HANDBOEK OUDERENPSYCHOLOGIE
Inhoudsopgave
1. Ouder worden en ouderenpsychologie....................................................................................................... 2
2. Levenslooptheorieën................................................................................................................................. 3
3. Sociaalnetwerk en persoonlijke relaties..................................................................................................... 5
4. Biologische veroudering en leeftijdgerelateerde aandoeningen..................................................................7
9. Zingeving en levensvragen....................................................................................................................... 10
10. Verlies en rouw...................................................................................................................................... 12
11. Wilsbekwaamheid.................................................................................................................................. 15
12. Seksualiteit............................................................................................................................................ 17
13. Kwaliteit van leven................................................................................................................................. 19
14. Het levenseinde..................................................................................................................................... 22
5. Emotie en stemming................................................................................................................................ 25
6. Cognitie................................................................................................................................................... 29
8. Gedrag..................................................................................................................................................... 35
25. Cognitieve revalidatie............................................................................................................................. 42
16. Cognitieve gedragstherapie.................................................................................................................... 46
17. Mediatieve cognitieve gedragstherapie.................................................................................................. 51
18. Interpersoonlijke psychotherapie........................................................................................................... 56
19. Life review............................................................................................................................................. 58
20. Oplossingsgerichte psychotherapie......................................................................................................... 60
21. EMDR..................................................................................................................................................... 65
22. Systeemtherapie.................................................................................................................................... 70
27. Autismespectrumstoornis en ADHD (alleen 1, 2, 2.1, 2.2, en 4)...............................................................72
28. Verstandelijke beperking........................................................................................................................ 76
,1. Ouder worden en ouderenpsychologie
Kalenderleeftijd speelt een belangrijke rol in de constructie van de ouderdom. Met de
ontwikkeling van de morderne samenleving kwam de bekende driedeling in de levensloop:
Kinderen en jeugdigen (0 tot begin 20 jaar), volwassenen (begin 20 tot 65 jaar) en ouderen
(65+). Misschien wel het belangrijkste feit over het ouder worden is dat dit niet gevangen
kan worden in algemene beelden en gemiddelde cijfers. Er kan dus niet gesproken worden
van ‘de’ oudere. Kritische wetenschappers pleiten ervoor om meer aandacht te geven aan
inhoudelijke aspecten van het ouder worden als proces, in plaats van aan ouderdom en
kalenderleeftijd. Er kunnen verschillen tussen cohorten en binnen cohorten zijn. Ook kunnen
er verschillen zijn tussen en binnen individu’en.
Het healthy ageing-model van de World Health Organization gaat ervan uit dat gezond
ouder worden van belang is voor iedereen om het functioneren zo veel mogelijk te
bevorderen en te behouden. Dit geldt zowel voor mensen zonder ziekten en aandoeningen
als mensen van wie de mentale en/of fysieke capaciteiten zijn verminderd, zoals mensen
met dementie. Investeren in hun capaciteit en functioneren zal hen in staat stellen om zo
lang mogelijk die dingen te blijven doen die voor hen van belang zijn en aan hun
welbevinden bijdragen. De toenemende aandacht voor veerkracht om het eigen
functioneren zo optimaal mogelijk te houden, ook wanneer men met tegenslagen te maken
krijgt, is hierbij van belang.
De healthy ageing-benadering kan terug van de WHO past goed bij het denken in de
ouderenpsychologie, waarin ontwikkeling wordt gezien als groei, maar ook als behoud van
functioneren en als het omgaan met tegenslagen en verlies. Waar voorheen gesproken werd
van een verzorgingsstaat, wordt tegenwoordig gesproken over de participatiesamenleving,
waarin burgers zelf verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen gezondheid en welzijn.
Andere veranderingen zoals, zoals in de gezondheidszorg en de langdurige zorg, hebben
eveneens als doel om burgers meer autonomie te verlenen. Daarbij wordt van burgers
verwacht dat ze zelf de regie voeren over hun leven, hun competenties inzetten voor zichzelf
en anderen, en in eerste instantie terugvallen op hun sociale netwerk voor ondersteuning.
Hulpverleners zijn geen probleemoplossers meer, maar begeleiders in het behouden van de
regie.
Het is discutabel of ouderen en hun dierbaren gebaat zijn bij een maatschappij die eenzijdig
focust op autonomie, participatie en zelfbeschikking. Door een te grote nadruk op eigen
verantwoordelijkheid kunnen problemen ontstaan voor ouderen die minder goed in staat
zijn om hun belangen in te schatten. Kwetsbare mensen kunnen niet altijd meer hun eigen
leven naar eigen inzicht vormgeven, en zijn ook niet altijd in staat hun eigen zorgvragen
adequaat te formuleren. Dit kan in dit geval voor problemen zorgen. De ouderenpsycholoog
beweegt zich binnen de veranderende kaders van de gezondheidszorg en zorgbeleid.
Een grote valkuil in de hulpverlening aan ouderen is dat problemen van ouderen vaak
klakkeloos worden toegeschreven aan ouderdom, en daarmee als onoplosbaar worden
gezien. Behandelbare aspecten worden daardoor gemist.
2
,2. Levenslooptheorieën.
Vanuit een levensloopperspectief wordt ouderdom niet gezien als een aparte levensfase, en
worden ouderen niet gezien als een aparte groep. Het proces van ouder worden wordt
benaderd als een aspect van de ontwikkeling die gedurende de gehele levensloop
plaatsvindt.
Belangrijke principes over levensloopontwikkeling van Paul Baltes:
- Levensloopontwikkeling is multidimensioneel en multidirectioneel
- Ontwikkeling speelt zich altijd af op verschillende dimensies, die elkaar ook onderling
kunnen beïnvloeden.
- Meestal onderscheid tussen fysiek, sociaal en psychologisch functioneren
- Psychologisch functioneren omvat cognitie, emotie, gedrag, motivatie en
persoonlijkheid
- Voor elk aspect kan er sprake zijn van verschillende ontwikkelingsrichtingen: groei,
behoud van functioneren en omgaan met verlies.
De uitkomst van processen van levensontwikkeling kan gekenschetst worden als
- Pathologisch: Processen die fout lopen en resulteren in ziekte
- Normaal: Processen zoals die zich binnen een bepaalde groep gemiddeld genomen
voordoen gedurende de levensloop
- Succesvol: De positieve uitzondering op het normale proces
- Optimaal: De best denkbare ontwikkeling
Disengagementtheorie: Gaat uit van goed ouder worden als een zich langzaam terugtrekken
uit de samenleving en het leven, dat een natuurlijke reactie zou zijn op de verminderde
vitaliteit en het naderend levenseinde.
Activityttheorie: Gaat uit van een goed ouder worden als een proces waarbij mensen willen
blijven deelnemen aan het leven en de samenleving.
Succensvol ouder worden gaat volgens Rowe & Kahn gepaard met een kleine kans op ziekte,
goed fysiek en cognitief functioneren, en actieve betrokkenheid bij het leven.
SOC-model (Baltes & Baltes): Selectie, optimalisatie en compensatie. Selectie = keuzes
maken in het leven. Optimalisatie = gedrag met als doel om hogere niveaus van functioneren
te bewerkstelligen. Compensatie = een proces waarbij mensen verlies of achteruitgang in
een bepaald domein opvangen om een bestaand niveau van functioneren zoveel mogelijk te
handhaven.
Socio-emotionele-selectiviteitstheorie (Carstensen): Gaat ervan uit dat
levensloopontwikkeling tweemotieven kent. Motief 1: Dingen te leren kennen. Motief:
Emoties te reguleren. Wanneer hoeveelheid levenstijd beperkt is (bijv. Bij ziek of ouder
worden), richt men zich meer op het tweede motief, om zo functioneren en welbevinden in
stand te houden.
3
, WHO beschrijft een goede geestelijke gezondheid als een hoog niveau van functioneren met
als standaarden: Geluk, zelfrealisatie en maatschappelijke integratie.
Bron: Handboek Ouderenpsychologie (Vink, Kuin, Westerhof, Lamers, Pot; Uitgeverij de
Tijdstroom).
Emotioneel welbevinden omvat enerzijds de balans tussen positieve en negatieve gevoelens,
anderzijds de emotioneel gekleurde beoordelingen van het eigen leven en domeinen ervan,
zoals activiteiten, relaties en gezondheid.
Psychologisch welbevinden bestaat uit zes dimensies: Doelgerichtheid (het leven heeft een
richting), persoonlijke groei (er is ontwikkeling mogelijk), autonomie (de mogelijkheid om
zelf keuzes te maken, onafhankelijk van de mening van anderen), omgevingsbeheersing (de
mogelijkheid om het leven in eigen hand te nemen), zelfacceptatie (een positief beeld van de
4
