Janneke Stevens
Nederlandse Geschiedenis b1
Inleiding
- Moderne historici zijn geneigd laatdunkend te spreken over hun eigen nationale geschiedenis,
maar de Nederlandse geschiedenis is groots omdat het land in de eerste plaats wordt
gekenmerkt door aanpassingsvermogen en creativiteit vooraan bij internationale
ontwikkelingen.
- Nederland werd duizenden jaren geleden centrum van handel -en machtspolitiek en een
magneet voor migranten mede door de uitmonding van belangrijke rivieren in Nederland.
- Nederland al eeuwen betrokken bij uitgebreide en ingewikkelde globaliseringsprocessen.
- Nederland kan met zoveel breuklijnen en minderheden overleven en floreren.
- In het boek wordt territoriale definitie aangehouden grondgebied van het huidige
Koninkrijk der Nederlanden.
- Van alle koloniën gaat de meeste aandacht naar de Caribische eilanden.
- Politieke geschiedenis vormt het leidende kader.
1. Van moeras naar handelssteden. Nederlandse geschiedenis tot 1384.
Permante bewoning kwam in het gebied dat nu Nederland is pas laat op gang, door ongeschikte
geografie en klimaat.
Preromaanse tijd
De eerste bewoners: Homo heidelbergensis was niet bereidt permanent te vestigen. Met de introductie
van nieuwe technieken veranderde dit geleidelijk.
Permanente bewoning: 5500 v. Chr. Eerste tekenen van neolithische cultuur. In waterrijke delen van
Nederland bleven jagers en verzamelaars domineren. Onder boeren bevolkingstoename door meer
zekerheid in het leven.
Trechterbekercultuur: jagers en verzamelaars vestigden zich permanent op hoger gelegen
zandgebieden in noordoosten van het land (hunebedden). Nederland was erg laat met de IJzertijd.
De Romeinse Nederlanden
Rome komt aan de macht: Caesar besloot militaire macht uit te breiden in het rusteloze Noorden. 57 v.
Chr. kwam Caesar aan bij Nederland. Grootste tegenstanders: Menapii in het westen en Eburonen in
het oosten. Ondanks de overgave van bovengenoemde volken verloren Romeinen greep op het gebied,
vanwege langdurige burgeroorlog en politieke machtsstrijd in Rome.
O.l.v. Nero werd gepoogd Nederland te onderwerpen, dit gebeurde m.b.v. de Bataven die in ruil voor
hulptroepen kwijtschelding van schatting kregen. Kort konden ze zich vestigen maar moesten
uiteindelijk terugtrekken.
Grens werd weer onstabiel doordat Bataafse legeraanvoerders Julius en Paulus Civilis door Romeinen
ten onrechte werden beschuldigd van verraad. Julius wilde wraak nemen op dood van broer.
Dood van keizer Nero leidde tot opvolger die eiste dat Bataven bij Romeinse leger zouden voegen. Dit
leidde tot een opstand door Bataven ondersteund door Germaanse stammen. Einde burgeroorlog
zorgde voor dat nieuwe keizer Vespasianus een grote Romeinse troepenmacht kon sturen om verloren
provincies terug te winnen onderhandelingen tekenen van vrede. Bataafse opstand bereikte
weinig maar werd Nederlandse mythe. Regio kon zich ontwikkelen tot Romeinse provincie van
Germania Inferior.
, Janneke Stevens
Het leven in het Romeinse Rijk
Romeinse Nederlanden bleven dunbevolkt. De grootste invloed hadden de Romeinen in Zuid-
Limburg. Gebieden verder naar het noorden stonden onder minder Romeinse invloed, maar waren wel
belangrijk voor de economie van het Rijk. Rijn en zijrivieren fungeerden als grenzen en belangrijke
handelsroutes. Stabiliteit door Pax Romana stimuleerde nieuwe culturele en religieuze uitingsvormen.
Romeinse neergang, migratie en ontvolking
Ten tijde van de 2e eeuw waren er veel Barbaarse invallen, eerst werden ze nog weerstaan door de
Romeinen. In het begin van de derde eeuw waren veel nederzettingen riviergebieden verlaten en
ontvolkt (kouder, natter weer). Friezen moesten veiliger onderkomen zoeken, vestigden zich in
Engeland. In het midden van de derde eeuw was het Romeinse Rijk flink verzwakt door politieke
instabiliteit en werd de Romeinse limes gebroken door de Franken. Eind derde eeuw verkregen
Romeinen weer stukken grond, maar in de vijfde eeuw was de Romeinse overheid niet langer in staat
om Germaanse migratie naar het rijk te sturen of te beperken. Romeinse soldaten vertrokken naar
Rome om de stad te verdedigen, grens niet langer gehandhaafd.
De Merovingische en Karolingische perioden
De samenleving in de vroege Middeleeuwen: De Salische Franken (afstamming Merovech)
beschouwden zich als een verenigd volk, maar waren in feite gedecentraliseerd. Leiders legitimeerden
hun macht door te stellen dat ze opvolgers van Merovech waren, door lokale bronnen grafio genoemd.
Door eeuwenlange interactie tussen Franken, Friezen en Saksen ontstond de Nederlandse taal. Nieuwe
inwoners van Nederland waren geen onderscheiden stammen met een eigen cultuur, maar
samenraapsels van los verbonden gemeenschappen die in cultureel opzicht veel met elkaar gemeen
hadden. In de 7e en 8e eeuw begon de bevolking toe te nemen. Hoofdstad van de handel was Dorestad,
gesticht in de zevende eeuw door Friezen.
De opkomst van het Frankische christendom: Tijdens de bevolking -en handelsgroei ontstonden meer
conflicten over politieke controle, economische macht en religie. Een samenhangend Frankisch
koningschap begon zich te vormen rond de Salische Franken, die werden geleid door de Merovingers.
Het werd een christelijke dynastie na de bekering van de Frankische koning Clovis.
In 630 veroverde de Merovingische koning Dagobert de stad Utrecht, de eerste stap naar meer macht
in de noordelijke Lage Landen.
De Friezen en Saksen verzetten zich erg tegen het christelijke geloof die hen werd opgedrongen, de
Engelse missionarissen waren uiteindelijk cruciaal voor de bekering. De Friese koning Radboud
verzette zich sterk tegen inmenging van de Franken en de kerk in zijn gebied. Rond 690 versloeg
Pepijn Radboud en veroverde Dorestad en het nabijgelegen Utrecht. Willibrord werd gezonden naar
Friesland, door de dood van Pepijn kon Radboud Willibrord deels verdrijven. Dat veel Friezen niet
bekeerd wilden worden blijkt uit de moord op Bonifatius (719).
Karolingische erfenis: In 751 ontdeed de zoon van Karel (Pepijn) zich van de laatste Merovingische
koningen en liet zichzelf met toestemming van de paus kronen door Bonifatius. Het Karolingische
Rijk ontstond, onder zijn zoon Karel de Grote zou het Frankische Rijk zijn hoogtepunt bereiken. De
politieke erfenis van de Karolingers was complex en zou langlopende gevolgen hebben voor
Nederland en andere delen van West-Europa. Zo benoemde Karel de Grote graafschappen die de basis
vormden voor latere regionale eenheden. Daarnaast stuurde hij een missi dominici, die de situatie in
elke regio inspecteerde en rapporteerde. Om steun te garanderen beloonde Karel de Grote de adel en
graven met oorlogsbuit en veroverde gebieden, die ze in bruikleen kregen voor hun diensten. Lokale
leiders kregen veel autonomie.
Uiteenvallen van het Frankische Rijk en de komst van Vikingen
Na de dood van Karel de Grote overheersten conflicten en politieke fragmentarisering. Na Verdrag
van Verdun (843) verminderden conflicten. Lotharius werd koning van Lotharingen, deze regio was
niet stabiel, werd belaagd door Vikingen. De rooftochten van Vikingen hielden de gehele negende
, Janneke Stevens
eeuw aan. In 891 leden de Vikingen een beslissende nederlaag bij Leuven, sindsdien vormden de
Vikingen geen grote bedreiging.
Neder-Lotharingen werd deel van het Oost-Frankische of Duitse koninkrijk. Vlaanderen werd een deel
van het West-Frankische Rijk. De chronische instabiliteit die dit gebied kenmerkte leidde tot veel
lokale spanning en conflicten, maar zou op lange termijn ook ruimte creëren voor nieuwe lokale
spelers die eigen vrijheden en rechten claimden.
Bisschoppen, steden en landuitbreiding
Opkomst van prinsbisdommen, Holland en Vlaanderen:
Door de afwezigheid van effectief gezag ontstond er een lappendeken aan lokale rechtsgebieden en
machthebbers. Lokale heren boden veiligheid in ruil voor diensten, deze heren zagen hun grond als
permanent en overerfbaar. Duitse keizer probeerden weer controle te verkrijgen over het land door de
instelling van bisschoppen als landheren.
Keizerlijke erkenning van de bisschop als wereldlijke heerser zorgde ervoor dat prins-bisschoppen
zowel rijke landeigenaars als invloedrijke machtsspelers waren in hun gebied. Na het Concordaat van
Worms (1122) mochten keizers niet langer bisschoppen selecteren en hoorden geestelijke maatstaven
prioriteit te krijgen.
Utrecht was o.l.v. bisschoppen erg uitgebreid, maar kreeg dreiging van de Friezen (Gerulf). Utrecht
zag hoe de invloed en het gebied van de graven toenamen. Dit leidde tot een botsing tussen de
ambities van de graven en die van de keizer (Dirck lll).
De grote winnaars van de politieke opschudding van de 9e eeuw waren niet de Friezen, maar de
markgraven uit Vlaanderen. De Vlaamse steden ontwikkelden zich snel door het stimuleren van de
handel en verstedelijking.
Handel en uitbreiding van de landbouw: In de tiende eeuw begon de handel te herleven. Er werden
agrarische uitvindingen gedaan waaronder de keerploeg, halster en het drieslagstelsel. Toch bleef het
grootste deel van Nederland onbevolkt. In Vlaanderen daarentegen werd veel land wel gebruikt, de
opkomst van de wolindustrie zorgde voor meer welvaart en een snelle toename van de bevolking,
waardoor vraag naar voedsel steeg en landbouwinnovaties werden gestimuleerd.
De opkomst van steden: De steden die bestonden waren van oorsprong Romeins (Nijmegen,
Maastricht etc.). Rond 1200 kreeg Dordrecht stadsrechten en werd zo de eerste Hollandse stad.
De welvarende dertiende eeuw
Burgermaatschappij: Tegen de dertiende eeuw brokkelden de feodale structuren (met name in
zuidelijke delen) af.
De Friezen kenden zogenaamde Friese vrijheid, maar dit ging hand in hand met grotere wetteloosheid.
Hierdoor was het moeilijk om uit te groeien tot een functionerend regionaal samenwerkingsverband.
De behoefte van inwoners om zich tegen het water te beschermen moest verzoend worden met de
behoefte van schippers om te kunnen varen, Holland en Utrecht besloten samen te werken. In 1255
werd het eerste waterschap opgericht door graaf Willem ll.
De opkomst van steden in de dertiende eeuw veranderde het politieke machtsevenwicht in Nederland.
Stadsrechten werden vergeven vanuit strategisch oogpunt om de politieke elite aan een stad te binden.
Stadsrechten betekenden de vorming van een stadsbestuur met schout en schepenen, dat rechtsprak en
toezicht hield op belangrijke publieke voorzieningen. Gilden kregen aan het einde van de 13 e eeuw
steeds meer invloed, dit zorgde voor frictie tussen de gilden en patriciërs.
In Vlaanderen domineerden drie steden: Brugge, Gent en Ieper. In Holland was de macht verspreid
over meerdere stadjes en in Brabant lijken de steden vanaf het midden van de dertiende eeuw te
hebben gevraagd of de stadsrechten in wetten vast konden liggen.
, Janneke Stevens
Opkomst van Gelre, Brabant en Holland: De macht van de bisschoppen verzwakte door interne
conflicten en chronisch geldgebrek. Intriges ontstonden in de familie, bisschoppen waren broers of
neven van graven, hertogen of de keizerlijke familie. De strijd om titels/territorium door de adel werd
gevoerd door militaire aanvallen of d.m.v. huwelijken/ allianties.
Gelre: Gelre was aan het einde van de 12e eeuw een groot machtsblok (Otto l), Gelre had ook
zeggenschap over handel tussen Duitsland en de kustgebieden. Meest invloedrijke hertog van Gelre
was Otto ll, hij vergrootte zijn machtspositie door warme relaties met de keizer, uitbreiding van zijn
gebied en veel steden stadsrechten geven.
Brabant: Hertog Jan l verbond zijn dynastieke ambities aan het succes van Brabantse steden en hun
economische belangen, en gaf privileges in ruil voor een deel van hun groeiende inkomens. Jan l
smeedde Brabant tot een eenheid en droeg bij aan de ontwikkeling van de Brabantse identiteit.
Holland: De beroemdste graaf van Holland was Floris V. Holland had veel vijanden, de belangrijkste
waren de Friezen.
Religieus leven: In de dertiende eeuw bloeide het religieuze leven op in Nederland.
De begijnenbeweging probeerde een eenvoudig leven te leiden. De macht van kloosters kon leiden tot
nieuwe conflicten, vooral met pachters van hun land.
Economische ontwikkelingen: Vlaamse lakenhandelaars zochten naar manieren om winst te maken en
begonnen leningen te verstrekking tegen rente. De kapitalistische geldmarkten die zo ontstonden
zouden productie en consumptie stimuleren. Economische groei betekende toename van welvaart en
vermogens vooral in de opkomende steden, maar ook in gebieden waar lokale landheren deze
ontwikkelingen stimuleerden. De groeiende economie in Holland aan het einde van de dertiende eeuw
was belangrijk voor de latere ontwikkeling van de Nederlandse staat.
Veertiende-eeuwse crisis
De lage landen werden met nieuwe uitdagingen geconfronteerd, sommige door het recente succes,
waardoor ongelijkheid en sociale spanningen opkwamen. Andere door buitenlandse heersers die hun
macht wilden uitbreiden. Sommige crises ontstonden door natuurrampen.
Afnemende economische vooruitzichten en politieke spanningen: In sommige gebieden was geen land
meer dat gemakkelijk tot productie gebracht kon worden, als resultaat van landontginning en
uitbreiding van akkerlanden.
Koopmannen hadden last van toenemende politieke instabiliteit, door oorlogen rond de Middellandse
Zee, spanningen rond het Ottomaanse rijk en oorlogen in zuidelijk Italië. De Lage Landen moesten
partij kiezen in de Honderdjarige Oorlog, zodat ze niet uitgesloten werden van de handelsnetwerken.
De Brabantse economie bloeide op omdat het lakenhandel kon drijven met steden waarmee
Vlaanderen in oorlog was. De Vlaamse economie raakte in het slop.
Sociale spanningen: Burgers voelden zich onvoldoende vertegenwoordigd en dat zorgde voor rebellie
en onrust, ook zorgde het voor aansluiting van gilden bij gemeentelijk bestuur. Ook richtten burgers
hun eigen militie of schutterijen op om de stad te beschermen, onrust te beteugelen en hun belangen
veilig te stellen.
Ongekende natuurlijke rampen: In het begin van de 14e eeuw had de winter gezorgd dat de
meerderheid van de bevolking haar reserves had opgemaakt, graanprijzen stegen. Hongersnood ging
samen met dysenterie. In 1349 bereikt de Zwarte Dood Vlaanderen. De Joodse gemeenschap kreeg de
schuld van de uitbraken van de plaag. Door het arbeidstekort door de Zwarte Dood gingen de lonen
omhoog en werd spaarzin gestimuleerd.
Politieke instabiliteit: De kracht van het dynastieke systeem hing niet alleen af van huwelijken etc.
maar ook van andere partijen.
Soms moest de hertog beloven zich te houden aan de rechten van steden en geen oorlog verklaren
zonder stedelijke toestemming, ‘Blijde Inkomst’.
In 1345 brak er een crisis uit toen zoon van Graaf Willem lll stierf, er was geen duidelijke opvolger en
de hoekse –en kabeljauwse twisten braken uit. De Hoeken steunde Margaretha ll van Henegouwen en
de Kabeljauwen haar zoon Willem V, de Kabeljauwen wonnen.
