Wat zijn de uitgangspunten van de democratische rechtsstaat?
Er zijn een aantal grondregels voor een democratische staatsorganisatie geformuleerd. Deze regels
behoren zelf niet tot het positieve recht; het zijn ongeschreven rechtsbeginselen.
1. Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet
Ook wel het legaliteitsbeginsel genoemd. Het bestuur (de uitvoerende macht) heeft door
bevelen zeggenschap over het dwangapparaat van de staat: leger en politie. De rechterlijke
macht heeft ook over dit dwangapparaat zeggenschap, door middel van vonnissen. Om
machtsmisbruik door deze organen te voorkomen is in de eerste grondregel neergelegd dat
rechter en bestuur beide die bevoegdheid slechts mogen gebruiken, voor zover de Grondwet
of de wet dat uitdrukkelijk toestaat. De wetgevende macht (de volksvertegenwoordiging en
de regering gezamenlijk) bepaalt zo de grenzen waarbinnen bevoegdheden worden
uitgeoefend. Hierbij is dus belangrijk dat zonder voorafgaande autorisatie van de
volksvertegenwoordiging, de overheid geen dwangmaatregelen kan nemen. Alle
bevoegdheden van rechterlijke en uitvoerende macht moeten berusten op een wettelijke
grondslag.
Daarnaast vloeit uit deze grondregel voort dat het optreden van de overheid niet alleen op
de wet moet berusten, maar er ook inhoudelijk mee in overeenstemming moet zijn. Dwang
door organen van het Rijk tegen andere (lagere) openbare lichamen, zoals de organen van
provincies of gemeenten, kan alleen plaatsvinden op grondslag van grondwettelijke of
wettelijke regels.
Het legaliteitsbeginsel wordt dikwijls slechts in formele zin nageleefd. De wetten in formele
zin bevatten vaak nauwelijks inhoudelijke regels, maar delegeren de bevoegdheid deze
inhoudelijk vast te stellen aan lagere instanties, zoals de regering.
2. Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te zijn of zonder
dat op die uitoefening controle bestaat
De eerste grondregel beperkte iedere bevoegdheid binnen door de wet te stellen grenzen.
De tweede grondregel vult dit verder aan: ook over de uitoefening van een bevoegdheid
binnen de wettelijke perken moet verantwoording worden afgelegd. Het handelend orgaan
moet rekenschap kunnen afleggen waarom het zijn bevoegdheid al dan niet heeft
uitgeoefend en waarom juist op de wijze als het heeft gedaan en niet anders. Hier zijn een
aantal concrete voorbeelden van vormen van verantwoordingsplicht en controle:
a. Politieke verantwoordingsplicht
Bestuurlijke organen (van de uitvoerende macht) behoren verantwoording af te
leggen aan de vertegenwoordigende organen. Dit houdt in dat het bestuurlijke
orgaan inlichtingen moet verstrekken, een debat met de volksvertegenwoordiging
niet mag ontwijken, en bij verlies van vertrouwen in beginsel moet opstappen. Deze
plicht strekt zich ook uit tot het functioneren van ambtelijke diensten die aan het
bestuursorgaan ondergeschikt zijn.
b. Ambtelijke ondergeschiktheid
Ambtenaren die bepaalde bevoegdheden hebben, zijn verantwoording schuldig aan
hun meerdere. Zij moeten verantwoording aan hun meerdere afleggen, en zij zijn op
hun beurt weer verantwoordelijk voor de instructies die zij al dan niet aan de
ongeschikte ambtenaren hebben gegeven.
, c. Bestuurlijk toezicht
Een bestuursorgaan wordt vaak gecontroleerd door een hoger bestuursorgaan.
Hierbij is nog het onderscheid te maken tussen preventief en repressief toezicht.
o Preventief toezicht | een lager bestuursorgaan moet vóór een bepaalde
handeling goedkeuring vragen aan een hoger orgaan.
o Repressief toezicht | een hoger bestuursorgaan kan een beslissing van een
lager orgaan achteraf ongedaan maken.
d. Strafrechtelijke verantwoordelijkheid
Een gezagdrager kan strafrechtelijk verantwoordelijk zijn voor zijn daden. Dit is alleen
mogelijk wanneer een strafbepaling die specifieke gedragingen strafbaar stelt. Dit is
dus een controle door de rechter op de uitvoerende macht. De controle richt zich
tegen de ambtenaar persoonlijk en de sanctie treft hem ook persoonlijk.
e. Beroep
De meeste besluiten van bestuursorganen zijn vatbaar voor beroep.
Belanghebbenden kunnen aan de beroepsinstantie (de rechter) vragen besluiten van
een bestuursorgaan te vernietigen en soms te vervangen. Om het beroep in te
stellen, moet er meestal eerst bij het betrokken bestuursorgaan bezwaar worden
gemaakt tegen het besluit.
f. Burgerlijke rechter
De burgerlijke rechter kan ambtshandelingen toetsen aan art. 6:162 BW. Hij
beschouwt bepaalde overheidshandelingen dan als onrechtmatig, en kan het
bestuursorgaan dan ook tot schadevergoeding verplichten.
g. Rechterlijke toetsing van wetgeving
De rechter mag wetten in formele zin niet toetsen aan de Grondwet (art. 120 Gw),
maar hij mag deze wel toetsen aan internationale verdragen (art. 94 Gw). Daarnaast
mag lagere wetgeving wel worden getoetst aan de Grondwet.
Democratie en rechtsstaat
Democratie: een staatsvorm die de gelijkwaardigheid van mensen als uitgangspunt neemt, zowel wat
betreft hun invloed op het staatsbestuur als wat betreft hun bescherming tegen de staat.
Rechtsstaat: een staat waarvan de organisatie erop gericht is dat burger beschermd zijn tegen
machtsmisbruik door de staat. Kenmerkend hiervoor is dat staatsorganen zijn onderworpen aan het
recht.
Waarborgen tegen machtsmisbruik door staatsorganen:
1. De staat erkent dat individuen en particuliere instellingen een staatsvrije sfeer toekomt
d.m.v. grondrechten. Ook een door het volk gekozen parlement moet deze grondrechten
respecteren. Op deze manier worden minderheden beschermd tegen een tirannieke
meerderheid.
2. Optreden van het bestuur dient te berusten op een wettelijke regeling die de bevoegdheid
van het betreffende orgaan omschrijft. Dit bevordert de rechtszekerheid en voorkomt dat
burgers in vergelijkbare gevallen ongelijk worden behandeld.
3. De regels waarin de bevoegdheden van een staatsorgaan zijn omschreven, moeten zijn
vastgesteld door een ander orgaan.
4. Geschillen tussen de burger en de staat moeten worden beslecht door een onafhankelijke en
onpartijdige rechter.
Artikel: De functies van het staatsrecht
De term rechtsstaat heeft betrekking op grenzen gesteld aan het optreden van de overheid. Het kan
worden afgezet tegen twee andere begrippen, te weten de politiestaat en de totalitaire staat.
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper tax-student. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €2,99. Je zit daarna nergens aan vast.
