Week 1
hoofdstuk 1 – Pedagogiek en onderwijs
Het is lastig om pedagogiek te definiëren. Je zou zeggen dat het de tak van wetenschap is
die zich bezighoudt met opvoeding en onderwijs. Toch zijn er enkele problemen:
● Volgens het traditioneel, natuurwetenschappelijk model van wetenschap, is te
zien dat bij de pedagogiek, inzichten en opvattingen in de praktijk niet
wetenschappelijk verantwoord zijn. Dus dingen die wij als waar beschouwen in
de pedagogiek, zijn niet wetenschappelijk verantwoord.
● Daarnaast wordt er in de pedagogiek geprobeerd om doelen te bereiken.
Pedagogiek heeft altijd te maken met de waarden en handelingsdoelen van
opvoeders en leerkrachten. Een pedagoog kan niet neutraal blijven, want hij/zij
wil handelingsadviezen kunnen geven. Dit staat tegenover de traditionele
wetenschapper die juist geen beperkingen wil van feiten en vrijheid in de
wetenschap.
De pedagogiek oriënteert zich dan ook niet op het traditionele model van de wetenschap en
de natuurwetenschap, maar heeft zich meer gefocust op de wetten van de cultuur-,
geesteswetenschappen. Pedagogiek heeft tot deze opvatting de taak om opvoeding en
onderwijs te analyseren op hun veronderstellingen, interpretaties, doelen, uitkomsten en
deze analyses om te zetten in handelingsuitkomsten. Er wordt onderzocht hoe er efficiënt
gehandeld moet worden en waartoe dat handelen moet leiden. De natuurwetenschap houdt
zich meer bezig met hoe er in de praktijk efficiënt gehandeld kan worden en waartoe dat kan
leiden.
Door de ontwikkeling van de menswetenschappen, waar de nadruk ligt op empirisch
onderzoek doen, is de geesteswetenschappelijke manier van denken problematisch
geworden. Pedagogiek werd als wetenschappelijke tak gezien, maar ook snel als
toegepaste psychologie (niet echt wetenschappelijk, voorals hoe te handelen in de praktijk).
Er is geprobeerd deze twee takken samen te voegen maar dat was niet gelukt.
Evidence based practice = er wordt gekeken of iets werkt. De vraag waartoe het moet
leiden wordt als vanzelfsprekend beschouwd. (Dit zie je ook terug in de pedagogische en
didactische taak van school). In de geesteswetenschappen gaat het juist om de kwaliteit
(van onderwijs in alle facetten). De pedagogische vraag is dus de vraag naar kwaliteit.
Hoofdstuk 2 - De school als toegang tot de wereld: een pedagogische
kijk op goed onderwijs
Je zou kunnen zeggen dat (bijna) niemand tegen goed onderwijs is. Dit zorgt er ook voor dat
iedereen een ander beeld heeft bij wat goed onderwijs inhoudt.
Je kunt goed onderwijs onderverdelen in:
1) Goed onderwijs in enge zin = gaat om kwaliteit van onderwijs processen.
Bijvoorbeeld de vraag wat is goed rekenonderwijs?
2) Goed onderwijs in brede zin = gaat meer over verwachtingen die mensen hebben
ten aanzien van het onderwijs. De meeste discussies in de samenleving hebben hier
betrekking op.
De ideeën over goed onderwijs (in brede zin) hebben gevolgen voor de kwaliteit van
onderwijsprocessen (in enge zin).
,Naarmate het Engels meer en meer de pedagogische en onderwijskundige wereldtaal wordt,
is er een kans dat belangrijke manieren van pedagogisch denken en doen in het onderwijs
minder gaat worden. Nederlandse woorden zoals onderwijs, pedagogiek, opvoeding,
didactiek, scholing en vorming hebben namelijk voor een deel geen letterlijke vertalingen in
het engels.
Een school heeft twee maatschappelijke functies: kwalificatie, socialisatie (en
persoonsvorming):
● Kwalificaties → onderwijs kwalificeert kinderen door kennis, vaardigheden en
houdingen aan te brengen. Hiermee kun je in je latere leven functioneren. Deze
kwalificaties kunnen specifiek zijn zo, leert een chirurg hoe hij/zij moet opereren,
maar de kwalificaties kunnen ook algemene vaardigheden en competenties zijn,
zoals geletterdheid, gecijferdheid, communicatie en samenwerken. Kinderen worden
niet alleen gekwalificeerd voor het beroepsleven maar ook het maatschappelijk
functioneren in ruime zin (om een succesvol, betekenisvol of een gezond leven te
kunnen leiden is het van belang om bijvoorbeeld economische, geografische,
historische, culturele, ecologische, en juridische kennis en vaardigheden te
verwerven).
● Socialisatiefunctie → onderwijs heeft ook de rol om ‘nieuwkomers’ (nieuw geborene
en migranten) in te leiden. Het wordt ook wel toewijzing genoemd. Kinderen krijgen
een bepaalde ‘plaats’ in de samenleving aangewezen. Onderwijs speelt een rol in
wat wordt aangeduid als ‘cultuuroverdracht’. Dit kan bijdragen aan continuïteit en
stabiliteit. Het onderwijs helpt nieuwkomers deel te worden van bestaande tradities
en praktijken. De socialisatiefunctie wordt een probleem daar waar via het onderwijs
ongewenste praktijken en tradities worden gereproduceerd. Ook wordt de
persoonlijke en collectieve identiteit ontwikkelt. Ons besef van wie we zijn is immers
in belangrijke mate verbonden met culturele, sociale, historische, talige, of religieuze
tradities en praktijken.
Bij de socialisatiefunctie wordt er dus expliciet aandacht besteed aan het
overbrengen van traditie, cultuur, sociale spelregels, en ook van de normen en
waarden die belangrijk zijn in de samenleving (in de bredere zin van de normen en
waarden van de democratische rechtsstaat, maar ook in de engere zin van normen
en waarden die ten grondslag liggen aan prosociaal en fatsoenlijk gedrag).
Deze twee functies van onderwijs zijn niet alleen belangrijk voor de sociologische analyse
van de rol van het onderwijssysteem in de samenleving, ze spelen ook een rol in
programmatische zin (discussies over de doelen van onderwijs). Het is dus nauw verbonden
met de ideeën over goed onderwijs.
Tegenwoordig is er groeiende aandacht voor de socialisatiefunctie van het onderwijs. Het
overdragen van normen en waarden wordt gezien als een pedagogische opdracht.
- Pedagogisch wordt meer in verband gebracht met het normatieve → Waarom?
- Didactiek wordt meer in verband gebracht met technische → hoe?
Wanneer de pedagogische taak van het onderwijs het overbrengen van normen en waarden
is, is er sprake van een probleem. Het probleem is dat de pedagogische taak van onderwijs
gaat om een bepaalde morele oriëntatie.
● Persoonsvorming → kinderen groeien op en je ziet hier een proces van individuatie
(volwassen worden). Ze worden zelfstandiger. Goed pedagogisch onderwijs zou
moeten bijdragen aan de zelfstandigheid.
,Scholing = richt zich uitsluitend op kwalificatie en socialisatie.
Vorming = staat voor kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming
Goed (pedagogisch) onderwijs zou je dus onderwijs kunnen noemen dat aan de drie
dimensies voldoet.
Ook onderwijs dat zegt uitsluitend aandacht te willen besteden aan kwalificatie heeft een
socialiserend effect (de ‘boodschap’ die meekomt in een dergelijk onderwijsconcept is dat
het enige dat in feite telt in de samenleving het hebben van hoge cijfers is – en heeft ook
een effect op de persoonsvorming, bijvoorbeeld via de impliciete ‘boodschap’ dat de enigen
die tellen in de samenleving degenen zijn met de hoge cijfers).
Montessori en vrije scholen → nadruk op persoonsvorming (montessori →
zelfstandigheid/ vrije school → veel aandacht voor geschiedenis, cultuur, geografie en
maatschappij).
Zelfstandigheid en zelfbepaling (autonomie) worden als belangrijke begrippen beschouwt
in de pedagogiek. Zelfs in de geschiedenis (verlichting) werd er al over zelfstandigheid
nagedacht. Het zou, volgens Kant, in de opvoeding gaan om het bereiken van rationele
autonomie: zelfstandigheid gebaseerd op goed gebruik van de rede. Kant was van mening
dat de mens van nature de gave bezat om zelfstandigheid te verwerven. Bij sommige
mensen zou de potentie nog niet in ontwikkeling zijn gebracht, omdat zij in ontwikkeling zijn
belemmerd of nog niet moedig genoeg om hun potentie te gebruiken. Kant zei dat de
potentie tot rationele zelfstandigheid kan ontwikkelen door de opvoeding.
Het gebruik van de rede leidt niet altijd tot het goede, maar het roept belangrijke ethische en
politieke vragen op (met de rede hebben we immers ook massavernietigingswapens
ontwikkelt en sociale ongelijkheid). Een ander probleem aan de rede is dat er maar één
waarheid is.
Redelijke (het gebruik van de rede) zelfstandigheid wordt gezien als teken van
zelfstandigheid. Een kind wordt dus beschouwd als iemand die nog niet zelfstandig en nog
niet redelijk is. De status van volwassenheid wordt als ‘beter en meer ontwikkeld’
beschouwd ten opzichte van kinderen.
Er zijn 3 uitdagingen voor de pedagogiek:
1. Er moet niet langer uitsluitend over opvoeding worden gedacht als het gaat over het
realiseren van (toekomstige) redelijke zelfstandigheid.
2. Opvoeding/pedagogiek moet niet alleen gaan om ontwikkeling en vooruitgang. De
nadruk moet dus niet telkens liggen op die dingen die kinderen ‘nog niet’ kunnen.
3. Is er nog onderscheid te maken tussen scholing en vorming? (meer informatie kopje
uniciteit)
In de wereld komen
Het modern pedagogisch denken is gebaseerd op de toekomst → dus het is georiënteerd op
het tot ontwikkeling laten komen van redelijke zelfstandigheid. Maar wanneer we dit als
enige mogelijke uitkomst van opvoeding zien, sluiten we andere mogelijkheden van wat het
betekent om mens te zijn uit. Er zouden meer visies over wat het betekent om mens te zijn
een plek moeten krijgen in het pedagogisch doen en denken. Opvoeding is ook in dit geval
het instrument om een bepaalde manier van menszijn tot stand te brengen. De opvoeding
, begint met dat beeld en het opvoedingsproject wordt het proces dat dit beeld moet
realiseren.
Een oplossing voor het hierboven geschetste probleem is om de pedagogische blikrichting
te verschuiven van wat in de toekomst gerealiseerd moet worden naar wat zich nu/in het
heden aandient.
Filosofe Hannah Arendt was van mening dat mensen die worden geboren, nieuwe
mogelijkheden meebrengt in de wereld. Nieuwkomers komen met nieuwe initiatieven. De
mate waarin deze de wereld inkomen ligt wel aan de wijze waarop anderen deze initiatieven
oppakken en voortzetten volgens Arendt. Anderen doen dat grote kans op hun eigen manier,
waardoor de kans groot is dat de wijze waarop onze initiatieven de wereld inkomen anders
uitpakt dan dat wij dat zouden willen. Een oplossing is om anderen niet toe te staan om op
hun eigen manier op onze initiatieven te reageren. Hiermee ontneem je hen wel om hun
eigen initiatieven de wereld in te brengen. In dit geval ontstaat er een wereld waarin 1
persoon kan handelen en alle anderen uitsluitend kunnen volgen. Wanneer je een wereld
wilt waar iedereen kan handelen en zijn haar initiatieven de wereld in kan brengen, dan moet
men accepteren dan mensen anders reageren op mijn initiatieven. Volgens Arendt is
pluraliteit (= meervoudigheid) de voorwaarde waaronder menselijk handelen mogelijk is.
Arendt laat laat zien dat het pedagogisch denken en handelen niet langer gaat om het
‘produceren’ van een mensbeeld in de toekomst, maar dat het wil bijdragen aan het nieuwe
dat in de wereld komt. Er moet oog zijn voor alleen nieuwe mogelijkheden die zich
aandienen voor ieder kind, leerling, student en dat telkens weer. Dit is alleen mogelijk in een
wereld van pluraliteit (‘wereldse’ kwaliteit). Bij dit pedagogisch denken gaat het niet om wat
het kind is en ook niet om wat het kind kan worden, omdat dit altijd verbonden is met de
mogelijkheid voor anderen om te zijn en te worden. Het accent ligt dus veel meer op de
complexe manier waarop onze initiatieven en daarmee wijzelf in de wereld kunnen komen.
Een pedagogische visie op onderwijs is in dit geval geïnteresseerd in de manieren waarop
de school een toegang tot deze wereld van pluraliteit en verschil kan verschaffen.
School moet dus ruimte bieden voor initiatieven van leerlingen. Het gaat er dus niet om, het
leerplan in de leerling te krijgen, maar het gaat er om dat de leerling in en door het leerplan
in de wereld kan komen. Een leerplan moet bijdragen aan, representatie van pluraliteit in de
school en het moet een ‘wereldse kwaliteit’ hebben.
Uniciteit
Redelijke zelfstandigheid wordt tegenwoordig als historisch, Westers ideaal beschouwd.
Opvoeding tot redelijke zelfstandigheid zou je dus kunnen beschouwen als een vorm van
socialisatie. Dit zorgt ervoor dat je in de pedagogiek niet meer goed onderscheid kunt maken
tussen socialisatie en persoonsvorming. Is hier een alternatief voor?
Ieder mens is uniek, er zou dus een manier van denken, doen en handelen gevonden
kunnen worden, waarmee je socialisatie en persoonsvorming kunt onderscheiden. Er zijn
tegenwoordig steeds meer groepen en individuen die hun eigen unieke identiteit claimen.
Uniciteit in termen van identiteit denken→ benaderen uniciteit in termen van verschil. We
vergelijken ons met een ander, om onze eigen identiteit te duiden (instrumentele relatie met
de ander). Vaak zie je wel dat we dan de identiteit van de ander betwijfelen of ontkennen.
