Ethiek en beroepsdilemma’s
Artikelen ELO
Boek socratisch gesprek voor beginners
Les 1
- Filosofie van de levenskunst: voorwoord en enkele fundamentele vragen
- Levenskunst á la montaigne, wat is levenskunst?
Les 2
- Ethiek in sociaalagogische beroepen: H5 Het beroep; centrale waarde en de professionele
grondhouding
Les 3
- Bijlage 1 voorbeeld van de uitwerking van een stappenplan voor een maatschappelijk werker
- Bijlage 2 voorbeeld van de uitwerking van een stappenplan voor een pedagoog
- Bijlage 5 beroepscodes
Les 4
- Socratisch gesprek voor beginners H1, 2 en 3
Les 5
- Socratisch gesprek voor beginners H4, 5, 6 en 7
,Les 1 Filosofie van de levenskunst – Voorwoord
Is het leven dat wij leven van onszelf? Het wordt bepaald door factoren die wij nauwelijks kunnen
beïnvloeden, door machten die naar eigen goeddunken met ons lijken om te springen. Toch wordt
het ons eigen leven. Alleen wijzelf zullen het afmaken. Wij zijn verantwoordelijk voor dit leven,
tegenover onszelf. Levenskunst= de serieuze poging om je leven bijtijds zelf in bezit te nemen en er
misschien zelfs een mooi leven van te maken. Daarvoor worden hier wat ideeën en kunstgrepen
aangereikt. Levenskunst is niet makkelijk, het is werken aan je eigen autonomie en anderen daarbij
helpen. Dat sommige mensen het oppervlakkig noemen komt doordat er in de moderne tijd niet
meer over werd nagedacht. Het is iets filosofisch; de poging om tot een nieuwe filosofie van de
levenskunst te komen. Er kwam belangstelling hiervoor door het einde van de ideologieën, het einde
van de daaraan verbonden dromen, het einde van de al te optimistische utopieën zorgde dat mensen
op zichzelf waren teruggeworpen. Niets of niemand zal ooit de volmaakte wereld kunnen scheppen
waarin het leven probleemloos is.
En zelfs als het zou lukken om een ideale maatschappij tot stand te brengen, waarop berust het
naïeve geloof dat je dan vanzelf zou weten hoe je moet leven? De poging tot een nieuwe levenskunst
wil daar antwoord op geven. Dit willen ze niet door een normatieve aanpak (waarbij een lijst van
normen en algemene verplichtingen wordt opgesteld) maar een optatieve aanpak (waarbij opties en
mogelijkheden worden getoond). Het is dus niet de bedoeling om inhoudelijk vast te stellen wat
levenskunst is, maar om de voorwaarden ervoor en de mogelijkheden ertoe te laten zien.
Het komt er niet alleen op aan dat levenskunst kiest voor de levenskunst als zodanig, maar ook als
afzonderlijke en zich erin bekwaamt. Bijvoorbeeld met betrekking tot het centrale probleem van de
keuze of structuren, machtsstructuren; die moeten we kennen, willen we de speelruimte hebben om
te kunnen kiezen.
De introductie in de levenskunst is een eerste benadering van het onderwerp. Aan de hand van een
schilderij van Edward Hopper maakt het boek een uitstapje naar de filosofie, dus een uitstapje naar
het gebied van het denken waar de vraag naar het leven kan worden gesteld, om het antwoord te
zoeken dat de mens weer in staat stelt om het leven aan te kunnen. Het accent ligt op;
- de praktische kant van de mogelijke antwoorden
- het aanleren van vaardigheden in de omgang met gewoontes, lusten, pijn, woede, tijd, dood.
- Kunst van de ironie, het negatief denken en de gelatenheid
De schets van een ecologische levenskunst probeert antwoord te geven op de beslissende uitdaging
van onze tijd, de ‘levenskunst in de cyberspace’ op de internettisering van het bestaan.
Filosofische reflectie kan een bijdrage leveren aan de kunst in de levenskunst, aan het kundig leven
en aan een bewuste manier van leven. Filosofisch=
- Het zoeken naar redenen en motiveringen
- Het ophelderen van begrippen
- Het opsporen van structuren en fundamentele verbanden
- Het denken over voorwaarden
- Het ontvouwen van mogelijkheden
Ze helpt beter te begrijpen wat er gebeurt, welke mogelijkheden een individu heeft of niet heeft.
En wat betekent een mooi leven in dit verband? Om een vergeten concept uit de klassieke ethica en
esthetica, dat opnieuw in de discussie moet worden geïntroduceerd om boven al te onkritisch
gebruikte ‘goede’ of zelfs ‘geslaagde’ leven uit te komen. Het begrip een mooi leven, loopt als een
rode draad door teksten h een; dit boek wil in de eerste plaats dit begrip centraal stellen. In de
geschiedenis was mooi leven een uitdrukking, iemand die zei dat hij geen talent had voor filosofie
kreeg het antwoord; waarom leef je dan als je je er niet om bekommert mooi te leven?
(bekommeren is dat je niet maar gewoon erop los leeft, gehoorzamend aan de wet maar dat je
ingrijpt in het bestaan en er bewust iets van maakt).
Met dat in gedachten moeten we ons de filosofische levenskunst niet voorstellen als een levenskunst
voor wie het goed gaat (voor wie alles heeft) maar eerder als een existentiële levenskunst die de
ethische reflectie laat beginnen bij de houding en het gedrag van het individu zelf om daarna aan het
eigen leven, samen met anderen, aan de samenleving te werken.
, Filosofie van de levenskunst – enkele fundamentele vragen en het finale argument
Aan de behandeling van diverse aspecten van een doordachte levenskunst gaan enkele vragen vooraf
die ieder die zich ongerust maakt over zijn leven en zichzelf, bij zich voelt opkomen. De meest
fundamentele vraag= niet die naar de mogelijkheden om aan die levenskunst vorm te geven of naar
de details van de beoefening ervan. Maar betreft voor alles de zin ervan: waarom zou je zo’n kunst
eigenlijk ontwikkelen? Een antwoord hierop is; omdat het leven kort is. Dat is het finale agument-
finaal omdat het als laatste overblijft als alle andere argumenten zijn afgehandeld; omdat het
betrekking heeft op het einde.
Het is vooral doorslaggevend in culturen waarin het individu niet meer in de schoot van de
gemeenschap is opgenomen maar de volle macht van de dood te voelen krijgt. De dood is een grens
maar bestaat niet op zichzelf; hij is afhankelijk van de voorstelling die je ervan hebt en die is weer
afhankelijk van de cultuur waarin je leeft.
Alleen de moderne mens sterkt in eenzaamheid en is de dood de grens van het leven, voor hem
markeert de eigen dood de eigenlijkheid.
Wat we aan de dood te danken hebben= de begrenzing van het leven. Als die grens er niet was, zou
het niet uitmaken hoe je je leven inrichtte. De grens van het leven is tegelijk de voorwaarde die het
mogelijk maakt; je vernietigt het leven als je het voor eeuwig hebben wilt, net zoals je een lust
vernietigt als je daar altijd van wilt genieten.
Zelfs al zou de onsterfelijkheid mogelijk zijn, dan zou die toch nauwelijks iets begerenswaardigs zijn,
waarom zou je nu je leven leven als dat ook in de toekomst nog kan, waarom zou je dan nog iets
doen. Als de dood niet bestond, zou je hem moeten uitvoeren om te voorkomen dat je een
onsterfelijk saai leven leidde. Vandaar het beamen van de begrenzing; om het leven niet zomaar te
laten verglijden maar het werkelijk te leven zolang het duurt: levensvreugde is te danken aan de
grens van de dood. Filosofie is leren leven in het bewustzijn van die grens.
Als de ontwikkeling van de levenskunst serieus wordt genomen is de vraag; hoe kan ik mijn leven
leiden? Dat is de hoofdvraag van de ethiek van levenskunst. Omdat de vrijheid om je leven
persoonlijk in te richten een idee van de moderne tijd is, moeten de voorwaarden en mogelijkheden
worden behandeld van dat wat leven in de moderne tijd inhoudt; er moet aandacht worden besteed
aan de innerlijke tegenstijdigheden van de moderne tijd zelf. Maar het kernprobleem is de moderne
opvatting van vrijheid, die ten eerste zo gericht is op het streven naar bevrijding dat ze het werk aan
vormen van vrijheid heeft verwaarloosd, en die ten tweede heeft geprobeerd de structurele
tegenstrijdigheid die wezenlijk is voor de vrijheid te negeren. Omdat het probleem alleen maar
groter is geworden, begint het zoeken naar een andere moderne tijd die vrijheid wil ontwikkelen in
het verlengde waarvan het subject van de levenskunst probeert zijn leven zelf te leiden, een leefstijl
te verwezenlijken en een leefvorm te bereiken, niet in de laatste plaats met een discussie over de
uitdaging die de moderne en postmoderne media en informatietechnologieën vormen voor de
kwestie van de inrichting van het leven.
De structurele vraag informeert naar de verbanden waarin levenskunst tot ontwikkeling kan komen;
in welke verbanden leef ik? Hoe kunnen er verbanden worden geschapen waarin je kunt leven?
Je eigen bestaan in structuren zien, is een aspect van de levenskunst; hier hebben we het over
sociale en maatschappelijke verbanden, waarin altijd sprake is van machtsstructuren. De aandacht
gaat uit naar de macht die over het subject wordt uitgeoefend, maar ook naar de macht die hij zelf
kan uitoefenen om niet enkel en alleen onderdaan van een heersende macht te worden maar eerder
de omkeerbaarheid van machtsverhoudingen te laten gelden en tot slot ook zorgvuldig met zijn
eigen macht om te gaan en niet zonder te denken aan machtsverhoudingen mee te werken.
Als men ontevreden is met de bestaande structuren dan kan het veranderen daarvan een lange tijd
vragen van veel individuen, omdat de structuren zich niet met een enkele actie veranderen.
Het doel van een politiek van de levenskunst= verbetering van de structurele voorwaarden en
mogelijkheden voor de inrichting van het leven (ook anderen) door maatschappelijk engagement.
De volgende vraag is de optionele; welke keus heb ik? Levenskunst berust op de keuze die het
subject zelf maakt. Je kunt je eerst afvragen of er wel iets te kiezen valt, maar het probleem van de
moderne tijd schijnt te zijn dat de keuzesituaties toenemen zonder dat de individuen daar goed op
