Sociologie voor sociaal werk
Talan, Steenks & Berghman
Hoofdstuk 1, 2, 3, 5.3 en 7
Hoofdstuk 1. De basis van sociologie
1.1 Waar komt sociologie vandaan?
Sociologie ontstond in de 19e eeuw, mede door de industriële revolutie: het belang van sociale omstandigheden werd
opvallender. Het zijn deze verschuivingen en hun gevolgen die de interesse werkten van de 3 grondleggers van de
sociologie. Zij richtten zich op de centrale thema’s in de sociologie:
- Solidariteit (Emile Durkheim)
Durkheim stelde vast dat oudere dorpsgemeenschappen aan belang verloren door de grote trek naar steden.
Men had minder met elkaar in gemeen dan voorheen door de grote steden en snelle trek daarna toe. De vraag
naar waar solidariteit vandaan komt houdt sociologen nog steeds bezig. Aan een sociaal werker is het de taak
om aansluiting te geven aan inwoners en hen weer deel van de maatschappij te laten voelen.
- Het verband tussen maatschappelijke omstandigheden en mentaliteit (Max Weber)
Weber raakte geïnspireerd door de veranderingen van het productieproces. Hij zag de groeiende efficiënte als
een teken dat het rationeel handelen in de maatschappij toeneemt. Ook de uitoefening van macht werd volgens
hem rationeler. De ruimere boodschap was dat maatschappelijke veranderingen en mentaliteit verband houden
met elkaar. De mentaliteit bepaald wat mensen doen. Dit is voor sociaal werkers belangrijk, ze moeten het
perspectief van cliënten begrijpen.
- Ongelijkheid (Karl Max)
Marx viel het op dat de industriële revolutie gepaard ging met armoede. Hij kwam erachter dat de
fabriekseigenaren rijker werden (kapitalisten) en de werkers armer. Op basis van deze ongelijkheid trok Marx
politieke conclusies: hij vond dat fabrieken in handen van de maatschappij moesten zijn. Voor sociaal werkers is
het belangrijk om rekening te houden met de economische omstandigheden van cliënten.
1.2 De wetenschap van de maatschappij
Waar bestaat sociologie uit?:
- Sociologie is een wetenschap. Sociologen houden rekening met concreet waarnemen, verklaringen en
patronen. Door te zoeken naar patronen krijg je inzicht op aspecten die zich herhalen, waardoor je een ruimer
mechanisme ziet en de oorzaak kunt bepalen.
- Sociologie houdt zich ook bezig met de maatschappij, een groep mensen.
- De sociologie is een gedragswetenschap, die menselijk gedrag wil verklaren. Daarbij wordt rekening gehouden
met sociale verbanden. Ze vertrekken vanuit deze sociale verbanden en kijken hoe deze een voorwaarde zijn
voor gedrag.
Het is moeilijk om onszelf voor te beelden volledig losstaand van anderen. We staan vaak impliciet in contact met
anderen zonder dat we het beseffen. Dit is indirect, maar wel belangrijk. Zelfs in situaties waarin het contact met
anderen wordt verbroken blijven essentiële delen van ons handelen sociaal bepaalt. Achter de simpelste dingen die we
doen gaat een immense keten van sociale verbanden achter. Hoewel we onszelf als een uniek individu beschouwen,
ontlenen we veel kenmerken die ons ‘uniek’ maken aan sociale verbanden. Wat ons bijzonder maakt is een verzameling
van lidmaatschappen van verschillende groepen. Bij veel van deze lidmaatschappen staan we niet stil. We moeten niet
alleen letten op het individu, maar op hoe dat individu zit ingebed in tal van groepen (dynamieken). Dit is sociologische
verbeeldingskracht. Hoewel men zeer bewust hun eigen keuzes maken, worden deze keuzes op grote hoogte beïnvloed
door omstandigheden waar men geen invloed op heeft.
Sociologie staat vooral om het sociale te begrijpen. Het probeert neutraal te blijven, waardoor meerdere perspectieven
aan bod komen, zoals bij sociale problemen als armoede. Antwoorden op deze problemen hangen af van hoe iemand
zich de ideale maatschappij voorstelt (ideologie).
Gedrag is wat mensen doen, handelingen die ze bewust verrichtten. Hierbij bestudeerd de sociologie eigen meningen
van mensen, die volgens sociologen patronen bevatten. Een sociaal werker help je mensen om problemen op te lossen
zodat ze kunnen deelnemen aan de maatschappij. De oorsprong van ons gedrag ligt bij sociale contacten.
Er is een verschil tussen sociaal werk en sociologie:
- Sociologie: wetenschappelijk discipline die de samenleving analyseert. Ze proberen sociale vraagstukken te
verklaren.
- Sociaal werk: gericht op begeleiden en ondersteunen van mensen in hun dagelijks leven. Ze staan dichtbij
mensen.
, 1.3 Sociaal gedrag als rollenspel
De interacties tussen mensen kan veel duidelijk maken over hoe het sociale een impact op ons heeft. Je kunt spreken
van interactie wanneer mensen bewust van elkaar zijn en hun gedrag op elkaar richtten. Men pakt interacties
verschillend aan bij verschillende personen. Sociologen vinden dat men diverse rollen spelen en zich aanpassen in
situaties. Bij verschillende rollen horen ook attributen (bijv. kleding) die ons helpen een rol vorm te geven.
We spelen (vaak onbewust) deze rollen omdat het ervoor zorgt dat sociale interacties ordelijk verlopen. De rollen die in
een situatie worden gespeeld laten verwachtingen toe over wat er gaat gebeuren (bijv. je weet wat de winkelier gaat
zeggen aan de kassa). Rollen zijn complementair: jij hebt verwachtingen van de winkelier en de winkelier heeft
verwachtingen van jou. Sommige rollen zijn erg uitgebreid en hierbij horen veel verwachtingen. Soms toon je civil
disattention: negeren uit beleefdheid. Hierbij laat je de rol los en gedraag je je zoals anderen verwachten.
Rolovertreding is wanneer iemand uit zijn rol valt en niet voldoet aan de verwachtingen. Dit leidt tot ongemakkelijke
situaties omdat men zulke sterke verwachtingen hebben. Rolovertredingen resulteren in humor of conflicten.
Het feit dat mensen gericht verwachtingen negeren brengt ons bij het feit dat er situaties zijn waarbij je wel bewust bent
van je rol. Veel rollen kun je op uiteenlopende manieren spelen. Men probeert om het beeld dat anderen van jou
hebben actief te beïnvloeden (impression management). Mensen gebruiken dit om verschillende redenen:
- Om een zo goed mogelijke versie van je rol neer te zetten
- Vertrouwen wekken
- Wanneer een rol moeite kost en we niet kunnen vertrouwen op automatische piloot.
o Gebeurd als wij ons op onbekend terrein bevinden, want we weten niet zo goed wat de rolverdeling is.
Hoevaak je impression management nodig hebt hangt af van hoevaak je de rol al hebt gespeeld. In professionele rollen is
het belangrijker, ook al wordt het snel vermoeiend om constant te bewaken dat je wel aan de verwachtingen voldoet.
Daarom zijn er vaak plekken om stoom af te blazen (bijv. magazijn winkel). Er is frontstage- en backstage- gedrag.
Doordat je een rol op zekere hoogte kan invullen betekent het ook dat je grenzen kunt aftasten. Dit kan leidden tot
subtiele afkeuring of tot waardering. Mensen die een rol eigen hebben gemaakt, zijn als een vis in het water. Als je
elementen van verschillende rollen gaat combineren dreigt er een rolconflict, waarbij rollen elkaar in de weg gaan zitten.
Als leidinggevende is het bijv. lastig om bevriend te zijn met je medewerkers. Rolconflicten kunnen leiden tot misplaatste
verwachtingen. Sommige rollen zijn makkelijker met elkaar te verzoenen dan anderen: de verwachtingen van de rollen
zijn meer compatibel. Als een stel rollen vaker wordt gecombineerd door bepaalde personen, spreken we van
rollenpatronen. Deze rollenpatronen hebben vaak te maken met stereotypes. Sommige rollen worden dan ook vaker
gespeeld door mannen dan door vrouwen en andersom.
1.4 Socialisatie
Sociaal gedrag wordt gevormd door leerervaringen, waarin positieve/negatieve reacties op het gedrag door mensen in
de omgeving worden gegeven. Hierdoor wordt bepaald gedrag aangespoord/afgekeurd. Dit is socialisatie (leren om
sociaal te zijn). Er zijn verschillende vormen van socialisatie:
- Primaire socialisatie: kinderen leren de basisvaardigheden van sociaal gedrag. Het speelt meestal in het gezin.
Leren is grotendeels impliciet, maar het effect is groot.
- Secundaire socialisatie: vind plaats in ruimere verbanden en is explicieter gericht op mensen bepaalde
vaardigheden te leren. Het speelt meestal in school.
- Tertiaire socialisatie: media zoals tv, social media, websites, nieuws etc.
Een groot deel van socialisatie is rolsocialisatie: het leren van rollen en de verwachtingen die erbij horen.
Tijdens socialisatie leer je van groepen hun normen en waarden:
- Normen: regels waar men zich aan een groep aan moet houden. Het zijn gedragslijnen die ons meer concrete
houvast geeft in het uitvoeren van rollen in diverse situaties.
- Waarden: algemene principes, de basisspelregels. Het is nodig om een maatschappij te starten. Het zijn vaak
algemene en abstracte principes. Bijv. niet stelen.
Wat ‘normaal’ is verschild per groep, cultuur, maatschappij etc.
Iemands socialisatie leidt tot een referentiekader. Het geeft richting aan je ervaringen en zorgt voor selectieve
waarneming. Je let op dingen waarvan je hebt geleerd dat ze belangrijk zijn. Je referentiekader staat niet vast en kan
veranderd worden door nieuwe ervaringen. Het referentiekader geeft ook iemands beleving aan van een bepaalde
situatie. Socialisatieprocessen komen voor een deel overeen, dus er zit wat overeenkomst in het referentiekader van
personen. Maar toch verschillen deze mensen. Je referentiekader is tot zekere hoogte dan ook uniek.
De selectieve waarneming en beleving van een bepaalde situatie leiden uiteindelijk tot het gedrag van een individu.
