Hoofdstuk 3 Informatieverwerking, waarneming en geheugen
Inleiding
In de hulpverlening is het van belang dat waarnemingen en herinneringen betrouwbare bronnen van
informate vormen. Een mens neem slechts een fracte waar van wat er om hem heen gebeurt.
Daarnaast wordt informate in verloop van de tid vervormd opgeslagen.
Waarnemingen van mensen kunnen verschillen en hoeven niet altid realistsch te ziin. Hormonen
kunnen de waarneming biivoorbeeld beïnvloeden. Lichameliike processen hebben invloed op de
manier waarop wii een situate mentaal beoordelen.
3.1 Bewuste en onbewuste informateeerwerking
Een deel van onze waarneming vindt bewust plaats, maar een deel ook onbewust. Als dat zo is,
hebben we zelf geen controle over bepaald gedrag, of kunnen we het niet onder woorden brengen.
Volgens Diiksterhuis vindt er op onbewust niveau 200.000 keer zoveel mentale actviteit plaats als op
bewust niveau.
Ons brein is in drie delen opgedeeld:
- Het reptelenbrein: Vecht- of vluchtreacte, controle over automatsche functes, zoals
lichaamstemperatuur, bloedsomloop en spiisvertering en betrokken bii behoefes op het
gebied van slapen, seks en voedselinname en hechtng, motorische handelingen.
- Het zoogdierenbrein: Verwerken van emotes, betrokken bii behoefes op het gebied van
slapen, seks en voedselinname en hechtng
- Het primaten/menseliik brein: ratoneel en logisch denken, abstract denken, onderdrukken
impulsen, plannen van een handeling
De actviteit die in het reptelenbrein en zoogdierenbrein plaatsvindt, is vaak onbewust en
autonoom. Autonoom betekent dat het niet altid onder onze vriiwillige en bewuste controle staan.
In het zoogdierenbrein worden emotes verwerkt en emotes van anderen herkend.
De taken van het brein die verband houden met het reptelenbrein en zoogdierenbrein worden,
vanwege de ligging in de hersenen, de lagere mentale processen genoemd. In het primatenbrein
worden de taken hogere mentale processen genoemd. De frontale cortex hoort hier bii.
De mentale processen die in het primatenbrein plaatsvinden ziin vaker bewust en kunnen daarom
ook beter onder woorden worden gebracht.
3.1.1 Het brein en onbewuste informateeerwerking
Het reptelenbrein is betrokken bii onbewuste, autonome lichameliike processen, nii waarneming en
bii motorische handelingen. Tegenwoordig wordt gesteld dat het onbewust bestaat uit alle
psychologische processen waarvan we ons niet bewust ziin maar die ons gedrag wel beïnvloeden.
3.1.2 De rol ean priming bij het waarnemen
Er wordt geprobeerd via experimenten te achterhalen hoe onbewuste hersenprocessen in het
reptelen- en zoogdierenbrein invloed hebben op onze waarneming. Een typische methode hiervoor
is priming. Hierbii kriigen proefpersonen heel kort een bepaald woord of afeelding te zien. Dit is te
kort om bewust waar te nemen, maar onbewust wordt dit wel gedaan. Bii priming word een prikkel
wel waargenomen in het reptelen- en zoogdierenbrein, maar komt deze waarneming niet in het
bewuste terecht.
3.1.3 Priming en het reptelenbrein: het lichaam in acte
Priming heef invloed op onze lichameliike reactes.
3.1.4 Priming en associates
Het zeer kort aanbieden van primes heef invloed op hoe wii een prikkel beoordelen en op onze
lichameliike reactes. In de psychologie kriigen proefpersonen soms een lexicale beslistaak
aangeboden, Hierbii wordt onder andere de reactetid gemeten. Door het aanbieden van primes kan
de reactetid versnelt worden.
,3.1.5 De impliciete associatetaak
Iemand kan bii zichzelf in kaart brengen of hii (onbewuste) vooroordelen heef. Hiervoor wordt de
impliciete associatetaak gebruikt. Dit is een gekunstelde laboratoriumtaak, waarvan het de vraag is
of het in het dageliiks leven ook doorwerkt.
3.1.6 Onbewuste conclusies
Onbewuste informateverwerking kan soms ‘slimmer’ ziin dan bewuste waarneming. Dit is te zien bii
de Iowa Gambling Task, waarbii het bewust vaak niet doorheef, wat het onbewuste wel al weet.
3.1.7 Vrije wil en hersenprocessen
Informateverwerking in het reptelen en zoogdierenbrein verloopt grotendeels onbewust, wat de
vraag opwekt of mensen wel een vrii wil hebben. Humanisten en cognitef psychologen benadrukken
het belang van een vriie wil, terwiil de psychoanalyse en het behaviorisme ontkennen de vriie wil
iuist. Door een onderzoek van Libet twiifelen psychologen nu aan het bestaan van de vriie wil.
3.2 De zintuigen
Het brein komt voor een groot deel via de zintuigen aan informate. Algemeen geaccepteerd is dat
mensen viif zintuigen hebben: zicht, gehoor, tast, smaak en reuk.
3.2.1 Het gezichtseermogen
Ons belangriikste zintuig is het gezichtsvermogen. Toch nemen onze zintuigen niet altid alles iuist
waar. Denk maar aan een optsche illusie.
3.2.2 Het eerwerken ean eisuele prikkels
Het gezichtsvermogen ontstaat door de samenwerking tussen de twee ogen. Informate die bii de
ogen binnenkomt, wordt door de oogzenuw naar de hersenen gestuurd. In de ogen bevinden zich
staafes en kegelties. De staafes ziin verantwoordeliik voor ons gezichtsvermogen als het donker is.
De kegelties zorgen ervoor dat we kleuren kunnen zien.
Verschillende hersendelen leten ieder op een ander deel van de binnenkomende informate. Het is
nog niet duideliik hoe ze dit tot een geheel brengen.
Niet alleen bii optsche illusies kunnen mensen iets verkeerd zien, ook bii mensen met
hersenbeschadiging kunnen bepaalde onderdelen van visuele informateverwerking verstoord raken.
3.2.3 Selecteee aandacht en waarneming
De meeste visuele informate is niet van belang en wordt door het brein niet goed verwerkt. Als men
zich focust op een specifek ding in de omgeving, lukt het niet om andere onderdelen waar te nemen.
Dit wordt selecteve aandacht genoemd.
Selecteve aandacht is relevant voor hulpverleners, aangezien we vaak met meerdere personen aan
een tafel ziten. Hoe zorgen we dat we alles van alle personen mee kriigen?
3.2.4 Het gehoor
Vergeleken met veel dieren is het gehoor van mensen slecht ontwikkeld. Net als bii de ogen werken
de oren samen om te bepalen waar een obiect zich bevindt. Een geluid dat van links komt, bereikt
eerder het linker oor dan de rechter en andersom. Bii blinde mensen is dit vaak sterker ontwikkeld.
3.2.5 Auditeee illusies
Illusies ziin ook bii de oren mogeliik. Het brein vult biivoorbeeld ontbrekende leters in een zin aan.
3.2.6 Smaak
Het smaakvermogen van een mens is volledig geconcentreerd in en rondom te tong. ER worden viif
smaken onderscheiden die de tong kan waarnemen: zout, zoet, biter, zuur en umami.
Mensen liiken genetsch geprogrammeerd om een voorkeur te ontwikkelen voor zoute en zoete
, smaken. Bitere en zure smaken moet men vaak leren eten. Dit, omdat relatef veel gifige producten
biter of zuur smaken, dus is het vanuit evolutonair oogpunt logisch om een akeer hiervan te
hebben. Deze akeer is bii ionge kinderen het sterkst, zii hebben nog niet geleerd welk voedsel veilig
is.
3.2.7 Illusies op het gebied ean smaak
Ons brein liikt de werkeliikheid niet altid realistsch waar te nemen, omdat bestaande kennis ertoe
leidt dat we en prikkel op een bepaalde manier waarnemen. De tong neemt niet alleen de smaak van
voedsel waar, maar ook de temperatuur. Sommige eten liikt heet te ziin, terwiil het koud is.
3.2.8 Reuk
Reuk is bii mensen slecht ontwikkeld vergeleken met veel andere diersoorten. Toch ziin mensen in
staat zo’n 10.000 verschillende geuren te onderscheiden. Net als smaak is reuk bii vrouwen sterker
ontwikkeld, en dit wordt sterker bii de zwangerschap. Voor zwangere vrouwen is het belangriik dat
ze geen gifig voedsel eten.
Reuk en smaak staan met elkaar in contact. Mensen ruiken wat zich in de mondholte bevindt en deze
geur bepaalt voor een deel hoe iemand iets vindt smaken.
3.2.9 Tast
Over de hele huid ziin cellen verspreid die verantwoordeliik ziin voor de tastzin. Deze cellen
registreren de druk die op de huid wordt uitgeoefend of de temperatuur van voorwerpen die de huid
raken. Via de huid worden piinprikkels doorgegeven aan het brein. Het is nutg om piin te ervaren,
het dwingt ons om te stoppen met een actviteit die het lichaam schade toedient.
Ook bii het waarnemen van piin speelt verwachtng een rol. Een voorbeeld hiervan is het placebo-
effect.
De wisselwerking tussen lichaam en geest kun ie in de wereld van de psychiatrie terugzien bii de
functonele neurologische symptoomstoornis/ conversiestoornis. Bii deze stoornis wordt de werking
van de zintuigen of van motoriek aangepast.
Onze psychische gesteldheid heef invloed op de hoeveelheid piin die we ervaren.
Ons lichaam kan een stofe aanmaken (endorfne). Als mensen verwachten dat ze minder piin zullen
ervaren, maken ze endorfne aan, waardoor ze onbewust invloed hebben op de hoeveelheid piin die
ze ervaren. Bii gevaar wordt endorfne ook aangemaakt. Bii ziekte wordt er minder aangemaakt, zo
nemen mensen eerder rust.
3.3 Vier algemene principes ean waarneming
Je zou kunnen zeggen dat er twee werkeliikheden bestaan. De obiecteve werkeliikheid die wordt
waargenomen door de zintuigen, waardoor er een subiecteve werkeliikheid ontstaat. Er ziin vier
algemene principes ontdekt die van toepassing ziin op de werking van de zintuigen. Het gaat om
selectviteit, gewenning, de rol van context en efciency.
3.3.1 selecteiteit
Met selectviteit bedoelen we dat onze zintuigen slechts een deel van de omgeving waarnemen. Niet
alle prikkels in de hersenen bereiken het bewustziin. Zaken waarop onze aandacht niet op is gericht
nemen we niet altid waar.
3.3.2 gewenning
Wanneer iemand contnu blootgesteld staat aan dezelfde prikkels, went het brein hier vaak aan en
neemt iemand deze prikkel niet meer waar. Onze zintuigen ziin gericht op het waarnemen van
veranderingen, als iets stabiel bliif in de omgeving wen ie er aan.
