Inhoud
Hoofdstuk 1 (Hoe leren leerlingen?)....................................................................................................9
1.1 Wat is leren? .............................................................................................................................9
1.2 De werking van het geheugen ...................................................................................................9
1.2.1 Het zintuiglijke geheugen: de poortwachterfunctie .............................................................9
1.2.2 Het korte-termijngeheugen: het werkgeheugen .................................................................9
1.2.3 Van kort naar lang: herhaling, herhaling, herhaling .............................................................9
1.2.4 Langetermijngeheugen .......................................................................................................9
1.3 De leerling en het leerproces .....................................................................................................9
1.3.1 Leeractiviteiten van de leerling in vier categorieën .............................................................9
1.3.2 Verwerking op vier niveaus.................................................................................................9
1.4 Wat zegt de leertheorie........................................................................................................... 10
1.4.1 Pavlov, Thorndike en Skinner als exponenten van het behaviorisme ................................. 10
1.4.2 Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren .......................................... 10
1.4.3 Mentale handelingen en de handelingspsychologie .......................................................... 10
1.4.4. De constructivistische leertheorie.................................................................................... 11
1.5 Een krachtige leefomgeving..................................................................................................... 11
1.5.1 Hoe herken je een krachtige leeromgeving? ..................................................................... 11
1.5.2 Indicatoren voor een krachtige leeromgeving ................................................................... 11
1.5.3 Competentie: de taak aankunnen ..................................................................................... 11
1.5.4 Relatie: erbij horen ........................................................................................................... 12
1.5.5 Autonomie: deel eigen keuzes kunnen maken .................................................................. 12
Hoofdstuk 2 (Hoe bereid ik mijn lessen voor?) .................................................................................. 13
2.1 Lesvoorbereidingsformat ........................................................................................................ 13
2.1.1 Het VUT-model ................................................................................................................. 13
2.1.2 Klassiek lesvoorbereidingsformulier.................................................................................. 13
2.1.3 Scenariogestuurde lessen ................................................................................................. 14
2.1.4 Het didactische analysemodel .......................................................................................... 14
2.2 Adolescenten in je klas ............................................................................................................ 14
2.2.1 Beeldvorming over jongeren............................................................................................. 14
2.2.2 Adolescentiefase: drie periodes ........................................................................................ 14
2.2.3 Disbalans in het puberbrein .............................................................................................. 15
2.2.4 Invloed van het gezin ........................................................................................................ 15
1
, 2.2.5 conclusie .......................................................................................................................... 15
2.3 De beginsituatie ...................................................................................................................... 15
2.3.1 Beginsituatie op verschillende schooltypen ...................................................................... 15
2.3.2 Aspecten van de beginsituatie .......................................................................................... 15
2.3.3. Bepalen van de beginsituatie ........................................................................................... 16
2.3.4 Vereiste beginsituaties ..................................................................................................... 16
2.4 Tekorten ................................................................................................................................. 16
2.4.2 Maatregelen om tekorten op te heffen ............................................................................. 16
2.5 Leerdoelen .............................................................................................................................. 16
2.5.1 Het nut van leerdoelen ..................................................................................................... 16
2.5.2 Leerdoelen bij zelfstudie ................................................................................................... 16
Hoofdstuk 3 (Hoe zet ik leerlingen aan het werk?) ............................................................................ 17
3.1 Wat maakt werkvormen effectief ............................................................................................ 17
3.2 Instructie geven ...................................................................................................................... 17
3.3. Vragen stellen ........................................................................................................................ 17
3.3.1 Een effectief instrument ................................................................................................... 17
3.3.2 Toepassingsmogelijkheden ............................................................................................... 18
3.3.3 Hoe stel je een goede vraag .............................................................................................. 18
3.3.4 Soorten vragen ................................................................................................................. 18
3.3.5 Het onderwijsleergesprek ................................................................................................. 18
3.3.6 Het kringgesprek .............................................................................................................. 19
3.4 Een verhaal vertellen............................................................................................................... 19
3.5 Samenwerkingsvormen ........................................................................................................... 20
3.5.1 Check in duo’s .................................................................................................................. 20
3.5.2 Genummerde hoofden ..................................................................................................... 20
3.5.3 Denken- delen-uitwisselen ............................................................................................... 20
3.5.4 Driestappeninterview ....................................................................................................... 20
3.5.5 Experts ............................................................................................................................. 20
3.6 Begeleiden bij grotere projecten ............................................................................................. 21
3.6.1 Vragend helpen ................................................................................................................ 21
3.6.2 Tussentijds presenteren om te richten .............................................................................. 21
3.7 Hoe kies ik een werkvorm? ...................................................................................................... 21
3.8 Werkvormen-abc .................................................................................................................... 21
Hoofdstuk 4 (Orde houden door communicatie en klassenmanagement).......................................... 22
4.1 De communicatie op orde: de Roos van Leary ......................................................................... 22
2
, 4.1.1 Belang .............................................................................................................................. 22
4.1.2 Relatiewensen .................................................................................................................. 22
4.1.3 De verschillende gedragingen ........................................................................................... 22
4.1.4 Hoe breng je het in de praktijk? ............................................................................................ 22
4.2 Conflicthantering (Thomas en Kilmann) ................................................................................... 23
4.2.1 Belang .............................................................................................................................. 23
4.2.2 Soorten conflicten ............................................................................................................ 23
4.2.3 Conflicthanteringsstijlen ................................................................................................... 23
4.2.4 Welke conflicthantering is het beste ................................................................................. 23
4.2.5 Conflicthantering in de praktijk ........................................................................................ 24
4.3 Continu signaal (Kounin).......................................................................................................... 24
4.3.1 Belang .............................................................................................................................. 24
4.3.2 Goede voorbereiding ........................................................................................................ 24
4.3.3 Uitvoering ........................................................................................................................ 24
4.3.4 Wisselmomenten ............................................................................................................. 24
4.3.5 Wisselen van activiteit ...................................................................................................... 24
4.3.6 Wisselen van aandacht ..................................................................................................... 25
4.4 Alertheid ................................................................................................................................. 25
4.4.1 Namen ............................................................................................................................. 25
4.4.2 Teken van leiderschap ...................................................................................................... 25
4.4.3 In woord en gebaar .......................................................................................................... 25
4.5 Overlappen ............................................................................................................................. 26
4.5.1 Belang .............................................................................................................................. 26
4.5.2 De escalatieladder ............................................................................................................ 26
4.5.3 Consequenties bij aanhoudend ongewenst gedrag ........................................................... 26
4.6 De klas erbij houden ................................................................................................................ 26
4.6.1 Belang .............................................................................................................................. 26
4.6.2 Goochelen ........................................................................................................................ 26
4.7 Leerlingverantwoordelijkheid .................................................................................................. 27
4.7.1 Belang .............................................................................................................................. 27
4.7.2 Delegeren......................................................................................................................... 27
4.7.3 Responsief reageren ......................................................................................................... 27
4.7.4 Strategisch consequent zijn .............................................................................................. 27
Hoofdstuk 5 (Toetsen en beoordelen) ............................................................................................... 28
5.1 Toewerken naar de examens ................................................................................................... 28
3
, 5.1.1 De positie van een toets in het curriculum ........................................................................ 28
5.1.2 Kerndoelen in de onderbouw ........................................................................................... 28
5.1.3 Leerplan en PTA................................................................................................................ 28
5.1.4 De rol van onderwijsinspectie ........................................................................................... 28
5.1.5 De verhouding tussen het schoolexamen en het centraal examen .................................... 28
5.1.6 Legitimerende functie....................................................................................................... 28
5.1.7 Verantwoordelijkheid van leraren..................................................................................... 28
5.2. Leerdoelen vertalen naar toetsen ........................................................................................... 28
5.2.1 Leerdoelen operationeel maken ....................................................................................... 28
5.2.2 Concrete leerdoelen ......................................................................................................... 29
5.2.3. Toetsing in het middelbaar onderwijs .............................................................................. 29
5.3 Toetsuitslagen ......................................................................................................................... 29
5.3.1 Cijferanalyse ..................................................................................................................... 29
5.3.2 Strategisch leren tegengaan ............................................................................................. 29
5.4 Soorten toetsen en hun functies .......................................................................................... 30
5.4.1 Werkvormtoetsen ............................................................................................................ 30
5.4.2 Formatieve toetsen .......................................................................................................... 30
5.4.3 Summatieve toetsen......................................................................................................... 30
5.5 Toetsen in lijn met je lessen .................................................................................................... 30
5.6 Toetsvormen op niveaus van Miller ......................................................................................... 30
5.6.1 Toetsen op knowsniveau .................................................................................................. 31
5.6.2 Toetsen op knows-howniveau .......................................................................................... 31
5.6.3 Toetsen op shows-howniveau .......................................................................................... 31
5.6.4 Toetsen op doesniveau ..................................................................................................... 31
5.7 Cijfers geven............................................................................................................................ 32
5.7.1 Verantwoord cijfers geven ................................................................................................ 32
5.7.2 De waarde van cijfers ....................................................................................................... 32
5.7.3 Productcijfers of procescijfer ............................................................................................ 32
5.7.4 Relatief en absoluut beoordelen ....................................................................................... 32
5.7.5 Bepaling van de zak-slaaggrens (censuur) ......................................................................... 32
5.7.6 Ongewenste cijferculturen ............................................................................................... 32
Hoofdstuk 6 (Groepsprocessen) ........................................................................................................ 34
6.1 Een prettige groep................................................................................................................... 34
6.1.1 Groepsnormen ................................................................................................................. 34
6.1.2 Groepscohesie .................................................................................................................. 34
4
, 6.1.3 Kwadranten door combinatie van mate van cohesie en groepsnormen ............................ 34
6.2 individuele behoeften van een leerling binnen de groep ......................................................... 35
6.2.1 Veligheid door erbij te horen ............................................................................................ 35
6.2.2 Invloed hebben................................................................................................................. 35
6.2.3 Persoonlijk contact ........................................................................................................... 35
6.3 Het groepsproces sturen ......................................................................................................... 35
6.3.1 Forming ............................................................................................................................ 35
6.3.2 Storming........................................................................................................................... 36
6.3.3 Norming ........................................................................................................................... 36
6.4.2 Een sociogram maken....................................................................................................... 37
6.5 Pesten ..................................................................................................................................... 37
6.5.1 Wat is pesten? .................................................................................................................. 37
6.5.2 De betrokken partijen ....................................................................................................... 37
6.5.3 Wat te doen bij pesten? ................................................................................................... 38
6.5.4 Digitaal pesten.................................................................................................................. 39
Hoofdstuk 7 (Omgaan met zorgleerlingen) ........................................................................................ 40
7.1 Wat zijn zorgleerlingen? .......................................................................................................... 40
7.1.1 Begripsbepalingen ............................................................................................................ 40
7.1.2 Gediagnosticeerde zorgleerlingen..................................................................................... 40
7.1.3 Toenemend aantal zorgleerlingen..................................................................................... 41
7.2 Leerlingen met specifieke pedagogische ne didactische behoeften ......................................... 41
7.2.1 ADHD-leerlingen ............................................................................................................... 41
7.2.2 Autistische leerlingen ....................................................................................................... 41
7.2.3 Leerlingen met PDD-NOS .................................................................................................. 41
7.2.4 Leerlingen met het syndroom van Asperger...................................................................... 41
7.2.5 Dyslectische leerlingen ..................................................................................................... 41
7.2.6 Hoogbegaafde leerlingen .................................................................................................. 42
7.2.7 Faalangstige leerlingen ..................................................................................................... 42
7.3 De zorgstructuur op school...................................................................................................... 42
7.3.1 Het drielijnenmodel .......................................................................................................... 43
7.3.2 Zorgadviesteam ................................................................................................................ 43
7.3.3 Aandachtsgebieden .......................................................................................................... 43
7.3.4 Informele zorgstructuur .................................................................................................... 43
7.3.5 Scholen zonder geformaliseerde zorgstructuur ................................................................. 43
7.4 Handelingsplannen.................................................................................................................. 43
5
, 7.4.1 Handelingsplannen in soorten en maten........................................................................... 43
7.4.2 Waarborg voor gerichte en verantwoorde aanpak ............................................................ 44
7.4.3 Formats ............................................................................................................................ 44
7.5 Differentiatie: omgaan met verschillen .................................................................................... 44
7.5.1 Begripsbepaling ................................................................................................................ 44
7.5.2 Fase-afhankelijke differentiatie......................................................................................... 44
7.5.3 Grenzen aan differentiatie ................................................................................................ 44
7.6 Het leerlingdossier .................................................................................................................. 45
7.6.1 Inzagebeleid ..................................................................................................................... 45
7.6.2 Relatie tussen inhoud en doel van dossiers ....................................................................... 45
Hoofstuk 8 (Gesprekken op school) ................................................................................................... 46
8.1 De vier niveaus van gesprek .................................................................................................... 46
8.1.1 Functies ............................................................................................................................ 46
8.1.2 Schakelen tussen gespreksniveaus .................................................................................... 46
8.2 Gespreksinterventies............................................................................................................... 46
8.2.1 Het mentorgesprek........................................................................................................... 46
8.2.2 Toepassing ....................................................................................................................... 46
8.3 Verschillende gesprekspartners ............................................................................................... 47
8.3.1 Gesprekken met leerlingen ............................................................................................... 47
8.3.2 Gesprekken met collega’s ................................................................................................. 47
8.3.3 Gesprekken met ouders.................................................................................................... 47
8.4 Moeilijke gespreksvormen....................................................................................................... 47
8.4.1 Slechtnieuwsgesprek ........................................................................................................ 47
8.4.2 Conflictoplossingsgesprek................................................................................................. 47
8.4.3 Coachingsgesprek ............................................................................................................. 47
8.5 Leerlingen met verlieservaring ................................................................................................ 48
8.5.1 De persoon van de mentor of leraar ................................................................................. 48
8.5.2 Rouwen ............................................................................................................................ 48
8.5.3 ‘Verkeerde’ signalen ......................................................................................................... 48
8.5.4 Wat de school kan doen ................................................................................................... 48
8.5.5 Als de leerling weer op school komt ................................................................................. 48
8.5.6 Leerlingen die geconfronteerd worden met echtscheiding................................................ 49
Hoofdstuk 9 (Het voortgezet onderwijs en het mbo in beeld)............................................................ 50
9.1 Scholen van voorgezet onderwijs en mbo ................................................................................ 50
9.1.1 Onderbouw en bovenbouw .............................................................................................. 50
6
, 9.1.2 Inrichting van het vmbo .................................................................................................... 50
9.1.3 Inrichting van het havo- en vwo-onderwijs ....................................................................... 50
9.1.4 Inrichting van het mbo...................................................................................................... 51
9.2 De schoolorganisatie ............................................................................................................... 51
9.2.1 Organiatievormen ............................................................................................................ 51
9.2.2. Relatie met onderwijsvisie ............................................................................................... 52
9.3 Invulling geven aan keuzes van de school ................................................................................ 52
9.3.1 Persoonlijke ontplooiing van kwaliteiten .......................................................................... 52
9.3.2 Maatschappelijke voorbereiding ....................................................................................... 52
9.3.3 Voorbereiding op de beroepsuitoefening ......................................................................... 52
9.3.4 Werken vanuit een visie ................................................................................................... 52
9.4 Verschillende onderwijsconcepten .......................................................................................... 53
9.4.1 Natuurlijk Lerenscholen .................................................................................................... 53
9.4.2 Competentiegerichte scholen ........................................................................................... 53
9.4.3 Daltonscholen .................................................................................................................. 53
9.4.4 Montessorischolen ........................................................................................................... 53
9.5 Profielscholen ......................................................................................................................... 53
9.5.1 Voorbeelden..................................................................................................................... 53
9.5.2 Docent zijn aan een profielschool ..................................................................................... 54
9.6 Schoolculturen ........................................................................................................................ 54
9.6.1 De schoolleiding ............................................................................................................... 54
9.6.2 Samenwerkingsgraden ..................................................................................................... 54
9.6.3 Schoolcultuur en onderwijsconcept .................................................................................. 55
9.7 Zorgstructuur .......................................................................................................................... 55
9.8 Koppeling onderwijsvisie, organisatieconcept en begeleidingsstructuur .................................. 55
Hoofdstuk 10 (Interculturele klassen, ouders en buurten) ................................................................. 57
10.1 Hoe doen allochtone leerlingen het tegenwoordig? .............................................................. 57
10.2 De interculturele klas ............................................................................................................ 57
10.2.1 Stereotypen .................................................................................................................... 57
10.2.2 Onjuiste labels ................................................................................................................ 57
10.2.3 Interactie ........................................................................................................................ 57
10.2.4 Leren in een interculturele klas ....................................................................................... 57
10.2.5 Orde houden in interculturele klassen ............................................................................ 58
10.3 Gezinnen uit andere culturen ................................................................................................ 58
10.3.1 Afwijkende levensovertuigingen ..................................................................................... 58
7
, 10.3.2 Opvoedingstijlen in het gezin .......................................................................................... 58
10.3.3 Taalontwikkeling............................................................................................................. 58
10.3.4 Vooropleiding van ouders ............................................................................................... 58
10.3.5 Digitaal toezicht .............................................................................................................. 58
10.4 De relatie tussen leerling, ouders en leraar............................................................................ 58
10.5 De buurt ................................................................................................................................ 59
10.5.1 Verschillen tussen scholen in achterstandsbuurten en welvarende wijken ...................... 59
10.5.2 Veilig buiten spelen ........................................................................................................ 59
10.5.3 De buurt leren kennen .................................................................................................... 59
10.5.4 Integrale aanpak ............................................................................................................. 59
10.5.5. Hoe kan de school zich aanpassen aan de doelgroep?.................................................... 59
10.5.6 De buurtschool als intermediair ...................................................................................... 59
10.6 Schooluitval ........................................................................................................................... 59
10.6.1 Opstappers, niet-kunners en overbelasten ..................................................................... 59
10.6.2 Overbelasten binnenboord houden ................................................................................ 60
Hoofstuk 11 (Een goede leraar worden) ............................................................................................ 61
11.1 De comepetenties van Stichting Beroepskwaliteit Leraren ..................................................... 61
11.1.1 Beroepscontexten en beroepsrollen ............................................................................... 61
11.1.2 Competentieontwikkeling op de lerarenopleiding ........................................................... 61
11.2 Gereedschap ......................................................................................................................... 61
11.2.1 Wees assertief en proactief ............................................................................................ 61
11.2.2 Toon empathie ............................................................................................................... 62
11.2.3 Reflecteer om te leren .................................................................................................... 62
11.2.4 Timemanagement .......................................................................................................... 62
11.3 Leren en groeien ................................................................................................................... 62
11.3.1 Ga je concerns te lijf ....................................................................................................... 62
11.3.2 Maak gebruik van intervisie ............................................................................................ 63
11.3.3 Ontwikkel je kernkwaliteiten .......................................................................................... 63
11.4 Onderzoek je eigen functioneren........................................................................................... 63
11.4.1 Belang ............................................................................................................................ 63
11.3.2 De onderzoekscyclus ...................................................................................................... 63
8
,Hoofdstuk 1 (Hoe leren leerlingen?)
1.1 Wat is leren?
• Leren is een mentaal proces waarbij als gevolg van leeractiviteiten een relatief stabiele
gedragsverandering tot stand komt
• Impliciet leren is iets leren zonder vooropgezette bedoeling
• Intentioneel leren is doelgericht leren
1.2 De werking van het geheugen
1.2.1 Het zintuiglijke geheugen: de poortwachterfunctie
• Taak van zintuiglijk geheugen is het kort vasthouden van ruwe informatie die wordt
aangeboden, met het doel deze te vergelijken met al aanwezige informatie
• Men hoort / ziet alleen dingen waar aandacht aan wordt besteed (filtering) en dit gebeurd op
onbewust niveau
1.2.2 Het korte-termijngeheugen: het werkgeheugen
• Hier wordt de informatie verwerkt door nieuwe informatie in contact te brengen met
bestaande informatie uit het langetermijngeheugen
• Chunking is het hercoderen van een letterreeks tot een eenheid
• De belangrijkste actieve controleprocessen binnen het KTG zijn herhaling en codering
1.2.3 Van kort naar lang: herhaling, herhaling, herhaling
• Er zijn twee soorten herhaling
o Onderhoudsherhaling
o Uitgewerkte herhaling
▪ Mnemonische techniek is een regel of systeem om het geheugen te
ondersteunen
1.2.4 Langetermijngeheugen
• Begrippen en woorden worden los van elkaar opgeslagen
• Geen objectieve feiten, maar bepaalde principes die de herinnering kleuren
o Egocentrisch tintje
o Sleutelbegrip
o Persoonlijke lens
o Laatste versie gereproduceerd
1.3 De leerling en het leerproces
1.3.1 Leeractiviteiten van de leerling in vier categorieën
• Directe ervaring
• Leren door sociale interactie
• Leren door nadenken ofwel reflectie
• Leren door verwerken van theorie
1.3.2 Verwerking op vier niveaus
• Reproduceren
9
, • Begrijpen
• Integreren
• Toepassen
1.4 Wat zegt de leertheorie
• Behavioristische theorie
• Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren
• Handelingspsychologische theorie
• Constructivisme
1.4.1 Pavlov, Thorndike en Skinner als exponenten van het behaviorisme
• Onderzoek binnen objectief waarneembare kaders
• Geloof in de maakbaarheid van mens en dier
• Behavioristische leertheorieën
o Klassiek conditioneren
▪ Emotioneel leren
▪ Wetmatigheden
• Wet van herhaling
• Wet van effect
o Operant conditioneren
▪ Shaping is het systematisch opbouwen van gedrag
▪ Van succesbeleving gaat een positieve werking uit
▪ Positieve bekrachtiging van leer gedrag is effectiever dan negatieve
bekrachtiging
▪ Straffen die te laat plaatsvinden zijn niet effectief
1.4.2 Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren
• De leerling als actief informatieverwerkend systeem
• Focus op instructie taken: Newell en Simon
o Geheugen opgebouwd uit systeem van als-danregels
o In eerste instantie weet je dat iets zo is (declaratieve kennis) en na een leerproces
kun je die kennis toepassen (procedurele kennis)
o Metacognitie is kennis over onze kennis
▪ Declaratieve kennis
▪ Procedurele kennis
▪ Situationele kennis
▪ Strategische kennis
1.4.3 Mentale handelingen en de handelingspsychologie
• De mentale handeling is de denkhandeling die uitgevoerd wordt met innerlijke ofwel
mentale objecten
• Er zijn vier dialogische principe
o Interiorisatie, waarbij uitwendige handelingen moet en omgezet worden in mentale
handelingen
▪ Oriëntering
▪ Uitvoeren van materiële handeling
10
Hoofdstuk 1 (Hoe leren leerlingen?)....................................................................................................9
1.1 Wat is leren? .............................................................................................................................9
1.2 De werking van het geheugen ...................................................................................................9
1.2.1 Het zintuiglijke geheugen: de poortwachterfunctie .............................................................9
1.2.2 Het korte-termijngeheugen: het werkgeheugen .................................................................9
1.2.3 Van kort naar lang: herhaling, herhaling, herhaling .............................................................9
1.2.4 Langetermijngeheugen .......................................................................................................9
1.3 De leerling en het leerproces .....................................................................................................9
1.3.1 Leeractiviteiten van de leerling in vier categorieën .............................................................9
1.3.2 Verwerking op vier niveaus.................................................................................................9
1.4 Wat zegt de leertheorie........................................................................................................... 10
1.4.1 Pavlov, Thorndike en Skinner als exponenten van het behaviorisme ................................. 10
1.4.2 Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren .......................................... 10
1.4.3 Mentale handelingen en de handelingspsychologie .......................................................... 10
1.4.4. De constructivistische leertheorie.................................................................................... 11
1.5 Een krachtige leefomgeving..................................................................................................... 11
1.5.1 Hoe herken je een krachtige leeromgeving? ..................................................................... 11
1.5.2 Indicatoren voor een krachtige leeromgeving ................................................................... 11
1.5.3 Competentie: de taak aankunnen ..................................................................................... 11
1.5.4 Relatie: erbij horen ........................................................................................................... 12
1.5.5 Autonomie: deel eigen keuzes kunnen maken .................................................................. 12
Hoofdstuk 2 (Hoe bereid ik mijn lessen voor?) .................................................................................. 13
2.1 Lesvoorbereidingsformat ........................................................................................................ 13
2.1.1 Het VUT-model ................................................................................................................. 13
2.1.2 Klassiek lesvoorbereidingsformulier.................................................................................. 13
2.1.3 Scenariogestuurde lessen ................................................................................................. 14
2.1.4 Het didactische analysemodel .......................................................................................... 14
2.2 Adolescenten in je klas ............................................................................................................ 14
2.2.1 Beeldvorming over jongeren............................................................................................. 14
2.2.2 Adolescentiefase: drie periodes ........................................................................................ 14
2.2.3 Disbalans in het puberbrein .............................................................................................. 15
2.2.4 Invloed van het gezin ........................................................................................................ 15
1
, 2.2.5 conclusie .......................................................................................................................... 15
2.3 De beginsituatie ...................................................................................................................... 15
2.3.1 Beginsituatie op verschillende schooltypen ...................................................................... 15
2.3.2 Aspecten van de beginsituatie .......................................................................................... 15
2.3.3. Bepalen van de beginsituatie ........................................................................................... 16
2.3.4 Vereiste beginsituaties ..................................................................................................... 16
2.4 Tekorten ................................................................................................................................. 16
2.4.2 Maatregelen om tekorten op te heffen ............................................................................. 16
2.5 Leerdoelen .............................................................................................................................. 16
2.5.1 Het nut van leerdoelen ..................................................................................................... 16
2.5.2 Leerdoelen bij zelfstudie ................................................................................................... 16
Hoofdstuk 3 (Hoe zet ik leerlingen aan het werk?) ............................................................................ 17
3.1 Wat maakt werkvormen effectief ............................................................................................ 17
3.2 Instructie geven ...................................................................................................................... 17
3.3. Vragen stellen ........................................................................................................................ 17
3.3.1 Een effectief instrument ................................................................................................... 17
3.3.2 Toepassingsmogelijkheden ............................................................................................... 18
3.3.3 Hoe stel je een goede vraag .............................................................................................. 18
3.3.4 Soorten vragen ................................................................................................................. 18
3.3.5 Het onderwijsleergesprek ................................................................................................. 18
3.3.6 Het kringgesprek .............................................................................................................. 19
3.4 Een verhaal vertellen............................................................................................................... 19
3.5 Samenwerkingsvormen ........................................................................................................... 20
3.5.1 Check in duo’s .................................................................................................................. 20
3.5.2 Genummerde hoofden ..................................................................................................... 20
3.5.3 Denken- delen-uitwisselen ............................................................................................... 20
3.5.4 Driestappeninterview ....................................................................................................... 20
3.5.5 Experts ............................................................................................................................. 20
3.6 Begeleiden bij grotere projecten ............................................................................................. 21
3.6.1 Vragend helpen ................................................................................................................ 21
3.6.2 Tussentijds presenteren om te richten .............................................................................. 21
3.7 Hoe kies ik een werkvorm? ...................................................................................................... 21
3.8 Werkvormen-abc .................................................................................................................... 21
Hoofdstuk 4 (Orde houden door communicatie en klassenmanagement).......................................... 22
4.1 De communicatie op orde: de Roos van Leary ......................................................................... 22
2
, 4.1.1 Belang .............................................................................................................................. 22
4.1.2 Relatiewensen .................................................................................................................. 22
4.1.3 De verschillende gedragingen ........................................................................................... 22
4.1.4 Hoe breng je het in de praktijk? ............................................................................................ 22
4.2 Conflicthantering (Thomas en Kilmann) ................................................................................... 23
4.2.1 Belang .............................................................................................................................. 23
4.2.2 Soorten conflicten ............................................................................................................ 23
4.2.3 Conflicthanteringsstijlen ................................................................................................... 23
4.2.4 Welke conflicthantering is het beste ................................................................................. 23
4.2.5 Conflicthantering in de praktijk ........................................................................................ 24
4.3 Continu signaal (Kounin).......................................................................................................... 24
4.3.1 Belang .............................................................................................................................. 24
4.3.2 Goede voorbereiding ........................................................................................................ 24
4.3.3 Uitvoering ........................................................................................................................ 24
4.3.4 Wisselmomenten ............................................................................................................. 24
4.3.5 Wisselen van activiteit ...................................................................................................... 24
4.3.6 Wisselen van aandacht ..................................................................................................... 25
4.4 Alertheid ................................................................................................................................. 25
4.4.1 Namen ............................................................................................................................. 25
4.4.2 Teken van leiderschap ...................................................................................................... 25
4.4.3 In woord en gebaar .......................................................................................................... 25
4.5 Overlappen ............................................................................................................................. 26
4.5.1 Belang .............................................................................................................................. 26
4.5.2 De escalatieladder ............................................................................................................ 26
4.5.3 Consequenties bij aanhoudend ongewenst gedrag ........................................................... 26
4.6 De klas erbij houden ................................................................................................................ 26
4.6.1 Belang .............................................................................................................................. 26
4.6.2 Goochelen ........................................................................................................................ 26
4.7 Leerlingverantwoordelijkheid .................................................................................................. 27
4.7.1 Belang .............................................................................................................................. 27
4.7.2 Delegeren......................................................................................................................... 27
4.7.3 Responsief reageren ......................................................................................................... 27
4.7.4 Strategisch consequent zijn .............................................................................................. 27
Hoofdstuk 5 (Toetsen en beoordelen) ............................................................................................... 28
5.1 Toewerken naar de examens ................................................................................................... 28
3
, 5.1.1 De positie van een toets in het curriculum ........................................................................ 28
5.1.2 Kerndoelen in de onderbouw ........................................................................................... 28
5.1.3 Leerplan en PTA................................................................................................................ 28
5.1.4 De rol van onderwijsinspectie ........................................................................................... 28
5.1.5 De verhouding tussen het schoolexamen en het centraal examen .................................... 28
5.1.6 Legitimerende functie....................................................................................................... 28
5.1.7 Verantwoordelijkheid van leraren..................................................................................... 28
5.2. Leerdoelen vertalen naar toetsen ........................................................................................... 28
5.2.1 Leerdoelen operationeel maken ....................................................................................... 28
5.2.2 Concrete leerdoelen ......................................................................................................... 29
5.2.3. Toetsing in het middelbaar onderwijs .............................................................................. 29
5.3 Toetsuitslagen ......................................................................................................................... 29
5.3.1 Cijferanalyse ..................................................................................................................... 29
5.3.2 Strategisch leren tegengaan ............................................................................................. 29
5.4 Soorten toetsen en hun functies .......................................................................................... 30
5.4.1 Werkvormtoetsen ............................................................................................................ 30
5.4.2 Formatieve toetsen .......................................................................................................... 30
5.4.3 Summatieve toetsen......................................................................................................... 30
5.5 Toetsen in lijn met je lessen .................................................................................................... 30
5.6 Toetsvormen op niveaus van Miller ......................................................................................... 30
5.6.1 Toetsen op knowsniveau .................................................................................................. 31
5.6.2 Toetsen op knows-howniveau .......................................................................................... 31
5.6.3 Toetsen op shows-howniveau .......................................................................................... 31
5.6.4 Toetsen op doesniveau ..................................................................................................... 31
5.7 Cijfers geven............................................................................................................................ 32
5.7.1 Verantwoord cijfers geven ................................................................................................ 32
5.7.2 De waarde van cijfers ....................................................................................................... 32
5.7.3 Productcijfers of procescijfer ............................................................................................ 32
5.7.4 Relatief en absoluut beoordelen ....................................................................................... 32
5.7.5 Bepaling van de zak-slaaggrens (censuur) ......................................................................... 32
5.7.6 Ongewenste cijferculturen ............................................................................................... 32
Hoofdstuk 6 (Groepsprocessen) ........................................................................................................ 34
6.1 Een prettige groep................................................................................................................... 34
6.1.1 Groepsnormen ................................................................................................................. 34
6.1.2 Groepscohesie .................................................................................................................. 34
4
, 6.1.3 Kwadranten door combinatie van mate van cohesie en groepsnormen ............................ 34
6.2 individuele behoeften van een leerling binnen de groep ......................................................... 35
6.2.1 Veligheid door erbij te horen ............................................................................................ 35
6.2.2 Invloed hebben................................................................................................................. 35
6.2.3 Persoonlijk contact ........................................................................................................... 35
6.3 Het groepsproces sturen ......................................................................................................... 35
6.3.1 Forming ............................................................................................................................ 35
6.3.2 Storming........................................................................................................................... 36
6.3.3 Norming ........................................................................................................................... 36
6.4.2 Een sociogram maken....................................................................................................... 37
6.5 Pesten ..................................................................................................................................... 37
6.5.1 Wat is pesten? .................................................................................................................. 37
6.5.2 De betrokken partijen ....................................................................................................... 37
6.5.3 Wat te doen bij pesten? ................................................................................................... 38
6.5.4 Digitaal pesten.................................................................................................................. 39
Hoofdstuk 7 (Omgaan met zorgleerlingen) ........................................................................................ 40
7.1 Wat zijn zorgleerlingen? .......................................................................................................... 40
7.1.1 Begripsbepalingen ............................................................................................................ 40
7.1.2 Gediagnosticeerde zorgleerlingen..................................................................................... 40
7.1.3 Toenemend aantal zorgleerlingen..................................................................................... 41
7.2 Leerlingen met specifieke pedagogische ne didactische behoeften ......................................... 41
7.2.1 ADHD-leerlingen ............................................................................................................... 41
7.2.2 Autistische leerlingen ....................................................................................................... 41
7.2.3 Leerlingen met PDD-NOS .................................................................................................. 41
7.2.4 Leerlingen met het syndroom van Asperger...................................................................... 41
7.2.5 Dyslectische leerlingen ..................................................................................................... 41
7.2.6 Hoogbegaafde leerlingen .................................................................................................. 42
7.2.7 Faalangstige leerlingen ..................................................................................................... 42
7.3 De zorgstructuur op school...................................................................................................... 42
7.3.1 Het drielijnenmodel .......................................................................................................... 43
7.3.2 Zorgadviesteam ................................................................................................................ 43
7.3.3 Aandachtsgebieden .......................................................................................................... 43
7.3.4 Informele zorgstructuur .................................................................................................... 43
7.3.5 Scholen zonder geformaliseerde zorgstructuur ................................................................. 43
7.4 Handelingsplannen.................................................................................................................. 43
5
, 7.4.1 Handelingsplannen in soorten en maten........................................................................... 43
7.4.2 Waarborg voor gerichte en verantwoorde aanpak ............................................................ 44
7.4.3 Formats ............................................................................................................................ 44
7.5 Differentiatie: omgaan met verschillen .................................................................................... 44
7.5.1 Begripsbepaling ................................................................................................................ 44
7.5.2 Fase-afhankelijke differentiatie......................................................................................... 44
7.5.3 Grenzen aan differentiatie ................................................................................................ 44
7.6 Het leerlingdossier .................................................................................................................. 45
7.6.1 Inzagebeleid ..................................................................................................................... 45
7.6.2 Relatie tussen inhoud en doel van dossiers ....................................................................... 45
Hoofstuk 8 (Gesprekken op school) ................................................................................................... 46
8.1 De vier niveaus van gesprek .................................................................................................... 46
8.1.1 Functies ............................................................................................................................ 46
8.1.2 Schakelen tussen gespreksniveaus .................................................................................... 46
8.2 Gespreksinterventies............................................................................................................... 46
8.2.1 Het mentorgesprek........................................................................................................... 46
8.2.2 Toepassing ....................................................................................................................... 46
8.3 Verschillende gesprekspartners ............................................................................................... 47
8.3.1 Gesprekken met leerlingen ............................................................................................... 47
8.3.2 Gesprekken met collega’s ................................................................................................. 47
8.3.3 Gesprekken met ouders.................................................................................................... 47
8.4 Moeilijke gespreksvormen....................................................................................................... 47
8.4.1 Slechtnieuwsgesprek ........................................................................................................ 47
8.4.2 Conflictoplossingsgesprek................................................................................................. 47
8.4.3 Coachingsgesprek ............................................................................................................. 47
8.5 Leerlingen met verlieservaring ................................................................................................ 48
8.5.1 De persoon van de mentor of leraar ................................................................................. 48
8.5.2 Rouwen ............................................................................................................................ 48
8.5.3 ‘Verkeerde’ signalen ......................................................................................................... 48
8.5.4 Wat de school kan doen ................................................................................................... 48
8.5.5 Als de leerling weer op school komt ................................................................................. 48
8.5.6 Leerlingen die geconfronteerd worden met echtscheiding................................................ 49
Hoofdstuk 9 (Het voortgezet onderwijs en het mbo in beeld)............................................................ 50
9.1 Scholen van voorgezet onderwijs en mbo ................................................................................ 50
9.1.1 Onderbouw en bovenbouw .............................................................................................. 50
6
, 9.1.2 Inrichting van het vmbo .................................................................................................... 50
9.1.3 Inrichting van het havo- en vwo-onderwijs ....................................................................... 50
9.1.4 Inrichting van het mbo...................................................................................................... 51
9.2 De schoolorganisatie ............................................................................................................... 51
9.2.1 Organiatievormen ............................................................................................................ 51
9.2.2. Relatie met onderwijsvisie ............................................................................................... 52
9.3 Invulling geven aan keuzes van de school ................................................................................ 52
9.3.1 Persoonlijke ontplooiing van kwaliteiten .......................................................................... 52
9.3.2 Maatschappelijke voorbereiding ....................................................................................... 52
9.3.3 Voorbereiding op de beroepsuitoefening ......................................................................... 52
9.3.4 Werken vanuit een visie ................................................................................................... 52
9.4 Verschillende onderwijsconcepten .......................................................................................... 53
9.4.1 Natuurlijk Lerenscholen .................................................................................................... 53
9.4.2 Competentiegerichte scholen ........................................................................................... 53
9.4.3 Daltonscholen .................................................................................................................. 53
9.4.4 Montessorischolen ........................................................................................................... 53
9.5 Profielscholen ......................................................................................................................... 53
9.5.1 Voorbeelden..................................................................................................................... 53
9.5.2 Docent zijn aan een profielschool ..................................................................................... 54
9.6 Schoolculturen ........................................................................................................................ 54
9.6.1 De schoolleiding ............................................................................................................... 54
9.6.2 Samenwerkingsgraden ..................................................................................................... 54
9.6.3 Schoolcultuur en onderwijsconcept .................................................................................. 55
9.7 Zorgstructuur .......................................................................................................................... 55
9.8 Koppeling onderwijsvisie, organisatieconcept en begeleidingsstructuur .................................. 55
Hoofdstuk 10 (Interculturele klassen, ouders en buurten) ................................................................. 57
10.1 Hoe doen allochtone leerlingen het tegenwoordig? .............................................................. 57
10.2 De interculturele klas ............................................................................................................ 57
10.2.1 Stereotypen .................................................................................................................... 57
10.2.2 Onjuiste labels ................................................................................................................ 57
10.2.3 Interactie ........................................................................................................................ 57
10.2.4 Leren in een interculturele klas ....................................................................................... 57
10.2.5 Orde houden in interculturele klassen ............................................................................ 58
10.3 Gezinnen uit andere culturen ................................................................................................ 58
10.3.1 Afwijkende levensovertuigingen ..................................................................................... 58
7
, 10.3.2 Opvoedingstijlen in het gezin .......................................................................................... 58
10.3.3 Taalontwikkeling............................................................................................................. 58
10.3.4 Vooropleiding van ouders ............................................................................................... 58
10.3.5 Digitaal toezicht .............................................................................................................. 58
10.4 De relatie tussen leerling, ouders en leraar............................................................................ 58
10.5 De buurt ................................................................................................................................ 59
10.5.1 Verschillen tussen scholen in achterstandsbuurten en welvarende wijken ...................... 59
10.5.2 Veilig buiten spelen ........................................................................................................ 59
10.5.3 De buurt leren kennen .................................................................................................... 59
10.5.4 Integrale aanpak ............................................................................................................. 59
10.5.5. Hoe kan de school zich aanpassen aan de doelgroep?.................................................... 59
10.5.6 De buurtschool als intermediair ...................................................................................... 59
10.6 Schooluitval ........................................................................................................................... 59
10.6.1 Opstappers, niet-kunners en overbelasten ..................................................................... 59
10.6.2 Overbelasten binnenboord houden ................................................................................ 60
Hoofstuk 11 (Een goede leraar worden) ............................................................................................ 61
11.1 De comepetenties van Stichting Beroepskwaliteit Leraren ..................................................... 61
11.1.1 Beroepscontexten en beroepsrollen ............................................................................... 61
11.1.2 Competentieontwikkeling op de lerarenopleiding ........................................................... 61
11.2 Gereedschap ......................................................................................................................... 61
11.2.1 Wees assertief en proactief ............................................................................................ 61
11.2.2 Toon empathie ............................................................................................................... 62
11.2.3 Reflecteer om te leren .................................................................................................... 62
11.2.4 Timemanagement .......................................................................................................... 62
11.3 Leren en groeien ................................................................................................................... 62
11.3.1 Ga je concerns te lijf ....................................................................................................... 62
11.3.2 Maak gebruik van intervisie ............................................................................................ 63
11.3.3 Ontwikkel je kernkwaliteiten .......................................................................................... 63
11.4 Onderzoek je eigen functioneren........................................................................................... 63
11.4.1 Belang ............................................................................................................................ 63
11.3.2 De onderzoekscyclus ...................................................................................................... 63
8
,Hoofdstuk 1 (Hoe leren leerlingen?)
1.1 Wat is leren?
• Leren is een mentaal proces waarbij als gevolg van leeractiviteiten een relatief stabiele
gedragsverandering tot stand komt
• Impliciet leren is iets leren zonder vooropgezette bedoeling
• Intentioneel leren is doelgericht leren
1.2 De werking van het geheugen
1.2.1 Het zintuiglijke geheugen: de poortwachterfunctie
• Taak van zintuiglijk geheugen is het kort vasthouden van ruwe informatie die wordt
aangeboden, met het doel deze te vergelijken met al aanwezige informatie
• Men hoort / ziet alleen dingen waar aandacht aan wordt besteed (filtering) en dit gebeurd op
onbewust niveau
1.2.2 Het korte-termijngeheugen: het werkgeheugen
• Hier wordt de informatie verwerkt door nieuwe informatie in contact te brengen met
bestaande informatie uit het langetermijngeheugen
• Chunking is het hercoderen van een letterreeks tot een eenheid
• De belangrijkste actieve controleprocessen binnen het KTG zijn herhaling en codering
1.2.3 Van kort naar lang: herhaling, herhaling, herhaling
• Er zijn twee soorten herhaling
o Onderhoudsherhaling
o Uitgewerkte herhaling
▪ Mnemonische techniek is een regel of systeem om het geheugen te
ondersteunen
1.2.4 Langetermijngeheugen
• Begrippen en woorden worden los van elkaar opgeslagen
• Geen objectieve feiten, maar bepaalde principes die de herinnering kleuren
o Egocentrisch tintje
o Sleutelbegrip
o Persoonlijke lens
o Laatste versie gereproduceerd
1.3 De leerling en het leerproces
1.3.1 Leeractiviteiten van de leerling in vier categorieën
• Directe ervaring
• Leren door sociale interactie
• Leren door nadenken ofwel reflectie
• Leren door verwerken van theorie
1.3.2 Verwerking op vier niveaus
• Reproduceren
9
, • Begrijpen
• Integreren
• Toepassen
1.4 Wat zegt de leertheorie
• Behavioristische theorie
• Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren
• Handelingspsychologische theorie
• Constructivisme
1.4.1 Pavlov, Thorndike en Skinner als exponenten van het behaviorisme
• Onderzoek binnen objectief waarneembare kaders
• Geloof in de maakbaarheid van mens en dier
• Behavioristische leertheorieën
o Klassiek conditioneren
▪ Emotioneel leren
▪ Wetmatigheden
• Wet van herhaling
• Wet van effect
o Operant conditioneren
▪ Shaping is het systematisch opbouwen van gedrag
▪ Van succesbeleving gaat een positieve werking uit
▪ Positieve bekrachtiging van leer gedrag is effectiever dan negatieve
bekrachtiging
▪ Straffen die te laat plaatsvinden zijn niet effectief
1.4.2 Cognitieve theorieën en de rol van metacognitie bij het leren
• De leerling als actief informatieverwerkend systeem
• Focus op instructie taken: Newell en Simon
o Geheugen opgebouwd uit systeem van als-danregels
o In eerste instantie weet je dat iets zo is (declaratieve kennis) en na een leerproces
kun je die kennis toepassen (procedurele kennis)
o Metacognitie is kennis over onze kennis
▪ Declaratieve kennis
▪ Procedurele kennis
▪ Situationele kennis
▪ Strategische kennis
1.4.3 Mentale handelingen en de handelingspsychologie
• De mentale handeling is de denkhandeling die uitgevoerd wordt met innerlijke ofwel
mentale objecten
• Er zijn vier dialogische principe
o Interiorisatie, waarbij uitwendige handelingen moet en omgezet worden in mentale
handelingen
▪ Oriëntering
▪ Uitvoeren van materiële handeling
10
