Hoofdstuk 9 Geheugen, aandacht en bewustzijn
Leren -> geheugen -> het effect op toekomstig gedrag.
We gebruiken het geheugen om aan het verleden te denken, het heden te begrijpen en plannen te
maken voor de toekomst. Het dient als basis voor onze persoonlijke identiteit en is nauw verbonden
met leren (het geheugen bemiddelt).
In dit hoofdstuk gaat het over de bewuste, zelfbewuste menselijke geest. Een belangrijk fenomeen is
‘aandacht’. Volgens William James is aandacht = “het is het in bezitnemen van de geest, in heldere
en levendige vorm, van één van wat verschillende gelijktijdig mogelijke objecten of gedachtegangen
kunnen lijken. Het houdt in dat je je terugtrekt uit sommige dingen om effectief met andere om te
gaan."
Het bewustzijn = de ervaring van iemands eigen mentale gebeurtenissen op een manier dat men
erover kan vertellen aan anderen.
- In dit boek is het belangrijk dat deze definitie een objectief criterium biedt voor het
identificeren van bewuste ervaringen.
Wanneer ik een foto van een blauwe vogel aan iemand laat zien en diegene de foto omschrijft als
een blauwe vogel, dan mag ik ervan uitgaan dat diegene bewust de blauwe vogel ziet. Als diegene
enige tijd later nog steeds blauwe vogel zegt als ik vraag wat er op de foto stond, mag ik ervan
uitgaan dat diegene de foto bewust herinnerd.
- Op deze manier gedefinieerd zijn bewustzijn en zelfbewustzijn synoniemen.
Overzicht: een informatieverwerkingsmodel van de geest
De geest wordt gezien als de verwerker van informatie. Er bestaat geen
informatieverwerkingstheorie, wel zijn er informatieverwerkingstheorieën gevormd door aannames
over hoe mensen informatie verwerven, opslaan en ophalen. Er bestaan twee verschillende
kernaannames:
1. Een individu beschikt over beperkte mentale middelen
(bijvoorbeeld mentale energie, opslagruimte of tijd)
om informatie te verwerken
2. Informatie beweegt door een opslagsysteem (figuur
rechts); informatie wordt in de geest gebracht door
sensorische systemen, kan vervolgens op verschillende
manieren worden gemanipuleerd, opgeslagen worden
in het lange termijn geheugen en opgehaald worden
wanneer dat nodig is om een probleem op te lossen
(zie informatieverwerkingsmodel hiernaast)
Maintenance rehearsal (foto) = het proces van herhaling waarbij items slechts in gedachten worden
gehouden en niet verder worden verwerkt.
Elaborative rehearsal (internet) = items worden in gedachten gehouden en ook dieper verwerkt.
Het informatieverwerkingsmodel dient (in de jaren 60 ontworpen) als een algemeen kader voor het
denken en praten over de geest. Het model kan dus gezien worden als een metafoor.
Het informatieverwerkingsmodel stelt dat de geest 3 soorten geheugenopslagplaatsen bevat:
1. Sensorisch geheugen
2. Kortetermijngeheugen (werkgeheugen)
3. Langetermijngeheugen
,Elk geheugenopslagplaats wordt gekenmerkt door zijn:
- Functie = rol die het speelt in de algemene werking van de geest.
- Capaciteit = hoeveelheid informatie die het kan opslaan op elk willekeurig moment.
- Duur = tijdsduur; hoelang de opslagplaats informatie over een item kan vasthouden.
Het model specificeert ook verschillende besturingsprocessen = de verwerking van informatie in
opslagplaatsen en het regelen van de verplaatsing van informatie van de ene opslagplaats naar de
andere opslagplaats: besturingsprocessen zoals: aandacht, herhaling, codering en ophalen.
Sensorisch (zintuigelijk) geheugen: de korte verlening van zintuigelijke ervaring
Sensorisch/zintuigelijk geheugen = een spoor van sensorische input blijft in het
informatieverwerkingssysteem blijft gedurende een korte periode – minder dan 1 seconde voor
bezienswaardigheden en enkele seconden voor geluiden – zelfs als er geen aandacht aan de input
wordt besteed. Dit spoor en het vermogen om het spoor vast te houden is het sensorisch/zintuigelijk
geheugen.
- Bijvoorbeeld: wanneer iemand een zin vertelt en je niet luister, dan zou je iemands laatste
zin toch nog kunnen herhalen zonder dat je überhaupt had geluisterd.
Er wordt aangenomen dat voor elk sensorisch systeem een aparte opslag is voor sensorisch
geheugen -> functie van de opslag is dan dat elke opslag heel kort alle informatie vasthoudt in zijn
oorspronkelijke vorm die via dat sensorische systeem binnenkomt om te kunnen worden
geanalyseerd door onbewuste mentale processen en om een beslissing te nemen over het al dan niet
inbrengen van die informatie in de korte termijnopslag.
- De meeste informatie komt niet in ons bewustzijn terecht. We worden ons alleen bewust van
items door het selectieve aandachtsproces die items omzet in werkgeheugen.
Een korte-termijn opslag (werkgeheugen): bewustzijn, perceptie en gedachte
Informatie in de sensorische opslag waar aandacht aan wordt besteed, verplaatst zich naar de
kortetermijnopslag (/werkgeheugen); belangrijkste werkplek van de geest. Hier vindt het proces
plaats van het opslaan en transformeren van informatie. De kortetermijnopslag is de plek van het
bewuste denken; bewust waarnemen, voelen, vergelijken, berekenen en redeneren vindt hier plaats.
Informatie kan hier binnenkomen vanuit zowel het sensorische geheugen (vanuit de huidige
omgeving waar de persoon zich op dat moment in bevindt) als het langetermijngeheugen (opgedane
kennis door eerdere ervaringen).
- Het kortetermijngeheugen is vergelijkbaar met de centrale verwerkingseenheid van een
computer. Op de manier waarop informatie vanaf een toetsenbord naar de centrale
verwerkingseenheid van de computer kan worden verzonden (sensorisch geheugen) of dat
informatie uit de harde schijf van de computer kan worden gehaald (langetermijngeheugen)
en de informatie intern kan worden berekend of gemanipuleerd, is het vergelijkbaar.
- Flow = hier een toepasselijke metafoor. Want de continue stroom van bewuste gedachtes
worden gevormd door instroom uit het sensorisch en het langetermijngeheugen.
De tijdelijke capaciteit is erg klein, van 5-9 items (7 +/- 2); slechts enkele gegevens kunnen tegelijk
worden waargenomen of overwogen. De totale hoeveelheid informatie die in een tijdsbestek van
minuten of uren door de korte-termijnopslag gaat, kan enorm zijn.
Langetermijngeheugen: de informatiebibliotheek van de geest
Als een item eenmaal van het sensorische geheugen naar het kortetermijngeheugen is gegaan, kan
het worden gecodeerd naar het langetermijngeheugen.
Het langetermijngeheugen = het is het geheugen van mensen; de opgeslagen weergave van alles wat
een persoon weet. De capaciteit is enorm.
, - We zijn ons niet bewust van de informatie in het langetermijngeheugen (items zijn inactief),
totdat deze wordt geactiveerd en verplaatst wordt naar het kortetermijngeheugen.
Beheersprocessen: de informatie transportsystemen van de geest
Kenmerken van het korte- en langetermijngeheugen:
Kortetermijngeheugen Langetermijngeheugen
Actief (aan informatie wordt gedacht) Passief (opslagplaats van informatie)
Korte duur (items verdwijnen binnen enkele Lange duur (items kunnen heel lang meegaan)
seconden als er niet aan gedacht wordt)
Beperkte capaciteit (7 + /- 2 items) Onbeperkte capaciteit (allemaal langdurige
kennis)
Het verplaatsen van informatie van het ene soort geheugen naar de ander, wordt gereguleerd door
besturingsprocessen:
Aandacht: het proces dat de informatiestroom van de sensorische opslag naar de kortetermijnopslag
regelt.
- Omdat de capaciteit van het sensorische geheugen groot is en die van het
kortetermijngeheugen klein, moet aandacht de informatiestroom van het sensorisch
geheugen naar de kortetermijnopslag verkleinen.
- Kan opzettelijk of automatisch zijn.
Codering: het proces dat de beweging van het kortetermijngeheugen naar het langetermijngeheugen
controleert
- Als je uit je hoofd leert, codeer je het bewust (opzettelijk) in het LTG
- Meeste codering is echter niet opzettelijk, maar automatisch. Het komt incidenteel voor: het
is een bijwerking van de speciale interesse die je aan informatie besteedt. (Bijvoorbeeld als je
geïnteresseerd bent in een bepaald onderwerp, dan codeer je informatie wat je leuk hebt
gevonden vaak in het LTG).
Op-/terughalen (retrieval): het proces dat de informatiestroom regelt van het langetermijngeheugen
naar het kortetermijngeheugen
- Wordt ook wel ‘herinneren’ genoemd
- Kan opzettelijk of automatisch zijn
Het KTG heeft dus beperkte capaciteit, waardoor we slechts een klein aantal informatie tegelijk
kunnen coderen, ophalen of behandelen. Elk controleproces is een bepaald deel van de beperkte
capaciteit van het systeem door de uitvoering ervan.
Je kunt dit onderzoeken door te achterhalen hoeveel mentale energie een bepaald proces kost, aan
de hand van het glucoseverbruik in de hersenen (veel bij moeilijke taken). Dit is op een continuüm te
plaatsen met 2 onderstaande uiteinden (ook wel moeiteloos tot automatisch genoemd):
1. Inspannende processen = vereist het gebruik van mentale middelen om ze met succes te
voltooien. Inspannende processen worden verondersteld:
- Beschikbaar te zijn voor het bewustzijn
- Te interfereren met de uitvoering van andere inspannende processen
- Te verbeteren door te oefenen
- Te worden beïnvloed door individuele verschillen in intelligentie, motivatie en onderwijs
- Veel expliciete oefening nodig te hebben om het uiteindelijk moeiteloos te kunnen uitvoeren
, 2. Automatische processen = vereisen weinig of geen van de beperkte capaciteit van het
kortetermijngeheugen. Echte automatische processen:
- Vinden snel zonder intentie en bewust bewustzijn (onbewust) plaats
- Komen niet tussenbeide bij de uitvoering van andere processen
- Zijn niet te verbeteren met oefenen
- Worden niet beïnvloed door verschil in intelligentie, motivatie of onderwijs
- Kunnen ontstaan zonder dat er enige expliciete oefening voor nodig is.
Dagelijkse cognitie omvat een constante combinatie van automatische (onbewuste) en inspannende
(bewuste) processen.
‘Snel’ en ‘langzaam’ denken: theorieën over dubbele verwerking van cognitie
Psychologen hebben geconstateerd dat mensen twee algemene manieren hebben om te werk te
gaan tijdens het oplossen van problemen wat een dubbele verwerkingstheorie wordt genoemd. De
dubbele verwerkingstheorie plaatst één manier van denken aan het automatische einde van het
continuüm van informatieverwerking waarbij de verwerking snel, automatisch en onbewust is. De
tweede manier van denken wordt aan de inspannende kant van dit continuüm geplaatst waarbij de
verwerking traag, inspannend en bewust is.
Kahneman noemde het ‘snel’ en ‘langzaam’ denken.
- Snel denken = intuïtief, met weinig of geen gevoel van vrijwillige controle. Mensen denken
en onthouden door onnauwkeurige, vage geheugenrepresentaties te verwerken in plaats van
logisch te werken vanuit exacte, woordelijke representaties (2+2=4)
- Langzaam denken = wanneer het bewuste zelf beslist aan welke aspecten van een probleem
aandacht moet worden besteed, welke cognitieve operaties moeten worden uitgevoerd om
vervolgens het probleem opzettelijk op te lossen (13x39=?)
Wanneer je een probleem tegenkomt, kun je in veel gevallen het "snelle" systeem niet uitschakelen,
zelfs niet als het je kan verhinderen om via het "trage" systeem tot de juiste oplossing voor een
probleem te komen. Dit wordt geïllustreerd in het Stroop-interferentie-effect.
- Stroop (psycholoog en grondlegger van dit effect) presenteerde woorden of vormen die in
gekleurde inkt waren gedrukt aan proefpersonen en vroeg hen om de inktkleur van elk zo
snel mogelijk te benoemen. (Bijvoorbeeld rood geschreven in rode inkt en blauw geschreven
in rode inkt). Proefpersonen zijn het langzaamst wanneer ze inktkleuren voor woorden die
een andere kleur dan de inktkleur hadden, benoemen.
- De automatische verwerking van het ‘snelle’ systeem is ook verantwoordelijk voor veel
visuele illusies (bijv. Müller-Lyer- illusie).
- Onze ‘snelle’ verwerking komt ook bij zuigelingen en dieren voor (is van invloed op hoe we
alledaagse problemen oplossen). Onze ‘trage’, bewuste verwerking worden enkel door
mensen (homo sapiens) vertoond.
Aandacht: het portaal naar bewustzijn
Natuurlijke selectie heeft ervoor gezorgd dat we 2 concurrerende aandachtsmechanismen hebben:
1. Mentale middelen concentreren zich op de huidige taak en zorgen ervoor dat je niet afgeleid
wordt door irrelevante stimuli
2. Stimuli volgen die irrelevant zijn voor de taak, en de aandacht onmiddellijk verleggen naar
alles dat gevaar of voordeel signaleert dat opweegt tegen de taak
De foto rechts geeft een heel algemeen model
weer waarin aandacht wordt afgeschilderd als
een poort tussen het sensorische- en
