Samenvatting Socratisch gesprek voor beginners.
Marlou van Paridon (2019).
Hoofdstuk 1. De oorsprong van het socratisch gesprek.
‘Want ik ben me ervan bewust dat ik helemaal nergens verstand van heb.’ Verdedigingsrede van
Socrates, bij zijn terdoodveroordeling.
Hoe blijven we met elkaar in gesprek?
De roep om wederzijds begrip tussen bevolkingsgroepen, maar ook op scholen tussen
leerlingen en in organisaties tussen collega’s wordt steeds luider. Zelfs als we dagelijks
naast elkaar leven en werken zijn er vooroordelen, verdedigingsmechanismen,
groepsdenken en andere stoorzenders die goed samenwerken en- leven in de weg zitten.
Gedeelde betekeniskaders vanuit geloof of gemeenschapsgevoel hebben we niet meer en
onbegrip en wantrouwen liggen op de loer.
Het socratisch gesprek is een gespreksmethode om een ander persoon beter te begrijpen
door je eigen begrijpen in eerste instantie op te schorten. Het is geen discussie of debat,
maar een onderzoeksgesprek waarin denk- en reactiepatronen worden uitgesteld.
Gesprekspartners praten niet tegen maar met elkaar, om samen tot nieuw denken en
betere inzichten te komen.
De vraag hoe goed samen te leven en te werken hield filosofen 2500 jaren geleden al
bezig. Een dialoog voeren was in de tijd van Socrates gebruikelijk en was tevens een
vorm van onderwijs in de academie van Plato. Socrates en Plato, maar ook andere
filosofen, bedreven de wetenschap via het voeren van gesprekken. Hun allerbelangrijkste
streven hierbij was het zoeken naar antwoorden op de vraag naar het goede leven. Voor
Socrates was gespreksvoering een vorm van ethiek. De ethiek van Socrates diende het
zinvolle: Hoe moet je je gedragen om een goede samenleving te realiseren? Voor hem
was ethiek de zoektocht naar kennis van het goede. Hij zei dat mensen daar alleen achter
konden komen door verantwoording voor hun eigen gedrag af te leggen. Opnieuw vragen
stellen en reflecteren op eigen gedrag was voor Socrates de ware ethische houding; een
nooit eindigend proces.
Wat is een socratisch gesprek?
Als we het tegenwoordig hebben over een socratisch gesprek, dan bedoelen we een
denkgesprek waarin ieders oordeel wordt opgeschort, goed naar elkaar wordt geluisterd
en kritisch wordt nagedacht aan de hand van concrete ervaringen. Dat bekent niet dat
botsing van meningen worden vermeden; door fundamenteel argumenteren wordt
iedereen uitgedaagd zijn eigen wijsheid beter te gebruiken. Het is een gespreksvorm
gebaseerd op ideeën van Socrates over goede gespreksvoering, aangevuld met inzichten
van moderne filosofen.
Het Socratisch gesprek wordt tegenwoordig in de breedte van de Nederlandse
samenleving toegepast in het bedrijfsleven, in het onderwijs, onder burgers en onderling
bij de overheid. De methode wordt gebruikt om met elkaar te filosoferen over
fundamentele thema’s als verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid of collegialiteit, maar
ook visieontwikkeling, het bespreken van dilemma’s, gesprekken ter verbetering van
onderlinge standvastigheid, of om inzichten uit te wisselen tussen groepen en diverse
culturele achtergronden.
Waarom zouden we een gespreksmethode uit de Griekse oudheid gebruiken?
Het Socratisch gesprek geniet een groeiende populariteit omdat we, net al de Grieken in
de oudheid, in een tijd leven waarin we genoodzaakt zijn de richting die we aan ons leven
geven gezamenlijk onder woorden te brengen. Socrates en zijn tijdgenoten baseerden
hun normen niet op geloof of traditie, maar kwamen daartoe via filosofische gesprekken.
Voor ons zijn geloof en traditie weggevallen als houvast voor normen en waarden. Ook wij
beseffen dat we met elkaar betekenis zullen moeten geven aan leven en werken.
1
Jeanine Wijnand
,Om tegenstellingen te bespreken grijpen we meestal als eerst naar een discussie of
debat. Deze gespreksvormen leveren echter niets op als het gaat om verbetering van
samenwerken of samenleven. Wat nodig is, is dat we elkaars belevingswereld gaan
delen, dat we elkaars perspectieven gaan beluisteren en begrijpen. Het socratisch
gesprek is een wetenschappelijke en praktische hanteerbare vorm om dat te doen; een
vorm die houvast biedt, die tot nieuwe inzichten leidt waarop verder gebouwd kan
worden voor het welslagen van een organisatie of samenleving. Een socratisch gesprek is
geen vanzelfsprekende gespreksvorm, omdat we juist graag onze eigen mening en
gedachten delen. We hebben de socratische regels nodig om niet in onze valkuil te
trappen; het verdedigen van onze vastgeroeste mening.
Wie gebruiken het socratisch gesprek?
Steeds meer mensen ontdekken het socratisch gesprek en kan in alle branches en voor
alle opleidingsniveaus worden toegepast. Sommige gespreksstappen, zoals de
argumentatie en de regressieve abstractie, waarin abstractievermogen en logica worden
gevraagd, moeten wellicht voor lagere opleidingsniveaus achterwege worden gelaten.
Andere essentiële onderdelen echter, zoals oordeelsvrij vragen stellen, concreet blijven
en zich verplaatsen in de ander, worden door iedereen herkent. De aanleiding voor een
socratisch gesprek kan steeds anders zijn, maar altijd gaat het om verbetering van
kwaliteit; van gesprekken, samenwerking, van sfeer, gedrag, effectiviteit en visie.
Het onderwerp zal in eerste instantie een terugkerende kwestie of dilemma op een
afdeling zijn. Daarnaast zet de gespreksvorm mensen ook aan tot reflectie op hun eigen
gedrag. Daarmee is het vaak, ook zonder dat dit een expliciet doel hoeft te zijn, een
manier om zelfkennis te vergroten en een persoonlijk ethisch kompas te ontwikkelen.
Naast de doelen die met behulp van socratische gespreksvoering levert het ook iets op in
alle dagelijkse communicatie thuis en op werk. Ook worden er vruchten van
levenswijsheid geplukt.
Wanneer gebruik je een socratisch gesprek?
Wanneer je beter gebruik wilt maken van onbewuste wijsheid in een team of organisatie,
bespreekbaar maken van dilemma’s, reflectie op samenwerking en gedrag, ontwikkeling
van een visie, heroverweging van principes, beter leren luisteren en vragen stellen en het
aannemen van de luisterende voor de lerende organisatie.
Wanneer gebruik je geen socratisch gesprek?
Wanneer je een gesprek wilt winnen, geen inmenging van anderen duldt, belangen hebt
die je door wilt drukken, beledigd bent als anderen het niet met je eens zijn, wanneer je
niet bereid bent je uitgangspunten te herzien, een snelle beslissing belangrijker is dan
een goede beslissing, en wanneer anderen niets aan jouw wijsheid kunnen toevoegen.
Hoofdstuk 2. Van Socrates’ gedachtegoed naar een hedendaagse gespreksmethode.
Meno: ‘En op welke manier, Socrates, wilt ge dan iets onderzoeken waarvan ge helemaal niet weet
wat het is?’ Socrates: ‘Doordat de ziel in staat is zich te herinneren wat ze immers tevoren al wist.’
De socratische methode dwingt gesprekspartners op een uitnodigende manier om
oordelen en emoties op te schorten opdat ieders denken niet wordt beïnvloed door
ingesleten denkpatronen, emotionele reacties en vooroordelen en er ruimte ontstaat om
gebruik te maken van ieders wijsheid. Het vraagt moed en veiligheid van die bekende
mechanismen los et laten. Een socratisch gesprek begint dan ook vaak met de moed om
te twijfelen aan je eigen vooringenomen overtuigingen.
Hoe is de methode tot stand gekomen?
De methode die in dit boek wordt beschreven is afgeleid van de manier waarop Socrates
zijn gesprekken voerde. Hij wist zijn gesprekspartners tot inzichten te brengen zonder
hen met behulp van kennis te overtuigen, maar slechts door hun vragen te stellen. Hij
stelde daarbij wel eisen aan de houding van de gesprekspartners, met als argument dat
anders ‘het goede’ niet oprecht zou kunnen worden onderzocht. Socrates’ dialoogvorm
was destijds een manier van waarheidsvinding en wetenschap bedrijven.
2
Jeanine Wijnand
, Nelson en Heckmann ontwierpen een methode voor groepsgesprekken waarin zij veel
ingrediënten van Socrates’ gespreksvoering verwerkten. De methode week onder meer
op twee punten af van die van Socrates; 1. Socrates hield een-op een gesprekken, maar
Nelson on Heckman ontwikkelden een gespreksmethode voor groepsgesprekken. 2.
Nelson en Heckmann constateerden hiaten in Socrates’ redenering die zij opvulden op
basis van het gedachtegoed van Fries en Kant. Zij gebruikten de theorie van Kant over
denken komen tot ‘ware morele kennis’ en voegden het mechanisme van regressieve
abstractie toe. Wel gaven zij hun eigen vertaling aan Kants gedachtegoed.
De vijf gespreksstappen.
Het socratisch gesprek voor de organisatiepraktijk duurt anderhalf tot twee uur en
bestaat uit vijf gespreksstappen in een vaste volgorde. Wie een socratisch gesprek wil
leren begeleiden kan in het begin het beste de hier beschreven structuur en regels
aanhouden. Op termijn, als je je het gedachtegoed eigen hebt gemaakt, kun je met de
gespreksmechanismen gaan spelen.
Het socratisch gesprek is een gezamenlijk onderzoek. Je kunt proberen sommige
technieken eenzijdig toe te passen, maar voor een goed resultaat zul je anderen om
bereidheid moeten vragen om met elkaar in plaats van tegen elkaar te denken. De
deelnemers worden door de gespreksleider gevraagd om hun oordeel uit te stellen en
een gezamenlijk onderzoek aan te gaan. De gespreksleider is inhoudelijk niet betrokken,
maar bewaakt het proces. Zodra een gespreksleider zich verantwoordelijk voelt voor de
inhoud, de richting of het welslagen van het gesprek ontneemt hij de
verantwoordelijkheid aan de deelnemers en verandert hun oprecht onderzoekende
houding. Het gesprek verliest daarmee de zo kenmerkende vrije ruimte.
Bespreking van vijf gespreksstappen aan de hand van een voorbeeldgesprek
over vrijheid van meningsuiting.
Stap 1. De vraag; ‘Hoe ver mag je gaan in vrijheid van meningsuiting?’
Wie aan een socratisch gesprek begint, moet bereid zijn bestaande overtuigingen tijdelijk
te stallen en opnieuw vragen te stellen. Socrates wilde mensen verleiden tot gesprekken
over hoe goed te leven. Hij was ervan overtuigd dat iemands eigen wijsheid pas benut
wordt als hij afziet van het idee al wijs te zijn. Hij noemde zijn benadering ook wel de
‘vroedvrouwtechniek’ of maieutiek. Zijn moeder was voedvrouw en hij vergeleek zijn
gesprekken met assisteren bij de geboorte; het doen geboren worden van wijsheid bij de
ander. Die geboorte van wijsheid vindt alleen plaats wanneer op een concrete, eigen
ervaring wordt gereflecteerd.
Vrijheid van meningsuiting is een thema dat bij de westerlingen welbekend is. Ook
andere thema’s kunnen een aanleiding zijn voor een socratisch gesprek. Een goede vraag
en een bijbehorend praktijkvoorbeeld zijn de eerste voorwaarden waaraan moet worden
voldaan om een goed socratisch gesprek te voeren.
Vrijheid van meningsuiting is voor ons zo vanzelfsprekend dat we de neiging hebben om
direct verontwaardigd te zijn zodra iemand dit recht ter discussie stelt. In een socratisch
gesprek echter wordt de gesprekspartners gevraagd hun oordeel even los te laten. Hoe
anti-intuïtief het ook is, als we een onderzoeksgesprek in gaan, dan vinden en weten we
even helemaal niets; ook niet of vrijheid van meningsuiting goed of fout is. Het getuigde
dus van een goede socratische houding van de aanwezigen dat ze bereid waren deze
vanzelfsprekendheid opnieuw te onderzoeken en hun cultureel ingebakken overtuigingen
tijdelijk los te laten.
Stap 2. De concretisering.
De gesprekspartners gaan opzoek naar een geschikte voorbeeldervaring. Volgens Plato
en Socrates wordt wijsheid pasgeboren door reflectie op een eigen concrete ervaring.
Nadat de voorbeeldervaring gevonden is, wordt de voorbeeldgever door de anderen
ondervraagd over feitelijke details van die ervaring met als doel dat feiten en
beweegredenen, voelen, denken en doen heeft plaatsgevonden plus de relevante context
in het licht van de uitgangsvraag duidelijk te krijgen.
3
Jeanine Wijnand
