Culturele geschiedenis I
Samenvatting: Veelvormige dynamiek. Europa ih ancien régime 1450-1800
(Inleiding, Hoofdstukken 1 - 4 - 5 - 8 - 9 - 11 (- 12) - 13)
Ter inleiding.
Willem Frijhoff en Leo Wessels
- Het gaat hier veleer om de vraag naar een gemeenschappelijke Europese geschiedenis:
hebben de Europeanen van nu gezamenlijke historische wortels die zij ook als zodanig
ervaren?
- Veronderstelde overeenkomsten, gedeelde lotgevallen en gezamenlijke wortels zouden het
rechtvaardigen over de Europese geschiedenis als een ervaren realiteit te spreken
Voltaire en Burckhardt
- Voor Franse filosoof Voltaire (1694-1778) en de Zwitserse cultuurhistoricus Burckhardt
(1818-1897) vormde Eu een zekere eenheid en vertoonde de geschiedenis ervan
samenhang. Wel vanuit een verschillend perspectief
- Voltaire
o Eenheid manifesteerde zich vooral wanneer het christendom Eu onder de loep
had genomen
o Gedurende A.R.: ontwikkeling zeker samenhorigheidsbesef en groepsbewustzijn
die als Europees worden gekwalificeerd. Al vroeg in internationale netwerken
van gelijkgezinden, vb. Republiek der Letteren van de geleerde wereld, bleef
eerst hoofdzakelijk aan kringen van (kosmopolitisch ingestelde) elite
voorbehouden
o Wilde dit onder de aandacht van een ruim en ontwikkeld publiek brengen.
Refereerde daarbij aan de situatie die in grote trekken sedert late ME was
ontstaan. Hij wees in dit verband nog op een aantal punten die Eu landen gemeen
hadden (religieuze basis, publiekelijke en politieke principes, rechten van
vorsten, behandeling gevangenen,…)
o alle elementen die er zijns inziens doen bijdroegen Eu een positie te
verschaffen onderscheiden van de rest van de wereld. Vele van de door Voltaire
opgesomde aspecten, in het bijzonder die op het gebied van staat en bestuur,
worden vandaag door tak van historici nog als kenmerkend beschouwd voor het
Eu van de vroegmoderne tijd
- Burckhardt:
o 1860: Die Kultur der Renaissance in Italien
o Renaissance als cultuurperiode waarin niet alleen literatuur en kunstuitingen
toonaangevend waren, maar waar deze beter in hun recht kwamen als men ze
zag ingebed in het samenspel van een aantal bredere ontwikkelingen en van een
nieuw elan die zich ook op het gebied van godsdienst, politiek en zeden
o Voor BH gold de renaissance dan ook als werkelijke bakermat van de moderne
tijd. Hij bracht 2 elementen naar voren die de idee van een breukbesef, een
zekere cesuur met de ME, ondersteunden: de creatie van de staat als ‘kunstwerk’,
als resultaat van menselijk handelen, en de ontwikkeling van het ind als een
zelfstandig scheppend wezen
1
,Europa als geografische entiteit
- Soms werden kaarten doelbewust vertekend om politieke of propagandistische redenen. De
ontdekkingsreizen vanaf de 2e helft van de 15e e resulteerden niet alleen in economisch,
cultureel en mentaal opzicht, maar ook allereerst, in geografisch opzicht in een veranderend
mensbeeld
- Antwerpenaar Abraham Ortelius was de 1 e die een atlas vervaardigde (1570, Theatrum orbis
terrarum)
- Eerste wereldkaarten, o.a. door Rumold Mercator (1587)
- Vanuit uiteenlopend perspectief is ook Eu vele malen geprojecteerd: als koningin, Leo
Belgicus (Nederlanden), bij uitstek als christelijk continent
- Serieuze cartografische pretenties had de kaart van Eu van Ortelius uit 1590-1600 (afb.2,
p.14). De kaart van Mercator (afb.8, p.34) uit 1595 toont evenals die van Ortelius een
noordoostelijke doorgang naar het Oosten, met daarachter weer open zee; ten onrechte dus
- In hoeverre vormde het Ottomaanse Turkije een Europese macht? Het rijk van de Turken
strekte zich, inclusief een flink aantal vazalstaten, uit tot ver in Azië en N-Afrika.
Doorslaggevend waren de religieuze verschillen. Afb.3 toont een kaart van Eu ‘selon les
auth(eurs) les plus modernes’. Het Turkse Balkangebied is hierop net zo weergegeven als
het grondgebied van alle andere Eu staten, terwijl het Turkse wapenschild in de marge van
de kaart gebroederlijk te midden van die van de overige Eu machten figureert. Dit geldt
trouwens ook voor Moscovië (Rusland)
Aard en inrichting van het landschap
- Opvallend is dat op de kaarten van latere datum de sociaal-geo aspecten relatief uitvoerig
zijn weergegeven. In de 1e plaats betreft het dan uiteraard het groeiende aantal plaatsnamen
- Op vroegere kaarten prominente aanwezigheid van fysisch-geo barrières (beperkte eco en
logistieke mogelijkheden, zware hindernissen als het ging om reizen, vervoer,
communicatie)
- Gedurende de hele periode was veruit het grootste deel van de Eu bevolking afhankelijk van
de landbouw. Vanaf de 17 e e nam echter de verstedelijking overal toe, evenals de controle en
het gezag van de OH over moeilijk toegankelijke gebieden
- De steden vormden uiteraard de meest opvallende verschijning in het landschap. Heel lang
was Constantinopel (Istanboel, afb.9, p.35) de grootste ‘Eu’ stad, pas in de 18e e zou het
worden overvleugeld door Londen
- Economische, politieke, culturele en religieuze factoren oefenden invloed uit op de aanleg,
architectuur en verschijningsvorm van de steden. Daarbij waren vanaf de 2 e helft van de 16e
e de vormentalen van de Reformatie, het classicisme en de barok van groeiende betekenis
Europa 1450-1800. Ontwikkelingen in hoofdlijnen
- Vanaf circa 1450 raakten in Eu tal van veranderingsprocessen in een stroomversnelling.
Daarbij tekenden zich kenteringen af die de verhoudingen in de traditionele ME samenleving
uiteindelijk ingrijpend zouden wijzigen:
o Agrarisch-feodale ms, gesloten kosmos van God-mens-natuur opener
samenleveningstype en wereldbeeld
o Universele gezagsaanspraken van paus en keizer schade door Reformatie en
new monarchies
- De tendens tot centralisatie en stroomlijning van de staatsmacht loopt als een rode draad
door deze periode (opkomst burgerij, terugval adel). De in de vorst gepersonifieerde
staatsmacht wist zich te onttrekken aan de invloed van de traditioneel bevoorrechte,
onafhankelijke standen en groeperingen (hoge clerus, adel, steden). In plaats daarvan schiep
de vorst zijn eigen ambtsadel (rechtstreeks gerekruteerd uit de burgerij, persoonlijke
afhankelijkheid betrouwbaarder bij de invoering van zijn beleid
2
,- Het systeem van patronage speelde overigens een belangrijke rol in de hele (hoge en lage)
samenleving
- De moderne vorstelijke centralisatiepolitiek, die haar hoogtepunt zou beleven onder het
absolutisme en de verlichte variant daarvan, riep de nodige weerstanden en tegenreacties
op. Vaak kende dit verzet ook belangrijke conservatieve elementen
- Met de terugval van de adel en de opkomst van de steden nam vooral in W-Eu ook de
betekenis van het feodalisme af, ofschoon het tot aan het einde van het AR een kenmerkend
maatschappelijk - en in uitgestrekte gebieden nog zeer dominant - verschijnsel bleef. In
delen van O-Eu vielen bepaalde groepen van de plattelandsbevolking eco en juridisch zelfs
opnieuw terug in een zekere mate van horigheid en onvrijheid, de zogeheten ‘tweede
feodaliteit’. De betekenis van de burgerij in het eco en ms leven nan daarentegen aanzienlijk
toe
- De opkomst van de burgerij was ten dele het resultaat van de introductie van nieuwe
ontwikkelingen op het gebied van vb nijverheid, betalingsverkeer, scheepsbouw en
navigatietechnieken, alsmede van een algemenere schaalvergroting op eco en commercieel
terrein. Deze factoren schiepen mede de vw voor de industriële revolutie
- Vanaf 15e e begint de periode die men als de europeanisering van de wereld kan betitelen:
o Exploratie en missionering (handel en mijnbouw slavernij, kolonialisme)
o Sterke intensivering van relaties met voorheen nauwelijks of geheel onbekende
gebieden, zowel wat de omvang van de handel betreft als op het niveau van
nieuwe contacten
o De nieuwe ontwikkelingen werden lang niet wijdverspreid, bleven binnen
verlichte en elitaire milieus
- Eu bleef een agrarische sl. Niet genoeg kan worden beklemtoond dat het gros van de
bevolking gedurende lange tijd slechts zijdelings betrokken was bij de genoemde
veranderingen, en voor zover daar spraken van was, veleer in een passieve rol
- Eenzelfde beeld, van beperkte doorwerking en uitstraling, rijst op wanneer een aantal
culturele factoren nader in ogenschouw wordt genomen (gesloten opener wereldbeeld).
O.a. de ontdekkingstochten droegen door kennismaking met culturen en sl buiten Eu tevens
bij aan de al dan niet bewuste relativering van eigen culturele noties, en daarmee soms ook
van de eigen culturele superioriteit
- De Ref, ren, hum en Verl leidden alle tot diepgaande veranderingen in mens- en wereldbeeld.
Op den duur zouden die ruimte scheppen voor een persoonlijk getinte geloofsbeleving, een
vergaande laïcisering van de staat, en een groeiende secularisatie van de sl
- Omstreeks 1800 kan opnieuw belangrijke cesuur worden gebracht. Het belangrijkste ijkpunt
is hier de doorbraak en de doorwerking van 2 revoluties: de Franse en de industriële
Periodebegrip en periodisering
- De term AR wijst op een breukbesef. Eerst de bewustwording van een nieuwe situatie, van
het besef onder een nieuw régime te leven, geeft aan het gebruik van de term zin en
betekenis
- De meeste historici bedienen zich nu van die term om het gehele ms bestel in Eu in de
eeuwen voor 1800 aan te duiden. Waar sommigen spreken van de geschiedenis van de AR
geven andere echter weer de voorkeur aan nieuwe of (vroeg)moderne geschiedenis
- Ook over periodisering bestaat geen eensgezindheid. Het probleem is dat de te
onderkennen cesuren idd moeilijk scherp kunnen worden gesteld. Veel hangt af van het
gehanteerde perspectief
- Zowel het periodebegrip als de periodisering is ‘altijd onnauwkeurig en zwevend, steeds tot
op zekere hoogte willekeurig’. Elke periode is een overgangstijd, waarin traditie en
vernieuwing samengaan; zij kent een dynamiek waarin kt- en lt-veranderingen met elkaar
interfereren
3
, Ancien régime en vroegmoderne tijd, 1450-1800
- Wat het begin betreft, is er al op gewezen dat de decennia rond 1450 een zekere kentering
markeren in de aard en intensiteit van een aantal door ons onderscheiden karakteristieke
ontwikkelingen
o Enkele van de meest opvallende kenmerken van de traditionele sl, de op standen
gebaseerde ordening en de feodale structuur, bleven gehandhaafd.
o De belangrijkste kentering (keerpunt) in dit opzicht zijn de revolutiejaren van de
laatste decennia van de 18e e geweest, met name de FR - reden waarom we
daarmee het AR laten eindigen
o Een andere grote omwenteling die van groot belang was: de IR. Hoewel haar
wortels ongetwijfeld voor een belangrijk deel in de 18e e moeten worden gezocht,
is de verspreiding en volle doorwerking ervan - zoals die van de FR - overwegend
een 19e - en 20e-eeuwse aangelegenheid
- De Europese sl bleef voor 1800 een overheersend pre-industrieel en agrarisch karakter
dragen (ondanks wijzigingen in prod.verhoudingen en de nodige veranderingen in de ms)
- Waar alle geschiedschrijving een constructie achteraf is, een interpretatie, geldt dat
uiteraard ook voor periodiseringen en periodebegrippen. De verandering van de sl in heel
haar complexe samenhang geschiedt niet binnen een fraai afgerond tijdsbestek, is m.a.w.
geen kwestie van 1 dag, 1 jaar of een enkel decennium: verandering en dynamiek zijn een
continu gegeven
- De bouwstenen van die verandering werken in op elkaar, conflicteren met elkaar, of vormen
ontwikkelingen die elkaar versterken. Het tijdsmoment dat wij als 1 ijkpunt construeren,
bevat een bundeling van ontwikkelingen waarvan de één reeds afloopt terwijl de andere nog
pas begint
- Resultaten van die ontwikkelingen en koerswijzigingen openbaren zich in vele gevallen eerst
na jaren, decennia, eeuwen. Het blikveld en de wijze van de beoordeling, van de tijdgenoot
wijkt af van de optiek achteraf van de historicus
- Voor een tijdgenoot blijven de implicaties van het actuele gebeuren in zijn toekomstige
potenties veelal verborgen. Verder jaagt de historicus eigenlijk op illusies. Hij maakt,
comfortabel én problematisch tegelijk, achteraf een balans op waarin de tijdgenoot uit het
verleden niet zonder meer zijn ervaringswerkelijkheid hoeft te herkennen
Enige restricties
- Elke ordening is in wezen een geforceerde constructie, waarbij telkens een segment van het
verleden als veranderend continuüm overheersende aandacht krijgt. Aan de lezer blijft
derhalve de taak de in afzonderlijke hoofdstukken behandelde stof met elkaar te verbinden
en te confronteren
Over benadering en interpretatie. Een historiografische kanttekening
- Het is onmogelijk een compleet historiografisch afgerond beeld te schetsen van het AR. De
lezer dient dus goed te beseffen dat er geen ‘definitieve’ interpretaties (kunnen) worden
geboden
- Het verleden spreekt nooit vanzelf of voor zichzelf. Als het al spreekt, dan spreekt het door
het verhaal, de weergave, het beeld en de presentatie van de historicus. Persoonlijke en
cultureel bepaalde overtuigingen, vooringenomenheden en achtergronden, ms problemen of
dominante w&n, maar niet in het minst ook nieuwe ontwikkelingen en benaderingen in het
vakgebied zelf spelen hier een belangrijke rol. De tijdsdimensie speelt dus een wezenlijke rol
- ‘Geschiedenis is de geestelijke vorm, waarin een cultuur zich rekenschap geeft van haar
verleden.’ In dit licht bezien, schuilen in elke serieuze interpretatie of zienswijze - ook
4
