Samenvatting tentamen: introductie gedragswetenschappen
Hoorcollege 1
Stelling 1: Samenleving oorzaak en mens/individu gevolg
Stelling 2: Mens/individu oorzaak en samenleving gevolg.
Kernidee van de sociale wetenschappen is de relatie tussen individu en samenleving.
Individu wordt gevormd door de samenleving. De samenleving bepaalt grotendeels hoe een
individu dus zal worden. De samenleving is uiteindelijk ook gevormd door de individuen, er
is een interactie tussen beide.
Uitgangspunt: Inzicht in het menselijk handelen en daarmee in de samenleving vereist
inzicht in de menselijke aard, de basale kenmerken en processen van het menselijk
organisme.
Basale mensvisies vind je in alle sociaalwetenschappelijke theorieën en ook in
maatschappijvisies en politieke ideologieën. Ze bepalen theorievorming en geeft
implicaties hoe mensen naar de wereld kijken.
Ze hebben allemaal een kern van waarheid maar leggen nadruk op een bepaald
kenmerk en zijn daarmee eenzijdig (soms ook tegenstrijdig).
Vergelijking van vijf belangrijke gedragswetenschappelijke benaderingen
1
,Alternatief voor óf-óf- denken:
Biologisch adaptieve mensvisie
1) achtergrond: evolutionair perspectief
er is altijd genetische variatie en er zijn genetische mutaties
genetische variaties heeft consequenties
(overleving wanneer er aangepast wordt aan de omstandigheden)
er is overerving van kenmerken en eigenschappen
De variatie binnen een soort, de selectieve overleving in een veranderende omgeving, en
overerving zorgen ervoor dat een soort uiterst langzaam, stapje voor stapje kan
veranderen in een ander soort. Dit is moeilijk voor te stellen omdat het over een lange tijd
plaatsvindt.
Manieren om het te begrijpen: Hiv-virus, virus kan langzaam veranderen in een ander type
virus, hier vindt dus ook selectie plaats.
Menselijk soort als uitvloeisel van een zeer langzaam en zeer langdurig proces van
verandering.
Mens is een diersoort, maar een bijzondere diersoort (net zoals iedere diersoort bijzonder
is).
- menselijk soort wordt begrepen tegen de achtergrond van het zeer vele dat wij delen
met andere diersoorten
- menselijk soort heeft eigen, unieke biologische adaptieprincipes, soort specifieke
eigenschappen
De genetische code is universeel: een gen van de ene soort kan worden ingebracht in een
andere soort.
2) Implicatie: cultuur is uitvloeisel van én begrensd door menselijke natuur
De mens is bij zijn geboorte ‘onaf’ zo geprogrammeerd dat hij een cultuur nodig heeft om
hem te voltooien.
Cultuur is een direct gevolg van hoe de soort biologisch gezien in elkaar zit.
‘Cultuur maakt deel uit van de menselijke natuur’
natuur via cultuur (het is de menselijke natuur om cultuur te vormen) > geen
biologische determinisme
cultuur ‘loopt aan leiband’ van menselijke natuur (niet alles kan) > geen cultureel
determinisme. Cultuur is volgzaam aan de natuur.
Determinisme: leer dat alles is bepaald door eerdere gebeurtenissen volgens vaststaande
oorzaken.
Niveau van verklaring
bv. seksueel gedrag
evolutionair biologisch (ultimate explanations) > voortbestaan van de soort
lichamelijk, fysiologisch (proximate - mechanistic - explanations) > hormonale en
neurologische aspecten van seks
menselijk beleving, betekenisgeving en gedrag: het is prettig, voldoening gevend
- individueel: betekenissen en voorkeuren
- sociaal cultuur: waarden en normen
3) Analytische hulpmiddelen: twee biologisch adaptieve principes
(het S-R en het S-O-R model)
S ------------------------------- R
2
,Er wordt niet overwogen, er is een directe reactie. Het is ook heel beperkt, ze kunnen niks
anders doen, ze zit vast aan een programma.
S ------------- O ----------------- R
Er wordt verwerkt, en daarna uitgevoerd. Het is minder voorgeprogrammeerd. Er gebeuren
andere dingen tijdens het proces.
S = stimulus (prikkel, gebeurtenis); R = respons (reactie, gedrag); O = organisme
Voorbeeld: het wel of niet halen van een tentamen
Appraisal: hoe je de stimulus waarneemt.
Zelfde uitkomst/gedrag (R) betekent niet zonder meer hetzelfde proces
(bv. multi-motivationeel geladen: meerdere reden voor eten)
Zelfde proces betekent niet zonder meer eenzelfde uitkomst/gedrag (R)
(bijv. multiple actieradius van motivatie: behoefte om gewaardeerd te worden kan
zich op allerlei manieren manifesteren)
Interacties (x) in plaats van een optelsom (+), het gaat om motivaties én
vaardigheden.
Het is altijd erfelijkheid en milieu, het is nooit ‘of’. De invloed van erfelijkheid of milieu is
niet per se groter of kleiner dan het ander.
1. Wat is erfelijkheid en wat is milieu
Erfelijkheid: genetische informatie en genen, 46 chromosomen: 21.000 genen,
circa 2,3 miljard letters
- Erfelijkheid van de soort (Es)
- Erfelijkheid van individu (Ei) (genetische verschillen op de genetische basis)
Omgeving/milieu:
- prenataal: chemische stoffen, hormonen. Erfelijk is niet hetzelfde als
aangeboren.
- postnataal: opvoeding en leefomstandigheden (stimulatie, veiligheid, warmte)
S = sociaal structureel (organisatievormen, structuren, netwerken, relaties)
C = cultureel (inhoud, normen, waarden, opvattingen)
Erfelijkheid betekent predispositie (gevoeligheid, kwetsbaarheid, aanleg) en niet
onvermijdelijkheid: pre-wired i.p.v. hard-wired
3
,Veruit de meeste kenmerken zijn polygeen i.p.v. monogeen
óf een erfelijke aanleg tot uiting komt hangt in de regel af van de omgeving.
Voorbeelden: zwaarlijvigheid, alcoholisme, antisociaal gedrag, schizofrenie.
Voorbeeld: agressie en geweld
MAOA-gen (reguleert boodschapperstoffen in je hersenen)
lage activiteit variant (strijders en antisociale stoornis)
hoge activiteit variant
Lage activiteit variant van het gen betekent verhoogde kans op agressie en geweld
Interactie: lage activiteit variant en in je kindertijd mishandeld en verwaarloosd zijn -
meer kans antisociale stoornis
Er zijn legio andere genen die samenhangen met agressief gedrag.
Je kunt ook agressief gedrag ontwikkelen zonder genetische aanleg.
Schizofrenie (hallucinaties, emotionele en sociale stoornissen)
2. Erfelijkheid én milieu (erfelijk via milieu, milieu-invloed op erfelijkheid)
Omgeving heeft dikwijls alleen een effect als er een genetisch aanknopingspunt is; dus of
een omgeving invloed heeft hangt af van verschillen in gevoeligheid, aanleg, talent.
Voorbeelden:
stimulatie en Mozart
taal leren en spreken
Omgeving kan ook invloed hebben op de genen
1. Genetische schade in DNA (straling, vergiftiging)
2. Epigenetica: geen verandering in DNA maar in de aansturing van genen door
bijvoorbeeld dieet, levensstijl en chronische stress
Verandering in genetische aansturing is overerfbaar. (!)
Erfelijk en milieu (omgeving)
Genotype x omgeving (+toeval) = fenotype
Erfelijkheid en omgeving is afhankelijk van het kenmerk waar je naar kijkt
Het SRY-gen (Sex-determining Region of Y) bepaalt de geslachtelijke anatomie en
fysiologie: activeert een keten van andere genen
Genderidentiteit en seksuele voorkeur worden bepaald door combinatie van genen
en (prenatale en postnatale) omgeving
De definitie van wat ‘mannelijkheid’ en ‘vrouwelijkheid’ is wordt vooral bepaald
door geschiedenis en cultuur
4
, Hoe bepalen psychologen meestal de mate van erfelijkheid?
(populatiegenetica) I
Erfelijkheid: is het % van de variantie (verschillen) in een fenotypisch kenmerk dat
statistisch verklaard kan worden door de genotypische variatie in een bepaalde populatie.
zegt niets over individuele gevallen (over een bepaalde persoon; een bepaald
plantje) het gaat om het verklaren van verschillen tussen mensen in een bepaalde
populatie
is populatie afhankelijk: als er bijv weinig verschil is in de leefomgeving in een
populatie wordt de waarde erfelijkheid groter. Maar er zijn ook extreme situaties
(bijv. lichaamsgewicht in situaties van overvloed of schaarste)
Hoe bepalen psychologen meestal de mate van erfelijkheid?
(populatiegenetica) II
Dat een bepaald kenmerk genetisch afhankelijk is zegt nog niets over hoe het werkt
(de causale mechanismen). Moleculaire genetica bestudeert hoe genen precies werken.
Missing heritability: het percentage van fenotypische verschillen dat aan genetische
verschillen kan worden toegeschreven is veel groter dan wat genetisch onderzoek kan
verklaren
groot aantal genen zijn bij een kenmerk betrokken (polygeen)
hiërarchie en interacties tussen genen
werking van genen is afhankelijk van de omgeving, genenvironment interaction
Uit erfelijkheid volgen geen vanzelfsprekende morele keuzes of beleidsaanbevelingen
Virtual Classroom Opdrachten
Vraag 1
Wat houdt de biologisch adaptieve mensvisie in en waarom wordt dit in het college als
een goed alternatief gezien voor de verschillende eenzijdige mensvisies?
De biologische adaptieve mensvisie is een alternatief voor de basale mensvisies die
allemaal óf-óf zijn.
De biologisch adaptieve mensvisie omvat:
5
Hoorcollege 1
Stelling 1: Samenleving oorzaak en mens/individu gevolg
Stelling 2: Mens/individu oorzaak en samenleving gevolg.
Kernidee van de sociale wetenschappen is de relatie tussen individu en samenleving.
Individu wordt gevormd door de samenleving. De samenleving bepaalt grotendeels hoe een
individu dus zal worden. De samenleving is uiteindelijk ook gevormd door de individuen, er
is een interactie tussen beide.
Uitgangspunt: Inzicht in het menselijk handelen en daarmee in de samenleving vereist
inzicht in de menselijke aard, de basale kenmerken en processen van het menselijk
organisme.
Basale mensvisies vind je in alle sociaalwetenschappelijke theorieën en ook in
maatschappijvisies en politieke ideologieën. Ze bepalen theorievorming en geeft
implicaties hoe mensen naar de wereld kijken.
Ze hebben allemaal een kern van waarheid maar leggen nadruk op een bepaald
kenmerk en zijn daarmee eenzijdig (soms ook tegenstrijdig).
Vergelijking van vijf belangrijke gedragswetenschappelijke benaderingen
1
,Alternatief voor óf-óf- denken:
Biologisch adaptieve mensvisie
1) achtergrond: evolutionair perspectief
er is altijd genetische variatie en er zijn genetische mutaties
genetische variaties heeft consequenties
(overleving wanneer er aangepast wordt aan de omstandigheden)
er is overerving van kenmerken en eigenschappen
De variatie binnen een soort, de selectieve overleving in een veranderende omgeving, en
overerving zorgen ervoor dat een soort uiterst langzaam, stapje voor stapje kan
veranderen in een ander soort. Dit is moeilijk voor te stellen omdat het over een lange tijd
plaatsvindt.
Manieren om het te begrijpen: Hiv-virus, virus kan langzaam veranderen in een ander type
virus, hier vindt dus ook selectie plaats.
Menselijk soort als uitvloeisel van een zeer langzaam en zeer langdurig proces van
verandering.
Mens is een diersoort, maar een bijzondere diersoort (net zoals iedere diersoort bijzonder
is).
- menselijk soort wordt begrepen tegen de achtergrond van het zeer vele dat wij delen
met andere diersoorten
- menselijk soort heeft eigen, unieke biologische adaptieprincipes, soort specifieke
eigenschappen
De genetische code is universeel: een gen van de ene soort kan worden ingebracht in een
andere soort.
2) Implicatie: cultuur is uitvloeisel van én begrensd door menselijke natuur
De mens is bij zijn geboorte ‘onaf’ zo geprogrammeerd dat hij een cultuur nodig heeft om
hem te voltooien.
Cultuur is een direct gevolg van hoe de soort biologisch gezien in elkaar zit.
‘Cultuur maakt deel uit van de menselijke natuur’
natuur via cultuur (het is de menselijke natuur om cultuur te vormen) > geen
biologische determinisme
cultuur ‘loopt aan leiband’ van menselijke natuur (niet alles kan) > geen cultureel
determinisme. Cultuur is volgzaam aan de natuur.
Determinisme: leer dat alles is bepaald door eerdere gebeurtenissen volgens vaststaande
oorzaken.
Niveau van verklaring
bv. seksueel gedrag
evolutionair biologisch (ultimate explanations) > voortbestaan van de soort
lichamelijk, fysiologisch (proximate - mechanistic - explanations) > hormonale en
neurologische aspecten van seks
menselijk beleving, betekenisgeving en gedrag: het is prettig, voldoening gevend
- individueel: betekenissen en voorkeuren
- sociaal cultuur: waarden en normen
3) Analytische hulpmiddelen: twee biologisch adaptieve principes
(het S-R en het S-O-R model)
S ------------------------------- R
2
,Er wordt niet overwogen, er is een directe reactie. Het is ook heel beperkt, ze kunnen niks
anders doen, ze zit vast aan een programma.
S ------------- O ----------------- R
Er wordt verwerkt, en daarna uitgevoerd. Het is minder voorgeprogrammeerd. Er gebeuren
andere dingen tijdens het proces.
S = stimulus (prikkel, gebeurtenis); R = respons (reactie, gedrag); O = organisme
Voorbeeld: het wel of niet halen van een tentamen
Appraisal: hoe je de stimulus waarneemt.
Zelfde uitkomst/gedrag (R) betekent niet zonder meer hetzelfde proces
(bv. multi-motivationeel geladen: meerdere reden voor eten)
Zelfde proces betekent niet zonder meer eenzelfde uitkomst/gedrag (R)
(bijv. multiple actieradius van motivatie: behoefte om gewaardeerd te worden kan
zich op allerlei manieren manifesteren)
Interacties (x) in plaats van een optelsom (+), het gaat om motivaties én
vaardigheden.
Het is altijd erfelijkheid en milieu, het is nooit ‘of’. De invloed van erfelijkheid of milieu is
niet per se groter of kleiner dan het ander.
1. Wat is erfelijkheid en wat is milieu
Erfelijkheid: genetische informatie en genen, 46 chromosomen: 21.000 genen,
circa 2,3 miljard letters
- Erfelijkheid van de soort (Es)
- Erfelijkheid van individu (Ei) (genetische verschillen op de genetische basis)
Omgeving/milieu:
- prenataal: chemische stoffen, hormonen. Erfelijk is niet hetzelfde als
aangeboren.
- postnataal: opvoeding en leefomstandigheden (stimulatie, veiligheid, warmte)
S = sociaal structureel (organisatievormen, structuren, netwerken, relaties)
C = cultureel (inhoud, normen, waarden, opvattingen)
Erfelijkheid betekent predispositie (gevoeligheid, kwetsbaarheid, aanleg) en niet
onvermijdelijkheid: pre-wired i.p.v. hard-wired
3
,Veruit de meeste kenmerken zijn polygeen i.p.v. monogeen
óf een erfelijke aanleg tot uiting komt hangt in de regel af van de omgeving.
Voorbeelden: zwaarlijvigheid, alcoholisme, antisociaal gedrag, schizofrenie.
Voorbeeld: agressie en geweld
MAOA-gen (reguleert boodschapperstoffen in je hersenen)
lage activiteit variant (strijders en antisociale stoornis)
hoge activiteit variant
Lage activiteit variant van het gen betekent verhoogde kans op agressie en geweld
Interactie: lage activiteit variant en in je kindertijd mishandeld en verwaarloosd zijn -
meer kans antisociale stoornis
Er zijn legio andere genen die samenhangen met agressief gedrag.
Je kunt ook agressief gedrag ontwikkelen zonder genetische aanleg.
Schizofrenie (hallucinaties, emotionele en sociale stoornissen)
2. Erfelijkheid én milieu (erfelijk via milieu, milieu-invloed op erfelijkheid)
Omgeving heeft dikwijls alleen een effect als er een genetisch aanknopingspunt is; dus of
een omgeving invloed heeft hangt af van verschillen in gevoeligheid, aanleg, talent.
Voorbeelden:
stimulatie en Mozart
taal leren en spreken
Omgeving kan ook invloed hebben op de genen
1. Genetische schade in DNA (straling, vergiftiging)
2. Epigenetica: geen verandering in DNA maar in de aansturing van genen door
bijvoorbeeld dieet, levensstijl en chronische stress
Verandering in genetische aansturing is overerfbaar. (!)
Erfelijk en milieu (omgeving)
Genotype x omgeving (+toeval) = fenotype
Erfelijkheid en omgeving is afhankelijk van het kenmerk waar je naar kijkt
Het SRY-gen (Sex-determining Region of Y) bepaalt de geslachtelijke anatomie en
fysiologie: activeert een keten van andere genen
Genderidentiteit en seksuele voorkeur worden bepaald door combinatie van genen
en (prenatale en postnatale) omgeving
De definitie van wat ‘mannelijkheid’ en ‘vrouwelijkheid’ is wordt vooral bepaald
door geschiedenis en cultuur
4
, Hoe bepalen psychologen meestal de mate van erfelijkheid?
(populatiegenetica) I
Erfelijkheid: is het % van de variantie (verschillen) in een fenotypisch kenmerk dat
statistisch verklaard kan worden door de genotypische variatie in een bepaalde populatie.
zegt niets over individuele gevallen (over een bepaalde persoon; een bepaald
plantje) het gaat om het verklaren van verschillen tussen mensen in een bepaalde
populatie
is populatie afhankelijk: als er bijv weinig verschil is in de leefomgeving in een
populatie wordt de waarde erfelijkheid groter. Maar er zijn ook extreme situaties
(bijv. lichaamsgewicht in situaties van overvloed of schaarste)
Hoe bepalen psychologen meestal de mate van erfelijkheid?
(populatiegenetica) II
Dat een bepaald kenmerk genetisch afhankelijk is zegt nog niets over hoe het werkt
(de causale mechanismen). Moleculaire genetica bestudeert hoe genen precies werken.
Missing heritability: het percentage van fenotypische verschillen dat aan genetische
verschillen kan worden toegeschreven is veel groter dan wat genetisch onderzoek kan
verklaren
groot aantal genen zijn bij een kenmerk betrokken (polygeen)
hiërarchie en interacties tussen genen
werking van genen is afhankelijk van de omgeving, genenvironment interaction
Uit erfelijkheid volgen geen vanzelfsprekende morele keuzes of beleidsaanbevelingen
Virtual Classroom Opdrachten
Vraag 1
Wat houdt de biologisch adaptieve mensvisie in en waarom wordt dit in het college als
een goed alternatief gezien voor de verschillende eenzijdige mensvisies?
De biologische adaptieve mensvisie is een alternatief voor de basale mensvisies die
allemaal óf-óf zijn.
De biologisch adaptieve mensvisie omvat:
5
