Max Havelaar
Multatuli
Waarover wordt Samenvatting:
Batavus Droogstoppel is makelaar in koffie (firma Last & Co.) en woont op Lauriergracht 37 te Amsterdam. Hij wil
verteld? een boek over de koffiecultuur gaan schrijven en zal zich daarbij laten leiden door waarheid en gezond verstand;
dichters en romanschrijvers vertellen niets dan leugens.
a) Samenvatting
Op een avond kwam Droogstoppel een oude schoolkameraad tegen, die er sjofel uitzag; in plaats van een
behoorlijke winterjas droeg hij slechts een soort sjaal over zijn schouder. Droogstoppel noemt hem dan ook
Sjaalman. Tot zijn ergernis wandelde de armoedige Sjaalman een eind met hem op. De volgende dag ontving
Droogstoppel een pak papieren met een brief, waarin Sjaalman hem verzocht bij een boekhandelaar borg voor hem
te staan voor de drukkosten, die aan de uitgave waren verbonden, en de inhoud eens door te lezen. Droogstoppel
vond veel interessants in het pak documenten (onder andere een verslag over de koffiecultuur in de residentie
Menado), wat hij zou kunnen gebruiken voor zijn boek. Voor het persklaar maken van de fragmenten schakelt hij de
volontair Ernest Stern in (de zoon van een bevriende relatie uit Hamburg), die op het kantoor van Last & Co. werkt.
In feite zal Stern het boek schrijven aan de hand van de gegevens van Sjaalman. De titel moet luiden: `De
koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij'. Droogstoppel zelf zal af en toe een hoofdstuk toevoegen
om het boek een `solide voorkomen' te geven.
Stern begint zijn `verhaal' met een beschrijving van het reizen op Java, het bestuur van Indi? en de misstanden
(knoeierijen en uitbuiting van de inlandse bevolking). Dan vertelt hij, dat er in het district Lebak (Zuid-Bantam) een
nieuwe assistent-resident aangesteld is, Max Havelaar. Deze Havelaar komt aan in de hoofdplaats van Lebak,
Rangkas Betoeng. Hij is een uitstekend ambtenaar, snel van begrip, waarheidlievend, idealistisch, maar ook
realistisch, `een vat vol tegenstrijdigheden'. Hij zal krachtig opkomen tegen elke vorm van onrecht en dat tiert welig
in Lebak (buffelroof, herendiensten enzovoort). De volgende dag houdt Havelaar een toespraak tot de hoofden van
Lebak. Hij laat daarin duidelijk merken, dat hij ervan op de hoogte is, dat sommigen hun plicht verzaken uit
eigenbelang, het recht verkopen voor geld en de buffel van de arme mensen afnemen. Havelaar weet dit alles uit de
archiefstukken van zijn voorganger Slotering. Controleur Verbrugge is ook op de hoogte van de wantoestanden en
hij weet bovendien dat er over de dood van Slotering geruchten de ronde doen (hij zou vergiftigd zijn door de
schoonzoon van de regent...). De inlandse bevolking leeft in miserabele omstandigheden; de grote boosdoener is de
bejaarde regent, de Adhipatti Karta Nata Negara, een hoge inlandse bestuursambtenaar uit een adellijk Soendanees
geslacht, die voortdurend geld te weinig heeft om zijn grote familie en hofhouding te onderhouden. Havelaars
superieur Slijmering, de resident van Bantam, is op de hoogte van de handelwijze van de regent, maar heeft nog
geen enkele maatregel genomen.
Droogstoppel onderbreekt nu Sterns verhaal; hij heeft nergens uit op kunnen maken dat er in Lebak koffie verbouwd
wordt. Hij vindt dat het hele verhaal over die Havelaar geen enkele lezer kan boeien en dat het tijd wordt de lezer
eens iets anders voor te zetten, dat hem meer sticht: brokstukken uit een preek van dominee Wawelaar. Aan de
Javanen moet het evangelie verkondigd worden en door arbeid zullen ze tot God moeten komen. Dat is mogelijk,
want de grond in Lebak kan heel goed geschikt gemaakt worden voor de koffiecultuur. Verder vindt Droogstoppel
dat door de papieren van Sjaalman de christelijke geest in zijn huis niet bevorderd wordt; daarom zal hij zijn
kinderen en Sjaalman eens vaderlijk vermanen. In een brief spoort hij Stern aan uit het pak van Sjaalman eens wat
degelijkers te halen.
Uit een parabel over een Japanse steenhouwer, die Havelaar vertelt aan het inlandse meisje Oepi, wordt duidelijk,
dat de mens niet naar steeds hogere dingen moet streven.
Havelaar ziet dat er in de streek veel misstanden zijn. Hij probeert met zachtheid de regent te `bewerken', maar er
valt niets met hem te beginnen, ondanks mooie beloften. Iedereen wist van het onrecht en de afpersing, maar
niemand durfde actie te nemen. 's Nachts kwamen de slachtoffers van de misdrijven bij Havelaar klagen en hij
probeerde hen zo veel mogelijk te helpen. Hoe erg de uitbuiting in Lebak is, blijkt uit de tragische geschiedenis van
Sadjah en Adinda, een `eentonig' verhaal, dat de Nederlanders wel aan met spreken. Sadjah, de zoon van een
eenvoudige Soendanese landbouwer in Badoer, ploegt voor zijn vader het rijstveld met hun buffel. Het trouwe dier
beschermt hem eens tegen een aanval van een tijger. Net als de vorige buffel wordt ook dit dier door het
districtshoofd afgepakt. Enige tijd daarna vlucht Sadjah's vader, omdat hij zijn landrente niet kan betalen. Hij wordt
gepakt en sterft in de gevangenis; Sadjah's moeder sterft van ellende. Sadjah vat liefde op voor Adinda. Om geld te
verdienen vertrekt hij naar Batavia om als bendie-jongen te gaan werken (bendie: rijtuigje op twee wielen,
getrokken door een paard). Na drie jaar zal hij terugkeren om met Adinda te trouwen; als pand geeft hij haar een
stuk van zijn hoofddoek. Tijdens zijn lange voetreis naar Batavia overdenkt Sadjah vele zaken (zijn liefde voor
Adinda, eenzaamheid, angst, de dood). In Batavia klimt hij op tot huisbediende; na drie jaar vertrekt hij weer,
voorzien van een getuigschrift, genoeg geld om wel drie buffels te kopen en een prachtige doek voor Adinda. Als hij
eindelijk in het dorp aankomt, zijn Adinda en haar huis onvindbaar. Het gerucht wil, dat ze met familieleden en vele
anderen naar de Lampongs (Zuid-Sumatra) getrokken is. Wanhopig doolt Sadjah rond en gaat dan Adinda zoeken
aan de overzijde van de zee, waar hij zich aansluit bij een bende opstandelingen. In een brandend dorp vindt hij
Adinda's lijk; hij maakt een einde aan zijn leven door op de bajonetten van de soldaten in te lopen... Het is zeker, dat
er vele Sadjah's en Adinda's zijn.
, Droogstoppel is het helemaal niet eens met Sterns sympathie voor de verdrukte Javanen: als in Lebak niet gewerkt
wordt, blijft de bevolking arm; dat is toch logisch!
Mevrouw Slotering vreest dat Havelaar zal worden vergiftigd, net als haar man, die ook tegen het onrecht op wilde
treden. Havelaar dient bij Slijmering een schriftelijke aanklacht in tegen de regent. Slijmering reageert
verontwaardigd, omdat Havelaar hem niet eerst mondeling ingelicht heeft en hem met zijn brief stoort in zijn drukke
bezigheden.
Droogstoppel vertelt over een hernieuwde poging om Sjaalman te ontmoeten en over een brief, waaruit blijkt dat
`juffrouw' Sjaalman van haar familie het advies krijgt te scheiden. Verder vertelt hij over een bezoek aan zijn
schoonvader en zijn ontmoeting met een resident uit de Oost, die beweerde dat er helemaal geen ontevredenheid
in Nederlands-Indi? was en dat die Sjaalman een ontevreden figuur was met een afkeurenswaardig gedrag.
De resident komt naar Rangkas Betoeng. Hij brengt eerst een bezoek aan de regent, vraagt hem wat hij kan
inbrengen tegen de klacht van de assistent-resident en geeft hem geld. Dan bezoekt hij Havelaar en verzoekt hem de
aanklacht in te trekken. Maar Havelaar weigert, waardoor de zaak door een hogere instantie behandeld zal moeten
worden. De gouverneur-generaal ziet zich genoodzaakt Havelaar voorlopig over te plaatsen naar Ngawi. Havelaar
vraagt echter zelf ontslag. Hij gaat naar Batavia om de gouverneur-generaal in Buitenzorg te spreken, maar Zijne
Excellentie heeft fijtzweer aan de voet en kan hem niet ontvangen; later heeft hij het te druk met zijn aanstaand
vertrek. Havelaar schrijft dan een brief, maar zonder resultaat; de gouverneur-generaal vertrekt naar het
moederland zonder dat er een gesprek plaats gevonden heeft. Havelaar doolt arm en verlaten rond...
Dan neemt Multatuli de pen op. Hij heeft Stern niet meer nodig en stuurt Droogstoppel, dat ellendige product van
geldzucht en godslasterlijke schijnheiligheid, weg (`stik in koffie en verdwijn'). Multatuli wil met het boek in de
eerste plaats zijn kinderen iets meegeven voor later, nadat hun ouders zullen zijn omgekomen van ellende. In de
tweede plaats wil en zal hij gelezen worden. Iedereen moet weten dat de Javaan mishandeld wordt en als hij niet
geloofd wordt, zal hij zijn boek vertalen. In de hoofdsteden zullen dan liederen klinken met het refrein: `Er ligt een
roofstaat aan de zee, tussen Oostfriesland en de Schelde'. Ook in Indische talen zal het boek verschijnen, want de
Javaan moet geholpen worden, langs wettige weg of desnoods met geweld. Tenslotte richt Multatuli zich tot koning
Willem de Derde, keizer van het prachtige Insulinderijk dat zich slingert om de evenaar als een gordel van smaragd,
en vraagt hem of het zijn wil is dat Havelaar wordt bespat met de modder van Slijmeringen en Droogstoppels en zijn
meer dan dertig miljoen onderdanen daarginds worden mishandeld en uitgezogen in zijn naam...
Gebeurtenissen:
In 1830 besloot de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië het zogenaamde cultuurstelsel in te voeren. Dit hield
o.a. in dat de bevolking een vijfde van hun grond moesten verbouwen voor de Nederlandse export. Daarnaast
kregen de plaatselijke Indonesische en Nederlandse bestuurders bonussen naar gelang de hoeveelheid producten
uit hun gebied. Hierdoor kneep de regent in het verhaal zijn volk uit. Door deze maatregelen werd de inheemse
bevolking gebruikt om meer geld te verdienen voor Nederland.
b) Personages
Personages:
(flat & round) De hoofdpersoon is de tegen uitbuiting strijdende assistent-resident van Lebak in Nederland-Indische
overheidsdienst, Max Havelaar. Hij is de autobiografische figuur van Multatuli. Hij is de held van het verhaal en lijkt
alleen goede eigenschappen te bezitten. Hij is ridderlijk, moedig, vlug van begrip, intelligent, vrijgevig en edel.
Daarbij is hij ook nog eens buitengewoon belezen en geleerd. Zijn minder goede eigenschappen als zijn impulsief
handelen, of zijn vlagen van opvliegendheid, worden in het boek zo naar voren gebracht dat hij de sympathie van de
lezer wint. Max Havelaar lijkt een supermens te zijn. De manier waarop hij met vrouw en kind omgaat is zo lieftallig,
hij lijkt de echte ideale vader. Maar als je het boek minder oppervlakkig bekijkt, blijkt Max ook eigenschappen te
bezitten die minder goed bij een held passen en die de schrijver niet heeft kunnen (of willen?) onderdrukken. De
onnoemlijke lijst van onderwerpen die Max bestudeerd heeft en die in het 'pak van Sjaalman' voorkomen, getuigt
van zijn grote betweterigheid en zijn eigendunk. Max Havelaar is ook een slecht ambtenaar. Het lijkt wel alsof hij
alleen mooi kan praten maar van zijn beloftes komt weinig. Hij beheert zijn administratie niet goed en gaat zeer
slordig met zijn geld om. Havelaars functie in het verhaal bestaat uit twee delen. Ten eerste symboliseert hij de
kritiek van de schrijver op de toenmalige gang van zaken in Nederlands-lndië. En ten tweede heeft hij als functie aan
te tonen dat Douwes Dekker goed gehandeld heeft toentertijd en het slachtoffer is geworden van onbegrip.
Multatuli wilde hiermee zowel zijn sociale als zijn maatschappelijke positie herstellen.
Batavus Droogstoppel
Hij is makelaar in koftie, Lauriersgracht No.37. Dit is de antiheld van het verhaal. Hij moet anti-sympathie bij de lezer
wekken. Hij is bekrom pen, gierig, dom, egoïstisch, eigenwanend en maakt zichzelf voortdurend belachelijk bij de
lezer. Droogstoppel symboliseert precies de wereld van egocentrisme en corruptie die Havelaar = Multatuli wil
bestrijden. Ook aan Droogstoppel heeft de schrijver onbewust(?) een paar karaktertrekken meegegeven. Zo zegt
Droogstoppel in het begin van het boek: 'Mijn boek moet gelezen worden, het moet de wereld in!' Dit is nu juist wat
Multatuli ook wilde Dit is dus een voorbeeld waaruit blijkt dat ook in Droogstoppel stukjes van Multatuli zitten.
Droogstoppel moet ervoor dat iedereen het boek van Multatuli leest. Droogstoppel maakt geen psychologische
groei door.
Droogstoppels functie is dus het oproepen van anti-sympathie voor hem, en dus ook voor de Nederlandsche handel-
maatschappij. Hij heeft een tweede functie, en dat is die van verteller. Hij is de opdrachtgever van de verteller,
