Op basis van:
Sarafino, E. P., & Smith, T. W. (2022). The body’s physical systems. In
E. P. Sarafino, & T. W. Smith (Eds.). Health psychology:
biopsychosocial interac$ons (10th ed.). Wiley.
1
,Op basis van: ........................................................................................................................................... 1
Sarafino, E. P., & Smith, T. W. (2022). The body’s physical systems. In E. P. Sarafino, & T. W. Smith
(Eds.). Health psychology: biopsychosocial interac$ons (10th ed.). Wiley. ............................................. 1
1. PSYCHOLOGIE EN GEZONDHEID: EEN OVERZICHT............................................................................. 11
1.1 Wat is gezondheid?...................................................................................................................... 11
Een ziekte-gezondheids con)nuüm ............................................................................................... 11
Ziekte nu en in het verleden .......................................................................................................... 11
1.2 Inzichten uit de geschiedenis: fysiologie, ziekteprocessen en de geest ...................................... 12
Vroege culturen ............................................................................................................................. 12
De Oude Grieken en Rome ............................................................................................................ 12
De middeleeuwen ......................................................................................................................... 13
De Renaissance en later ................................................................................................................ 13
1.3 De rol van de psychologie in gezondheid .................................................................................... 13
Problemen in het gezondheidssysteem......................................................................................... 13
De ‘persoon’ in ziekte en gezondheid ........................................................................................... 13
De rol van de psychologie .............................................................................................................. 14
1.4 Het huidige perspec)ef van gezondheid en ziekte ...................................................................... 15
Het biopsychosociale perspec)ef .................................................................................................. 15
Het levensloop- en genderperspec)ef .......................................................................................... 17
1.5 Gerelateerde wetenschappelijke gebieden: grondslagen en connec)es voor
gezondheidspsychologie.................................................................................................................... 17
Gerelateerde gebieden .................................................................................................................. 17
2. HET MENSELIJK LICHAAM .................................................................................................................. 19
2.1 Het zenuwstelsel.......................................................................................................................... 19
2.1.1 Hoe het zenuwstelsel werkt ................................................................................................. 19
2.1.2 Het centraal zenuwstelsel..................................................................................................... 20
2.1.3 Het perifere zenuwstelsel ..................................................................................................... 24
2.2 Het endocriene systeem .............................................................................................................. 26
2.2.1 Het endocriene systeem en het zenuwstelsel werken samen.............................................. 27
2.2.2 Bijnieren ............................................................................................................................... 27
2.2.3 Andere klieren ...................................................................................................................... 28
2.3 Het spijsverteringssysteem .......................................................................................................... 28
2.3.1 De reis van het voedsel door de spijsverteringsorganen...................................................... 28
2.3.2 Gebruik van voedingsstoffen in de stofwisseling ................................................................. 31
2.4 Het ademhalingsstelsel................................................................................................................ 32
2.4.1 Het ademhalingssysteem...................................................................................................... 32
2
, 2.4.2 Ademhalingsfunc)es en afwijkingen .................................................................................... 32
2.5 Het cardiovasculaire systeem ...................................................................................................... 33
2.5.1 Het hart en de bloedvaten ................................................................................................... 33
2.5.2 Bloeddruk ............................................................................................................................. 34
2.5.3 Bloedsamenstelling .............................................................................................................. 35
2.5.4 Cardiovasculaire afwijkingen ................................................................................................ 36
2.6 Het immuunsysteem ................................................................................................................... 36
2.6.1 An)genen ............................................................................................................................. 37
2.6.2 De organen van het immuunsysteem................................................................................... 37
2.6.3 De soldaten van het immuunsysteem .................................................................................. 38
2.6.4 Het lichaam verdedigen met een immuunreac)e ................................................................ 39
2.6.5 Minder op)male verdedigingen ........................................................................................... 40
DE INTERVENTIECYCLUS: CASUS MONIEK ............................................................................................. 41
Theorie van de interven)ecyclus....................................................................................................... 41
Inleiding ......................................................................................................................................... 41
De interven)ecyclus uitgelegd ...................................................................................................... 41
Hoofdstuk 3: Stress: betekenis, impact en oorzaaken........................................................................... 45
3.1 Stress ervaren in ons leven .......................................................................................................... 45
3.1.1 Wat is stress? ........................................................................................................................ 45
3.1.2 Gebeurtenissen beoordelen als stressvol............................................................................. 45
3.1.3 Dimensies van stress ............................................................................................................ 47
3.2 Biopsychologische aspecten van stress ....................................................................................... 47
3.2.1 Biologische aspecten van stress ........................................................................................... 47
3.2.2 psychosociale aspecten van stress ....................................................................................... 49
3.3 Oorzaken van stress doorheen het leven .................................................................................... 50
3.3.1 oorzaken binnen de persoon ................................................................................................ 50
3.3.2 oorzaken binnen de familie .................................................................................................. 50
3.3.3 oorzaken van stress binnen de gemeenschap en de maatschappij ..................................... 51
3.4 Stress meten ................................................................................................................................ 52
3.4.1 fysiologische opwinding ....................................................................................................... 52
3.4.2 levensgebeurtenissen ........................................................................................................... 52
3.4.3 Dagelijkse problemen ........................................................................................................... 54
3.4.4 chronische stress in specifieke domeinen ............................................................................ 54
3.5 Kan stress goed zijn voor je? ....................................................................................................... 54
Hoofdstuk 4: Stress, biopsychosociale factoren en ziekte..................................................................... 56
4.1 Psychosociale modificatoren van stress ...................................................................................... 56
3
, 4.1.1 sociale steun ......................................................................................................................... 56
4.1.2 Het gevoel van persoonlijke controle ................................................................................... 58
4.1.3 Persoonlijkheidsfactoren binnen stress ................................................................................ 60
4.1.4 Type A-gedrag en verder ...................................................................................................... 62
4.2 Hoe stress de gezondheid beïnvloedt ......................................................................................... 64
4.2.2 Stress, fysiologie en ziekte.................................................................................................... 64
4.2.3 psychoneuro-immunology.................................................................................................... 66
4.3 psychofysiologische aandoeningen ............................................................................................. 67
4.3.1 ziektes van het spijsverteringssysteem................................................................................. 67
4.3.2 astma .................................................................................................................................... 67
4.3.3 terugkerende hoofdpijn ........................................................................................................ 67
4.3.4 andere afwijkingen ............................................................................................................... 67
4.4 Stress en cardiovasculaire aandoeningen ................................................................................... 68
4.4.1 Hypertensie .......................................................................................................................... 68
4.4.2 coronaire hartziekte ............................................................................................................. 69
4.5 Stress en kanker........................................................................................................................... 69
Hoofdstuk 5: omgaan en verminderen van stress ................................................................................. 70
5.1 Omgaan met stress ...................................................................................................................... 70
5.1.1 Wat is coping? ...................................................................................................................... 70
5.1.2 Func)es en methodes van coping ........................................................................................ 70
5.2 het stresspoten)eel verminderen ............................................................................................... 72
5.2.1 vergroten van sociale steun.................................................................................................. 72
5.2.2 het managen van interpersoonlijke problemen ................................................................... 73
5.2.3 het verbeteren van persoonlijke controle ............................................................................ 73
5.2.4 je wereld organiseren ........................................................................................................... 73
5.2.5 beweging: link met stress en gezondheid............................................................................. 73
5.2.6 voorbereiden op stressvolle gebeurtenissen ....................................................................... 73
5.3 Verminderen van stressreac)es: stressmanagement.................................................................. 74
5.3.1 medica)e .............................................................................................................................. 74
5.3.2 gedrags-en cogni)eve methodes ......................................................................................... 74
5.3.3 massage, medita)e en hypnose ........................................................................................... 76
5.4 Stressmanagement gebruiken om risico’s op hartproblemen te verlagen ................................. 77
5.4.1 veranderen van Type A gedrag ............................................................................................. 77
5.4.2 behandeling van hoge bloeddruk ......................................................................................... 77
Hoofdstuk 6: Gezondheidsgerelateerd gedrag en gezondheidsbevordering ........................................ 78
6.1 Gezondheid en gedrag ................................................................................................................. 78
4
, 6.1.1 Levenss)jlen, risicofactoren en gezondheid ......................................................................... 78
6.1.2 Interdisciplinaire perspec)even op preven)e van ziekte ..................................................... 79
6.1.3 Problemen binnen gezondheidsbevordering ....................................................................... 80
6.2 Wat bepaalt het gezondheidsgerelateerde gedrag van mensen? ............................................... 81
6.2.1 algemene factoren in gezondheidsgerelateerd gedrag ........................................................ 81
6.2.2 De rol van overtuigingen en inten)es .................................................................................. 82
6.2.3 De rol van minder ra)onele processen ................................................................................ 85
6.3 Ontwikkelings-, geslachts- en socioculturele factoren in gezondheid......................................... 85
6.3.1 Ontwikkeling en gezondheid ................................................................................................ 85
6.3.2 Geslacht en gezondheid ....................................................................................................... 86
6.3.3 Socioculturele factoren en gezondheid ................................................................................ 87
6.4 Programma’s voor gezondheidsbevordering ............................................................................... 87
6.4.1 Methodes om gedragsverandering te s)muleren ................................................................ 87
6.4.2 Gezondheidsgedrag bevorderen op scholen en andere organisa)es .................................. 88
6.4.3 Werkplaats en gemeenschappelijk gebaseerde wellness programma’s .............................. 88
6.4.4 elektronische interven)es voor gezondheidsbevordering ................................................... 88
6.4.5 preven)e met een specifiek doel: focussen op AIDS ........................................................... 88
Bijkomende leerstof: Lechner, L., Kremers, S., Meertens, R., Vries, H. de (2012). Determinanten van
gedrag. In Gezondheidsvoorlich$ng en gedragsverandering. Een planma$ge aanpak (pp. 106-114),
Heerlen: Open Universiteit .................................................................................................................... 89
4.4 De meest gebruikte modellen en theorieën ............................................................................... 89
4.5 Sociaalcogni)eve gedragsverklaringsmodellen ........................................................................... 89
4.5.1 De Sociaal-Cogni)eve Theorie .............................................................................................. 89
4.5.2 Het Beredeneerd Gedrag Model .......................................................................................... 90
4.5.3 Het Health Belief Model ....................................................................................................... 91
Hoofdstuk 7: gebruik en misbruik van verslavende stoffen .................................................................. 94
7.1 Misbruik van middelen ................................................................................................................ 94
7.1.1 verslaving en aIankelijkheid ............................................................................................... 94
7.1.2 Processen die leiden tot aIankelijkheid .............................................................................. 94
7.2 Het roken van tabak .................................................................................................................... 95
7.2.1 Wie rookt, en hoeveel? ........................................................................................................ 95
7.2.2 Waarom roken mensen? ...................................................................................................... 96
7.2.3 Roken en gezondheid ........................................................................................................... 97
7.3 Alcohol gebruik en misbruik ........................................................................................................ 98
7.3.1 Wie drinkt, en hoeveel? ....................................................................................................... 98
7.3.2 Waarom gebruiken en misbruiken mensen alcohol ............................................................. 99
5
, 7.3.3 drinken en gezondheid ....................................................................................................... 100
7.4 Drugsgebruik en misbruik.......................................................................................................... 100
7.4.1 Wie gebruikt drugs en waarom? ........................................................................................ 100
7.4.2 drugsgebruik en gezondheid .............................................................................................. 101
7.5 Verminderen van gebruik en misbruik ...................................................................................... 101
7.5.1 Het voorkomen van middelengebruik ................................................................................ 101
7.5.2 stoppen met een middel zonder therapie .......................................................................... 102
7.5.3 behandelingsmethodes om te stoppen met gebruik en misbruik ..................................... 103
7.5.4 omgaan met herval............................................................................................................. 104
Hoofdstuk 8: voeding, gewichtscontrole en dieet, lichaamsbeweging en veiligheid.......................... 106
8.1 Voeding ...................................................................................................................................... 106
8.1.1 Onderdelen van voeding .................................................................................................... 106
8.1.2 Wat mensen eten ............................................................................................................... 107
8.1.3 voedingswaarde en gezondheid ......................................................................................... 107
8.2 Gewichtscontrole en voeding .................................................................................................... 109
8.2.1 gewenst en ongewenst gewicht ......................................................................................... 109
8.2.2 Te dik worden ..................................................................................................................... 109
8.2.3 Dieet en behandelingen om gewicht te verliezen .............................................................. 111
8.2.4 Anorexia en boulimia.......................................................................................................... 113
8.3 Lichaamsbeweging .................................................................................................................... 114
8.3.1 De gezondheidsvoordelen van fysieke ac)viteit ................................................................ 114
8.3.2 Wie krijgt genoeg oefening en wie niet? En waarom? ....................................................... 114
8.3.3 Redenen om niet te bewegen ............................................................................................ 115
8.3.4 bevorderen van lichaamsbeweging .................................................................................... 115
8.4 Veiligheid ................................................................................................................................... 115
8.4.1 Ongelukken ......................................................................................................................... 115
8.4.2 Milieugevaren ..................................................................................................................... 116
Bijkomende leerstof: Mo)verende gespreksvoering .......................................................................... 117
Inleiding ........................................................................................................................................... 117
Uitgangspunten en bewijs ............................................................................................................... 117
De mythe van de ongemo)veerde pa)ënt...................................................................................... 117
De ‘geest’ van mo)verende gespreksvoering.................................................................................. 117
Vier uitgangspunten ........................................................................................................................ 117
Hoofdstuk 11: De aard en symptomen van pijn .................................................................................. 119
11.1 Wat is pijn ................................................................................................................................ 119
11.1.1 De kwaliteiten en dimensies van pijn ............................................................................... 119
6
, 11.1.2 pijn ervaren ...................................................................................................................... 120
11.2 Theorieën over pijn ................................................................................................................. 122
11.2.1 vroege theorieën over pijn ............................................................................................... 122
11.2.2 De poortcontroletheorie van pijn ..................................................................................... 123
11.3 Biopsychosociale aspecten van pijn ........................................................................................ 124
11.3.1 Neurochemische transmissie en inhibi)e van pijn ........................................................... 124
11.3.2 Persoonlijk en sociale ervaringen van pijn ....................................................................... 125
11.3.3 Emo)es, copingprocessen en pijn .................................................................................... 126
11.4 Beoordelen van pijn bij mensen .............................................................................................. 128
11.4.1 zelfrapportagemethoden.................................................................................................. 128
11.4.2 Gedragsbeoordelingsbenaderingen ................................................................................. 130
11.4.3 psychofysiologische me)ngen .......................................................................................... 130
11.5 Pijn bij kinderen ....................................................................................................................... 131
11.5.1 Pijn en de zintuiglijke en cogni)eve ontwikkeling van kinderen ...................................... 131
11.5.2 Beoordelen van pijn bij kinderen ..................................................................................... 131
Hoofdstuk 12: Omgaan met en het onder controle houden van klinische pijn .................................. 132
12.1 Klinische pijn ............................................................................................................................ 132
12.1.1 Acute klinische pijn ........................................................................................................... 132
12.1.2 Chronische klinische pijn .................................................................................................. 132
12.2 Medische behandelingen voor pijn ......................................................................................... 132
12.2.1 Chirurgische methoden voor pijnbehandeling ................................................................. 133
12.2.2 Chemische methoden voor pijnbehandeling ................................................................... 133
12.3 Gedrags- en cogni)eve methoden voor pijnbehandeling ....................................................... 134
12.3.1 De operante benadering................................................................................................... 134
12.3.2 Angstreduc)e, ontspanning en biofeedback .................................................................... 135
12.3.3 Cogni)eve methodes ........................................................................................................ 136
12.4 Hypnose en interpersoonlijke therapie ................................................................................... 138
12.4.1 Hypnose als pijnbehandeling............................................................................................ 138
12.4.2 interpersoonlijke therapie voor pijn ................................................................................. 138
12.5 S)mula)e en fysiotherapie voor pijn ...................................................................................... 139
12.5.1 s)mula)etherapieën ........................................................................................................ 139
12.5.2 fysiotherapie ..................................................................................................................... 139
12.6 Pijnklinieken ............................................................................................................................ 140
12.6.1 Mul)disciplinaire programma’s ........................................................................................ 140
12.6.2 het succes van pijnklinieken evalueren ............................................................................ 140
Hoofstuk 9: gebruik maken van de gezondheidszorg .......................................................................... 141
7
, 9.1 Types van gezondheidszorg ....................................................................................................... 141
9.2 Waarnemen en interpreteren van symptomen......................................................................... 141
9.2.1 Het waarnemen van symptomen ....................................................................................... 141
9.2.2 het interpreteren van en reageren op symptomen ............................................................ 142
9.3 Gebruik en misbruik maken van de gezondheidszorg ............................................................... 142
9.3.1 Wie gebruikt gezondheidszorg ........................................................................................... 142
9.3.2 Waarom gebruiken, misbruiken mensen gezondheidszorg of stellen ze het uit? .............. 143
9.3.3 Gebruik maken van aanvullende en alterna)eve geneeskunde ........................................ 144
9.3.4 Problema)sch gebruik van de gezondheidszorg ................................................................ 145
9.4 De pa)ënt-zorgverlener rela)e ................................................................................................. 145
9.4.1 De voorkeuren van de pa)ënt voor gedrag in de gezondheidszorg ................................... 145
9.4.2 Het gedrag en de s)jl van de zorgverlener ......................................................................... 145
9.4.3 Het gedrag en de s)jl van de pa)ënt .................................................................................. 146
9.5 Trouwheid: het opvolgen van medisch advies .......................................................................... 146
9.5.1 omvang van het probleem van niet-naleving ..................................................................... 146
9.5.2 waarom pa)ënten wel of niet medische adviezen naleven ............................................... 147
9.5.3 Pa)ënt-zorgverlener interac)es ......................................................................................... 148
9.5.4 Het verhogen van de naleving door de pa)ënt .................................................................. 148
9.6 Focus op preven)e .................................................................................................................... 149
Hoofdstuk 10: in het ziekenhuis .......................................................................................................... 150
10.1 Het ziekenhuis, geschiedenis enz ............................................................................................ 150
10.2 In het ziekenhuis liggen ........................................................................................................... 150
10.2.1 rela)es met het ziekenhuispersoneel............................................................................... 150
10.2.2 Ziekterolgedrag in het ziekenhuis ..................................................................................... 150
10.3 Emo)onele aanpassing in het ziekenhuis................................................................................ 151
10.3.1 Copingprocessen bij ziekenhuispa)ënten ........................................................................ 151
10.3.2 Pa)ënten voorbereiden op stressvolle medische procedures ......................................... 152
10.3.3 Wanneer de pa)ënt een kind is ....................................................................................... 152
10.4 Hoe gezondheidspsychologen opgenomen pa)ënten bijstaan............................................... 153
10.4.1 Eerste stappen van hulp ................................................................................................... 154
10.4.2 Testen voor psychologische beoordeling van medische pa)ënten .................................. 154
10.4.3 Bevorderen van de gezondheid en aanpassingsvermogen van de pa)ënt ...................... 155
10.5 Als de ziekte terminaal is ......................................................................................................... 155
10.5.1 LeeKijd van de pa)ënt ...................................................................................................... 155
10.5.2 Psychologische aanpassingen aan terminale ziekte ......................................................... 156
10.5.3 Psychologische en medische zorg voor stervende pa)ënten ........................................... 156
8
, 10.5.4 Een plaats om te sterven .................................................................................................. 156
Bijkomende leerstof: het zorgstelsel in Nederland ............................................................................. 158
De organisa)e van de Nederlandse zorg en weLelijke kaders ........................................................ 158
De zorgdriehoek .............................................................................................................................. 158
Hoofdstuk 13: Chronische en levensbedreigende aandoeningen ....................................................... 162
13.1 aanpassen aan een chronische ziekte ..................................................................................... 162
13.1.1 Eerste reac)es op het hebben van een chronische ziekte ............................................... 162
13.1.2 invloeden op het omgaan met een gezondheidscrisis ..................................................... 162
13.1.3 Het coping-proces............................................................................................................. 163
13.2 Impact van verschillende chronische ziektes .......................................................................... 164
13.2.1 Astma ................................................................................................................................ 164
13.2.2 epilepsie ........................................................................................................................... 165
13.2.3 Schade aan het zenuwstelsel ............................................................................................ 165
13.2.4 Diabetes ............................................................................................................................ 166
13.2.5 Artri)s ............................................................................................................................... 167
13.2.6 Alzheimer.......................................................................................................................... 167
13.3 Psychosociale interven)es voor mensen met chronische ziektes ........................................... 168
13.3.1 Educa)e, sociale ondersteuning en gedragsmethoden.................................................... 168
13.3.2 Relaxa)e en biofeedback .................................................................................................. 168
13.3.3 Cogni)eve methodes ........................................................................................................ 168
13.3.4 interpersoonlijke en familietherapie ................................................................................ 169
13.3.5 Samenwerkings- of geïntegreerde zorgaanpak ................................................................ 169
Hoofdstuk 14: hartziektes, beroertes, kanker en AIDS: oorzaken, omgang en aanpassen ................. 170
14.1 coping met en aanpassen met een levensbedreigende ziekte ............................................... 170
14.1.1 aanpassen terwijl de vooruitzichten goed zijn ................................................................. 170
14.1.2 Aanpassen na een terugkeer van de ziekte of een terugval............................................. 170
14.2 Hartziekten .............................................................................................................................. 170
14.3 beroertes ................................................................................................................................. 171
14.4 kanker ...................................................................................................................................... 171
14.5 AIDS ......................................................................................................................................... 172
14.6 De overlevers: het leven gaat door ......................................................................................... 172
14.6.1 fysieke en psychosociale impact....................................................................................... 172
14.6.2 psychosociale interven)es voor verlies door overlijden .................................................. 172
14.6.3 Een posi)eve aanpassing bereiken................................................................................... 173
Oefenvragen (pagina 174 tem 257) ..................................................................................................... 174
9
, 10
