De Ware Toedracht: Samenvatting voor Perspectieven op Recht
Deel 1: waarheidsvinding
Inleiding
Om te overleven in deze wereld, hebben we evolutionair geselecteerde cognitieve strategieën nodig.
We hebben geen tijd om alles te berekenen en te beredeneren, dus we moeten snel tot een
conclusie komen. We geloven daarom onmiddellijk wat we zien, gaan op eerste indrukken af en leren
selectief. Dit is erg effectief voor het overleven en voortplanten, maar niet voor waarheidsvinding.
Snelheid van beslissen is in de natuur van groot belang, en zekerheid veel minder. Je kunt immers
beter een fout maken in de waarheid, dan in het overleven, dus een kat voor een tijger aanzien en
rennen is beter dan wachten tot je hem goed kunt zien met het risico om opgegeten te worden. De
alledaagse manier van waarheidsvinding kent grote problemen in de strafrechtcontext:
We beoordelen zaken niet op zichzelf, maar gebruiken eerdere ervaringen.
We merken onze fouten niet op: als iemand onterecht in de gevangenis belandt, zullen we
nooit zeker weten of hij onschuldig was.
Er is nauwelijks feedback, dus we kunnen niet leren van onze fouten.
We denken dat we onbevangen zoeken, onbevooroordeeld waarnemen, de feiten voor zichzelf laten
spreken en ze objectief afwegen, maar in werkelijkheid zit er in zoeken, zien, duiden en wegen van
de feiten allemaal theorie-afhankelijkheid. Je hebt namelijk altijd een theorie nodig om informatie te
vergaren, maar iedere theorie heeft beperkingen. Een vooroordeel is dus onvermijdelijk en je kunt
het alleen verbreken met een alternatieve theorie.
Hoofdstuk 1: zoeken – operatie 1
Je moet weten waar je naar zoekt om te kunnen zoeken. De zoekvraag geeft dus richting aan het
zoeken. Maar de zoekvraag perkt de mogelijkheden tot vondsten dus ook in. Als de oplossing buiten
het bereik van de zoekvraag ligt, kunnen we hem missen. Zonder zaklamp zien we weinig, maar
kunnen we alles nog vinden, en als we een zaklamp aan zetten, hebben we meer kans om iets te
vinden, maar kunnen we minder vinden. In het strafrecht is het risico van de oplossing niet vinden te
groot om maar één zoekvraag te gebruiken, maar het gebeurt wel vanwege de efficiëntie. We
zouden eigenlijke met meerdere scenario’s moeten werken. Andere scenario’s leveren andere
zoekvragen op en die leveren weer andere gegevens op. Alle scenario’s gebruiken is inefficiënt, dus
we moeten alleen de plausibele gebruiken. Dan is er nog steeds kans dat we de waarheid mislopen,
maar die kans is wel heel klein geworden ten opzichte van maar één scenario gebruiken. We hebben
vanaf het begin meerdere scenario’s nodig, zodat we niks over het hoofd zien. De eerste functie van
de alternatieve scenario’s is hiermee dus de vraag- en zoekfunctie.
Hoofdstuk 2: zien – operatie 2
We denken dat zien passief verloopt, maar in feite spelen in het proces van waarnemen veel andere
factoren dan alleen de zintuiglijke prikkels een rol. Onze theorieën, onze kennis, beïnvloeden de
uitkomst. Stimuli zijn multi-interpretabel, ze laten verschillende alternatieven open dus ze
, onderbepalen de uitkomst. Met een andere theorie, kunnen we een andere waarneming krijgen. Een
waarneming is te zien als de beste hypothese die ons brein tot zijn beschikking heeft, en hij is dus
feilbaar. Onze waarneming bevat qua waarheid onbetrouwbare elementen, omdat we gefocust zijn
op overleven en niet op gelijk hebben: we nemen waar volgens het principe ‘better safe than sorry’.
Ons brein gebruikt twee soorten theorieën: de niet-vervangbare en de vervangbare. De eerste
zorgen doorgaans voor betrouwbare waarnemingen. De tweede kunnen onbetrouwbaar zijn en dan
zijn er betere theorieën om ze te vervangen. We moeten dus zorgen dat we de beste gebruiken.
Vorm-constantheid zorgt ervoor dat we dingen blijven herkennen ook al zien we ze vanuit
verschillende perspectieven. Ons brein houdt de vorm constant terwijl de stimuli in vorm
veranderen. Er is ook grootte-constantheid, zodat we weten dat iets in de verte even groot is als iets
dichtbij, ook al is het in stimuli veel kleiner. Deze theorieën zorgen dus voor een juiste waarneming
die we met de stimuli alleen niet zouden hebben. De constantheden hebben wel grenzen en leiden in
uitzonderlijke situaties tot onjuiste waarnemingen. Ook hebben we evolutionaire adapties waardoor
we dingen verkeerd waarnemen voor onze eigen veiligheid. Zo zien we heuvels als steiler naarmate
we vermoeider zijn: ons brein behoedt ons voor overmoedige acties die teveel energie kosten. Op de
tast kunnen we de heuvel beter inschatten, want die informatie hebben we nodig als we hem gaan
beklimmen en dan is de waarheid juist veiliger om struikelen te voorkomen. Door deze niet-
vervangbare theorieën hebben we geen keuze om de werkelijkheid anders te zien, zelfs als we de
kennis hebben dat onze waarneming niet klopt, zoals bij de pijlen van Müller-Lyer waarvan we wel
weten dat ze even lang zijn, dat kunnen we opmeten, maar die we toch als kort en lang zien.
Er zijn ook theorieën die wel vervangbaar zijn. Als we de theorie veranderen, zien we iets anders. We
hebben hierin de mogelijkheid van verbetering door betere theorieën te kiezen, zonder een theorie
kunnen we niks waarnemen. Met een betere theorie zien we meer waarheidsgetrouw. Hierin is
ervaring niet belangrijk, want het kan dat je jezelf een verkeerde theorie hebt aangeleerd. Een
verkeerde mind-set zorgt al voor een verkeerde waarneming. Als je net over muziek hebt gelezen, zie
je in een plaatje een saxofonist, en als je net over porno hebt gelezen, zie je in hetzelfde plaatje een
vrouw. In het strafrecht gebeurt dit ook. Ondanks de onschuldpresumptie hebben we vaak de schuld-
mind-set. Als iemand verdachte is, gaan we al uit van zijn schuld. Door die mindset zien we meer
tekenen van schuld, en minder van onschuld. Je interpreteert de feiten onbewust als belastend voor
de verdachte, terwijl ze vanuit een andere mindset als ontlastend gezien zouden kunnen worden. Dit
houdt geen relativisme in, want er is maar één werkelijkheid en we kunnen wel achterhalen welke
theorie meer waarheidsgetrouw is dan de andere, maar dit kunnen we niet achterhalen vanuit één
mind-set. Een theorie kan ons ook te veel doen zien, niet bestaande feiten die we door de theorie
verwachten. We zien meer en herkennen meer als we iets weten, maar soms is wat we weten geen
waarheid. Getuigen wijzen iemand aan als de dader als ze weten dat hij verdachte is, terwijl ze hem
niet zouden hebben aangewezen als er geen verdachte zou zijn geweest, of een andere. En wat we
niet verwachten, zien we ook niet, inattentional blindness genoemd. De waarneemfunctie van
alternatieve scenario’s is er om te kunnen achterhalen of de theorie die je gebruikt wel de goede is.
Hoofdstuk 3: duiden – operatie 3
Een andere theorie geeft een andere betekenis en een andere bewijswaarde aan een feit. Feiten
kunnen positief zijn of negatief en ze kunnen actualiteiten zijn, mogelijkheden, wenselijkheden,
noodzakelijkheden, etc. Feiten hebben vaak een betekenis voor iets anders en bewijswaardes voor
andere feiten, maar allebei alleen in het licht van een achterliggende theorie. Feiten zijn dus theorie-
