Inhoud
Hoofdstuk 1: Wat is geschiedfilosofie?...................................................................................................1
Hoofdstuk 2: Wat is het verleden?..........................................................................................................2
Hoofdstuk 3: Relaties met het verleden.................................................................................................3
Hoofdstuk 4: De materiële relatie: geworteld in het verleden................................................................3
Hoofdstuk 5: De esthetische relatie: historische verhalen......................................................................4
Hoofdstuk 6: De politieke relatie: geschiedenis maken..........................................................................5
Hoofdstuk 8: De epistemische relatie (II): historische verklaringen........................................................6
Hoofdstuk 9: De epistemische relatie (III): waarheid en plausibiliteit.....................................................8
Hoofdstuk 10: De morele relatie: lessen uit het verleden.....................................................................10
Hoofdstuk 11: Relatiebeheer: de historische beroepsethiek................................................................11
Hoofdstuk 1: Wat is geschiedfilosofie?
Er zijn twee hoofdstromingen in geschiedfilosofie (tabel 1.1, p. 21):
Substantiële geschiedfilosofie Analytische geschiedfilosofie (historia
(historia res gestae) rerum gestarum) (18e/19e eeuw)
Object Historische werkelijkheid Historisch denken
Vragen Wat is het doel of de bestemming van Wat is het eigene van historisch denken?
het historisch proces? Wat maakt historische inzichten
Wat voor ritmen of patronen laten zich betrouwbaar?
in dit proces ontwaren? Wat is de verhouding tussen
Wat zijn de drijvende krachten achter (epistemologische, ethische, politieke,
het historisch proces? esthetische enz.) dimensies van historische
denken?
Personen - Hegel: het einddoel van de - Rickert: wat is verschil tussen de
geschiedenis is volmaakte zelfkennis geschiedwetenschap en
of algehele identificatie van de natuurwetenschap?
‘objectieve’ en de ‘subjectieve’ Het verschil ligt in hun methoden.
geest. - Natuurwetenschap hanteren een
- Objectieve = orde en generaliserende methode.
regelmaat in de natuur wijzen - Geesteswetenschap hanteren
op rede die in werkelijkheid individualiserende methode.
zelf aan het werk is. - Rüsen: historisch denken is complex
- Subjectieve = de menselijke samenspel van ten minste 5 dimensies:
rede, die de werkelijkheid semantisch, cognitief, esthetisch, retorisch,
kritisch onder de loep neemt politiek.
- Augustinus: zestal fasen in de
geschiedenis. In de zesde, sinds
dood en opstanding van J.C.,
gebeurt niks meer. Er zou pas echt
iets veranderen als J.C. uit de hemel
zou terugkeren.
Verschil tussen substantiële en analytische geschiedfilosofie en betekenis van ‘geschiedenis’:
- Historia res gestum: datgene wat in het verleden is gebeurd substantiële geschiedfilosofie
(wat is het verleden?)
, - Historia rerum gestarum: wijsgerige reflectie op het historisch denken analytische
geschiedfilosofie (hoe moet het verleden worden bestudeerd?)
Deze twee vormen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Immers, hoe kan je nadenken over hoe
de geschiedenis moet worden bestudeerd als je niet weet hoe het verleden eruitziet…? En het
denken staat niet tegenover de werkelijkheid, maar maakt daarvan deel uit (vb. Spinoza en zijn
ideeën), geschiedfilosofen laten zich niet in één van beide hokjes stoppen.
In deze cursus gaat het voornamelijk over analytische geschiedfilosofie.
De substantiële geschiedfilosofie bestaat veel langer dan de analytische. De analytische ontstond in
de 18e eeuw, maar kwam pas tot bloei in de 19 e eeuw doordat mensen binnen én buiten de
universiteit op zoek gingen naar historische wortels en de opkomst van de natuurwetenschappen. De
substantiële stond in deze eeuw wel in hoog aanzien. De substantiële geschiedfilosofie had wel veel
kritiek, maar bleef desondanks ook in de 20 e eeuw belangrijk.
Hoofdstuk 2: Wat is het verleden?
Paul maakt een hoofdonderscheid tussen chronologisch en substantieel verleden. Daarnaast deelt hij
het chronologische verleden verder in: voltooide, vreemde, aanwezige en verleden.
‘chronological past’: stand van zaken die bestond op een tijdstip dat meer of minder lang is
verstreken. Alles wat er vóór nu is gebeurd, gerelateerd aan ons idee van tijd. Maar tijd is wel
een complex fenomeen (tijd is relatief voor iedereen). Dus differentiatie nodig!
voltooide, aanwezige, vreemde verleden
Voltooid: verleden is dat wat niet alleen chronologisch voorbij is, maar ook
inhoudelijk niet meer bij de tijd hoort die wij het heden noemen. Er bestaat hier nog
een onderscheid tussen het historisme (reeks homogene tijdperken, Leopold von
Ranke) en het idee van dat het een opeenstapeling van lagen is (Fernand Braudel).
Vreemde: het verleden dat zich onderscheidt van het heden door zijn anders-zijn.
Volgens Constantin Fasolt maken mensen het verleden bewust ‘vreemd’ (vb. ‘the
dark ages’ om die periode te duiden). Frank Ankersmit denkt echter dat verleden
vreemd wordt als gevolg van een traumatische ontdekking. Het verschil ontstaat
heden en verleden ontstaat dus, volgens Ankersmit, als mensen zich bewust worden
van wie ze waren, maar niet langer zijn. vreemdheid van het verleden is een
gevolg van menselijk handelen.
Aanwezige: niet alles wat chronologisch verleden tijd is, heeft opgehouden te
bestaan. Een relict uit een verleden dat in chronologische zin wel voorbij, maar in
materieel opzicht nog altijd aanwezig is (vb. de middeleeuwse dorpkerk, MG). Het
kan ook immaterieel zijn: tradities, gewoonten, gedragingen, ideeën (vb.
Verlichtingsidealen). Hieruit blijkt dus dat iemand verschillende relaties met het
verleden kan hebben.
‘substantial past’: samenhangende perioden, eenheden of lagen in het historisch proces
(Paul, p. 45), tijd als gereedschap tijd is niet neutraal (vb. politiek). Tijd is onlosmakelijk
verbonden met macht.
2
