SAMENVATTING VAN F.H. VAN
EEMEREN & A.F. SNOECK HENKEMANS,
ARGUMENTATIE. INLEIDING IN HET
ANALYSEREN EN BEOORDELEN VAN
BETOGEN, 5E DRUK
(GRONINGEN/HOUTEN: NOORDHOFF
UITGEVERS, 2016).
,Samenvatting Argumentatie (2016)
Inhoudsopgave
Inleiding..................................................................................................................................................4
Hoofdstuk 1 Standpunten en verschillen van mening............................................................................5
1.1 Expliciete en impliciete verschillen van mening............................................................................5
1.2 Positieve en negatieve standpunten.............................................................................................5
1.3 Standpunten en uitingen van twijfel.............................................................................................5
1.4 Typen verschillen van mening.......................................................................................................6
1.5 Hoofdverschillen en subverschillen van mening...........................................................................7
1.6 De presentatie van standpunten en van twijfel............................................................................7
Samenvatting......................................................................................................................................8
Hoofdstuk 2 Argumenteren en discussiëren..........................................................................................9
2.1 Oplossen van een verschil van mening.........................................................................................9
2.2 Argumentatieve discussies...........................................................................................................9
2.3 Het ideaalmodel van een kritische discussie.................................................................................9
2.4 Het betoog als onderdeel van een kritische discussie..................................................................9
Samenvatting....................................................................................................................................10
Hoofdstuk 3 De presentatie van argumentatie.....................................................................................11
3.1 De identificatie van standpunten................................................................................................11
3.2 Indicatoren van argumentatie....................................................................................................11
3.3 Aanwijzingen in de context.........................................................................................................12
3.4 Andere hulpmiddelen bij het interpreteren...............................................................................12
3.5 Verklaring, toelichting en uitleg..................................................................................................12
3.6 Een maximaal argumentatieve interpretatie..............................................................................12
Samenvatting....................................................................................................................................13
Hoofdstuk 4 Verzwegen standpunten en argumenten.........................................................................14
4.1 Verzwegen onderdelen van het betoog......................................................................................14
4.2 Algemene spelregels voor communicatie...................................................................................14
4.3 Correctheidsvoorwaarden voor taalhandelingen.......................................................................15
4.4 Overtredingen van de spelregels................................................................................................15
4.5 Varianten van indirectheid.........................................................................................................15
4.6 Expliciteren van verzwegen standpunten...................................................................................16
4.7 Expliciteren van verzwegen argumenten....................................................................................16
4.8 Verzwegen argumenten in een welbepaalde context................................................................17
Samenvatting....................................................................................................................................17
Hoofdstuk 5 De argumentatiestructuur van het betoog......................................................................19
1
,Samenvatting Argumentatie (2016)
5.1 Enkelvoudige argumentatie........................................................................................................19
5.2 Combinaties van enkelvoudige argumentaties...........................................................................19
5.3 Meervoudige, nevenschikkende en onderschikkende argumentatie.........................................20
5.4 Een schematische weergave van de argumentatiestructuur......................................................20
5.5 De presentatie van complexe argumentatie...............................................................................22
5.6 Een maximaal argumentatieve analyse......................................................................................22
5.7 Verzwegen argumenten en complexe argumentatie..................................................................23
5.8 Opstellen van een analytisch overzicht.......................................................................................23
Samenvatting....................................................................................................................................24
Hoofdstuk 6 De deugdelijkheid van argumentatie...............................................................................25
6.1 Beoordeling van een betoog.......................................................................................................25
6.2 Aanvaardbaarheid van argumentatieve uitspraken....................................................................25
6.3 Geldigheid van redeneringen......................................................................................................26
6.4 Deugdelijkheid van argumentatieschema’s................................................................................26
6.5 Argumentatie gebaseerd op een kentekenrelatie......................................................................27
6.6 Argumentatie gebaseerd op een vergelijkingsrelatie.................................................................27
6.7 Argumentatie gebaseerd op een causale relatie........................................................................28
6.8 De presentatie van verschillende typen argumentatie...............................................................28
Samenvatting....................................................................................................................................29
Hoofdstuk 7 Drogredenen als overtredingen van discussieregel 1 – 5.................................................31
7.1 Drogredenen en discussieregels.................................................................................................31
7.2 Vrijheidsregel..............................................................................................................................31
7.3 Verdedigingsplichtregel..............................................................................................................32
7.4 Standpuntregel...........................................................................................................................33
7.5 Relevantieregel...........................................................................................................................34
7.6 Verzwegen-argumentregel.........................................................................................................34
Samenvatting....................................................................................................................................35
Hoofdstuk 8 Drogredenen als overtredingen van discussieregel 6 – 10...............................................36
8.1 Het afdoende verdedigen van een standpunt............................................................................36
8.2 Uitgangspuntregel......................................................................................................................36
8.3 Geldigheidsregel.........................................................................................................................37
8.4 Argumentatieschemaregel.........................................................................................................37
8.5 Afsluitingsregel...........................................................................................................................38
8.6 Taalgebruikregel.........................................................................................................................39
Samenvatting....................................................................................................................................40
Hoofdstuk 9 Strategisch manoeuvreren...............................................................................................41
2
,Samenvatting Argumentatie (2016)
9.1 Combineren van redelijkheid en effectiviteit..............................................................................41
9.2 Drie aspecten van strategisch manoeuvreren............................................................................41
9.3 Retorische tegenhangers van dialectische doelen......................................................................41
9.4 Verschillende soorten argumentatieve strategieën....................................................................42
9.5 Drogredenen als ontsporingen van strategisch manoeuvreren..................................................43
9.6 Het bedrieglijke karakter van drogredelijk strategisch manoeuvreren.......................................43
Samenvatting....................................................................................................................................43
Hoofdstuk 10 Conventionalisering van communicatieve activiteitstypen............................................45
10.1 Communicatieve activiteitstypen.............................................................................................45
10.2 Argumentatieve karakterisering van communicatieve activiteitstypen....................................45
10.3 Institutionele voorwaarden voor strategisch manoeuvreren...................................................47
10.4 Differentiatie in de implementaties van kritische vragen.........................................................47
Samenvatting....................................................................................................................................48
3
,Samenvatting Argumentatie (2016)
Inleiding
Argumentatie is een verbale, sociale en rationele activiteit die erop gericht is een redelijke
beoordelaar te overtuigen van de aanvaardbaarheid van een standpunt door één of meer
proposities naar voren te brengen die ter rechtvaardiging van dat standpunt dienen.
Het is de bedoeling van het vak argumentatieleer dat geleerd wordt hoe kan worden
nagegaan in hoeverre een argumentatie voldoet aan deugdelijkheidscriteria die voor een
redelijke discussie gelden. In dit opzicht heeft de argumentatieleer een normatieve dimensie.
De argumentatieleer heeft ook een descriptieve dimensie, want de technische begrippen die
erin gebruikt worden zijn nauw verbonden met de verschillende factoren die in de
argumentatieve realiteit een rol spelen en de problemen die in de argumentatieve praktijk
kunnen optreden.
De methode die in dit boek gevolgd wordt, houdt in dat geprobeerd wordt om stap
voor stap de inzichten bij te brengen die nodig zijn om de verschillende taken die bij het
identificeren van een meningsverschil en het analyseren en beoordelen van een betoog moeten
worden uitgevoerd, goed te kunnen verrichten en zelf verder te kunnen reflecteren op de
problemen die zich hierbij kunnen voordoen. Ook wordt inzicht verschaft in de rol die
strategisch manoeuvreren in de verschillende soorten argumentatieve praktijken speelt bij het
verenigen van het streven naar effectiviteit en het handhaven van redelijkheid.
4
,Samenvatting Argumentatie (2016)
Hoofdstuk 1 Standpunten en verschillen van mening
1.1 Expliciete en impliciete verschillen van mening
Er is sprake van een verschil van mening zodra er een standpunt is dat niet door iedereen
volledig gedeeld wordt. Dit is al het geval als iemand een standpunt naar voren heeft gebracht
en een ander er niet meteen van overtuigd is dat dit standpunt aanvaardbaar is, maar twijfelt.
Er zijn bij een verschil van mening altijd twee partijen betrokken. De ene verkondigt
een standpunt en de andere trekt het in twijfel of verwerpt het standpunt.
Paula: ‘Volgens mij zouden ze in het onderwijs veel meer aandacht aan schrijven en
spreken moeten besteden.’
Peter: ‘Wat een onzin, daar wordt al meer dan genoeg aandacht aan besteed.’
In dit voorbeeld is het verschil van mening expliciet: zowel het standpunt als de kritiek daarop
worden nadrukkelijk onder woorden gebracht.
Paula: ‘In het onderwijs zou veel meer aandacht aan schrijven en spreken moeten worden
besteed, want met de schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheid van
studenten is het slecht gesteld. Bovendien besteden wij in verhouding tot het
buitenland belachelijk weinig tijd aan dergelijke vaardigheden.’
Hier wordt de twijfel van de andere partij als het ware voorondersteld. Het verschil van
mening blijft impliciet, doordat maar een van beide partijen aan het woord komt.
1.2 Positieve en negatieve standpunten
De propositie vormt de inzet van het verschil van mening. Proposities kunnen feiten of
gebeurtenissen weergeven, een voorspelling, een oordeel of een aanbeveling.
Tegenover een propositie kan een positieve, een negatieve of een neutrale positie
worden ingenomen en deze positie bepaalt of er sprake is van een positief standpunt, een
negatief standpunt of geen standpunt.
Peter: ‘Volgens mij is homeopathie kwakzalverij.’
Paula: ‘Volgens mij is homeopathie geen kwakzalverij.’
Alied: ‘Ik weet niet of homeopathie wel of geen kwakzalverij is.’
Peter heeft zich in dit voorbeeld positief gebonden aan de propositie dat homeopathie
kwakzalverij is. Paula heeft zich negatief aan dezelfde propositie gebonden en neemt een
negatief standpunt in. Alied heeft zich op geen enkele manier aan de propositie gebonden en
neemt een neutrale positie in, een ‘nul’-standpunt.
1.3 Standpunten en uitingen van twijfel
De proposities waarover standpunten worden ingenomen, kunnen niet alleen qua onderwerp
behoorlijk variëren, maar ook qua reikwijdte. Een propositie kan op iedereen slaan of op alle
onderdelen van een geheel, maar een propositie kan ook alleen betrekking hebben op
5
,Samenvatting Argumentatie (2016)
specifieke aspecten of individuen. En ook de kracht waarmee over een propositie een
standpunt naar voren wordt gebracht, kan variëren. Een stelling kwam met volstrekte
zekerheid geponeerd worden, maar het standpunt kan ook neerkomen op een voorzichtige
veronderstelling.
Een standpunt hoeft niet op één propositie betrekking te hebben. Het kan ook op meer
proposities tegelijk slaan. Soms komt dit tot uitdrukking doordat ze met behulp van
verbindingswoorden zoals en en maar met elkaar in verband worden gebracht.
Bij een positief standpunt zijn het standpunt en de propositie waarop het standpunt
betrekking heeft dikwijls niet goed van elkaar te onderscheiden (‘Zussen zijn gezellig’).
Bij een negatief standpunt is de moeilijkheid dat de grens tussen het innemen van een
negatief standpunt en het uiten van twijfel niet altijd even scherp te trekken valt (‘Ik vraag me
af of dat wel zo’n goed idee is’).
1.4 Typen verschillen van mening
Het eenvoudigste type verschil van mening ontstaat als een standpunt op twijfel stuit. Dit is de
basisvorm van een verschil van mening. Aangezien het standpunt positief kan zijn of negatief,
zijn er van de basisvorm twee varianten.
[1] Peter: ‘Nederlandse mannen zijn niet romantisch.’
Alied: ‘Dat weet ik eigenlijk nog zo net niet.’
[2] Peter: ‘Nederlandse mannen zijn romantisch.’
Alied: ‘Is dat zo?’
Omdat een verschil van mening van de basisvorm betrekking heeft op slechts één propositie,
heet het enkelvoudig. Er wordt bovendien niet meer dan één standpunt ingenomen ten
opzichte van deze propositie. Daarom heet een verschil van mening van de basisvorm ook
niet-gemengd: er is maar één partij die een verdedigingsplicht voor een standpunt op zich
heeft genomen.
Naast niet-gemengd enkelvoudige, zijn er ook gemengde en meervoudige verschillen
van mening. Er kunnen vier typen verschil van mening worden onderscheiden:
1. Niet-gemengd enkelvoudige (de basisvorm)
2. Gemengd enkelvoudige
3. Niet-gemengd meervoudige
4. Gemengd meervoudige
Bij een meervoudig verschil van mening wordt er ten opzichte van meer dan één propositie
een standpunt ingenomen. Zodra er meer proposities zijn waarover zowel een standpunt als
twijfel geuit wordt, is het verschil van mening meervoudig.
Peter: ‘Nederlandse mannen zijn niet romantisch, en ook niet spiritueel, maar ze zijn
wel betrouwbaar.’
Alied: ‘Dat weet ik allemaal niet zo precies hoor.’
6
, Samenvatting Argumentatie (2016)
Bij een gemengd verschil van mening worden er tegengestelde standpunten ingenomen ten
opzichte van dezelfde propositie. De ene partij brengt een positief standpunt naar voren en de
andere stelt daar een negatief standpunt tegenover – of omgekeerd.
Peter: ‘Nederlandse mannen zijn niet romantisch.’
Alied: ‘Dat ben ik niet met je eens.’
1.5 Hoofdverschillen en subverschillen van mening
Bij het identificeren van een verschil van mening moet onderscheid gemaakt worden tussen
het hoofdverschil van mening en de eventuele subverschillen die tijdens de discussie over het
hoofdverschil zijn ontstaan.
Irma: ‘Ober, volgens mij is deze soep bedorven.’
Ober: ‘Mevrouw, dat is onmogelijk.’
Irma: ‘Maar kijkt u dan, er drijft gewoon schimmel in.’
Ober: ‘Dat is geen schimmel, dat zijn stukjes broccoli.’
Irma: ‘Nou, ik heb nog nooit zulke vreemde broccoli gezien.’
Het hoofdverschil van mening is hier gemengd enkelvoudig en heeft betrekking op de
propositie ‘Deze soep is bedorven’. Tevens is er een (meervoudig gemengd) subverschil van
mening, over de proposities ‘Er drijft schimmel in de soep’ en ‘Er drijven stukjes broccoli in
de soep’.
1.6 De presentatie van standpunten en van twijfel
Er zijn een paar uitdrukkingen met behulp waarvan een standpunt uitdrukkelijk als zodanig
kan worden gepresenteerd:
1. Mijn standpunt is …
2. Wij zijn de mening toegedaan dat …
3. Ik vind dat …
4. Mijns inziens …
5. Volgens mij …
6. Daarom …
7. Ik kan niet anders dan concluderen …
8. Dus …
9. Ergo …
Soms verschaft de verbale presentatie alleen maar een sterke aanwijzing dat er van een
standpunt sprake is:
10. Kortom …
11. Het zit namelijk zo dat …
12. Ik meen te mogen stellen dat …
13. Het is dan ook niet zo dat …
14. Waar we het over een moeten zijn, is …
15. Ten onrechte wordt altijd gedacht dat …
7
