Grondslagen van het recht voor sociale wetenschappers
Hoofdstukken 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 21, 22
Hoofdstuk 1: Recht
Functies van rechtsregels:
Ze verschaffen ons informatie: we kunnen te weten komen welke rechten en plichten we zelf
hebben en welke rechten en plichten anderen hebben.
Op grond hiervan weten we hoe we ons moeten gedragen en wat we mogen verwachten van
anderen.
Dit illustreert hoe ons leven bepaald en gestuurd wordt door rechtsregels.
Juridische regels en juridische instituten fungeren als een systeem dat de samenleving en het sociale
leven ordent en stuurt. Functies van het rechtssysteem:
1. Het scheppen van sociale orde: bepaalde vaste gedragspatronen.
2. Het bevorderen van niet-gewelddadige conflictbeslechting: conflicten worden door een
objectieve derde beslist.
3. Het garanderen van de individuele ontplooiing en autonomie van burgers: vrijheid om je eigen
leven in te richten.
4. Het bewerkstelligen van een zo rechtvaardig mogelijke verdeling van schaarse goederen in de
samenleving: lusten en lasten zijn eerlijk en doelmatig verdeeld.
5. Het kanaliseren van sociale verandering: procedures om veranderingen in de samenleving op
een geordende manier teweeg te brengen.
Functies van staatsorganen:
De organen van de overheid hebben verschillende functies: wetgeving, bestuur en rechtspraak.
Wetgeving is het vaststellen van algemene regels. Deze regels moeten ook gerealiseerd (uitgevoerd en
toegepast) worden. Dit gebeurt door het bestuur. Bestuur houdt in dat de overheid overheidsorganen
instelt die regels uitvoeren, toepassen of op de naleving ervan toezien. De derde is rechtspraak. De
rechter is het orgaan dat oordeelt of de overtreding van rechtsregels daadwerkelijk heeft
plaatsgevonden.
Soorten rechtsregels:
Gedragsnormen: rechtsregels die een gedraging gebieden, verbieden of toestaan.
Sanctienormen: is een regel die aangeeft wat degene die zich niet aan een gedragsnorm houdt
te wachten staat. Welke sanctie kan volgen op een overtreding van een gedragsnorm.
Bevoegdheidsverlenende normen: deze geven staatsorganen een bepaalde macht. Die macht
kan inhouden dat een staatsorgaan rechten en plichten vaststelt of bepaalde handelingen
verricht.
Positiviteit, gelding en effectiviteit van recht:
Onder positief recht wordt verstaan dat het recht in een bepaalde gemeenschap door mensen
vastgesteld of erkend is. Het is dus vastgesteld door mensen, hierin onderscheidt het zich van het
ideale recht. Dit is het recht dat men wenst en nastrevenswaardig vindt.
Positieve rechtsregels hebben doorgaans gelding oftewel zijn verbindend. Dit houdt in dat een
rechtsregel op een bepaalde plaats en tijd voor een bepaalde groep personen aanspraak op
gehoorzaamheid heeft.
Met effectiviteit van recht wordt bedoeld dat het recht in het algemeen daadwerkelijk gehoorzaamd
wordt dan wel daadwerkelijk toegepast of gehandhaafd wordt. Er zijn rechtsregels die niemand
naleeft, terwijl dat feit door de overheid uitdrukkelijk of stilzwijgend wordt aanvaard. Het komt ook
voor dat de overheid bewust of oogluikend de overtreding van de rechtsregels toelaat: gedoogbeleid.
1
,Twee betekenissen van recht:
Objectief recht: als gesproken wordt van het sociaal recht of van het staatsrecht, betekent
recht niet bevoegdheid of aanspraak. Het betekent dan: geheel van rechtsregels. Het
Nederlandse objectieve recht bestaat uit de verzameling van alle Nederlandse rechtsregels.
Subjectief recht: bevoegdheid of aanspraak. Het geeft een mogen aan. Een subjectief recht
komt toe aan een of meer personen. Voorbeelden: eigendomsrecht, kooprecht, recht van
werknemer op zijn loon, het recht van de verhuurder op de huurprijs, recht op
schadevergoeding.
Aan objectieve rechten kunnen burgers subjectieve rechten ontlenen.
In ons rechtssysteem neemt een bepaalde categorie subjectieve rechten een prominente plaats in: de
grondrechten. Voorbeelden: recht op gelijke behandeling, recht op vrije meningsuiting, vrijheid van
godsdienst, rechten van vereniging en vergadering, het recht op de eerbiediging van de persoonlijke
levenssfeer, het recht op lichamelijke integriteit. Naast de klassieke vrijheidsrechten (die een vrije
sfeer van het individu ten opzichte van de overheid willen waarborgen) kent het Nederlandse
Grondwet de zogenoemde sociale grondrechten. Deze kunnen worden gezien als een opdracht aan de
overheid om essentieel geachte doeleinden na te streven. Voorbeelden: bevordering van voldoende
werkgelegenheid, bewoonbaarheid van het land en bescherming en verbetering van het leefmilieu.
Subjectieve rechten berusten op het objectieve recht. Iemand heeft bevoegdheden, rechten en plichten,
wanneer deze gebaseerd kunnen worden op rechtsregels die behoren tot het objectieve recht.
In het Engels is het subjectieve recht ‘right’ en het objectieve recht ‘law’.
2
,Hoofdstuk 2: Indelingen in het recht
Codificatie, wetboeken en wetten
Een codificatie is een poging alle rechtsregels op een rechtsgebied op systematisch wijze in een
wetboek (codex) op te nemen. Voordelen: in beginsel staan alle rechtsregels in het wetboek en ze zijn
onderling geordend en de onderlinge samenhang komt naar voren. De leidende gedachte achter de
codificatie was dat op deze wijze het recht zo volledig en duidelijk mogelijk vastgelegd werd, zodat de
burgers wisten waarop zij konden rekenen en hun gedrag op de rechtsregels konden afstemmen.
Rechtsgebieden
De indeling van het nationale recht in drie rechtsgebieden:
1. het privaatrecht
2. het staats- en bestuursrecht
3. het strafrecht.
het staats- en bestuursrecht en het strafrecht worden tot het publiekrecht gerekend.
verder onderscheidt men de zogenoemde functionele rechtsgebieden: dit heeft betrekking op een
bepaald (maatschappelijk belangrijk) thema en regelt relaties tussen betrokkenen. Voorbeelden:
sociaal recht (vooral arbeidsrecht), het milieurecht, gezondheidsrecht en het huurrecht.
Privaatrecht regelt de juridische relaties tussen burgers.
Publiekrecht heeft betrekking op de verhoudingen tussen overheidsorganen onderling en tussen
overheidsorganen en burgers.
In het privaatrecht zijn de betrokkenen nevengeschikt: ze gaan op gelijke voet met elkaar om en zijn
van gelijke rang.
In het publiekrecht stelt de overheid de rechtsgevolgen vast. Er is een gezagsrelatie: de burger is
ondergeschikt aan de overheid.
Niet altijd is de relatie tussen overheid en burger van publiekrechtelijke aard. Wanneer de gemeente
een gebouw huurt om er asielzoekers in onder te brengen, is er sprake van een overeenkomst, waarop
het privaatrecht van toepassing is.
De verhouding ligt anders in het strafrecht. Ier is een overheidsorgaan (het Openbaar Ministerie) belast
met het inschakelen van de rechter. Alleen het OM kan een strafvervolging instellen.
Tot het publiekrecht rekent men het staats- en bestuursrecht en het strafrecht.
1. Het staatsrecht bepaalt de inrichting en opbouw van onze staat. Staatsrechtelijke regels geven
aan welke organen (overheidsinstanties) er zijn en met welke taken en bevoegdheden deze zijn
bekleed.
De belangrijkste staatsrechtelijke regelingen zijn het Statuut en de Grondwet.
Het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden geeft een regeling van de
staatsrechtelijke inrichting van het Koninkrijk der Nederlanden.
De Grondwet regelt de staatsinrichting van Nederland. Er zijn twee soorten
grondrechten: klassieke en sociale grondrechten.
□ Klassieke grondrechten zijn rechten die de burger een sfeer garanderen
waarbinnen de overheid niet zonder overtuigende en wettelijk omschreven
rechtvaardiging kan en mag optreden. Klassieke grondrechten zijn vrijheden:
vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, recht op privacy,
gelijkheidsbeginsel.
□ Sociale grondrechten zijn grondrechten die geen staatsonthouding eisen,
maar juist van de overheid vragen om op te treden. Bv. maatregelen om de
werkgelegenheid te bevorderen en overheidsinspanning op het gebied van de
volksgezondheid. Dat wil zeggen dat als de overheid niets of onvoldoende
doet om deze rechten te realiseren een slachtoffer niet naar de rechter kan
stappen om de overheid te laten veroordelen om zijn inspanningsverplichting
alsnog na te komen. Via parlement kan druk worden uitgeoefend om de
realisering van sociale grondrechten serieus na te streven.
3
, 2. Het bestuursrecht regelt in de tweede plaats de rechtsverhouding tussen een bestuursorgaan
en de burger. Ook wel administratief recht. Bestuursrechtelijke regels geven aan wat het
bestuursorgaan mag ten opzichte van de burger. Met bestuursorgaan doelt men op de
overheidsinstantie die direct met de burgers te maken heeft en zorgt voor de uitvoering en
handhaving van rechtsregels. Voorbeelden: ministers (minister van Financiën bv),
Belastingdienst, politie (minister van Justitie en Veiligheid), college van gedupeerde staten
(provincie) en college van burgemeester en wethouders (gemeente).
Bestuursorganen nemen op basis van regels tal van beslissingen die de positie van de
individuele burger direct raken. De Algemene wet bestuursrecht geeft de hoofdstructuur van
het bestuursrecht en bestuursprocesrecht weer. Deze wet geeft onder meer normen voor de
voorbereiding van bestuursbesluiten en omschrijft op welke manier de betrokkenen
rechtsbescherming kunnen zoeken. Hieronder vallen de algemene beginselen van behoorlijk
bestuur, zoals het zorgvuldigheidsbeginsel.
3. In het strafrecht gaat het om de verhouding tussen overheid en burgers. De overheid heeft
hierin de verantwoordelijkheid. Het strafrecht bestaat allereerst uit rechtsregels die de feiten
die strafbaar zijn gesteld en de straf die kan worden opgelegd aangeven. In de strafwet moet
zo goed mogelijk aangegeven zijn welk gedrag als strafbaar wordt beschouwd: fundamenteel
strafrechtelijk beginsel: het strafrechtelijk legaliteitsbeginsel.
Het privaatrecht regelt rechtsverhoudingen tussen burgers onderling. De partijen zijn in beginsel
gelijkwaardig en mogen hun juridische relatie zelfstandig regelen. Het belangrijkste stelsel van
regelingen is het Burgerlijk Wetboek.
Onderscheid dwingend en aanvullend recht:
Dwingend recht zijn rechtsregels waar de betrokkenen niet van mogen afwijken. Voorbeeld:
arbeidsrecht en huurrecht. Gaat het om een gebod of een verbod, dan is het een
dwingendrechtelijke bepaling. Een regel die het algemeen belang raakt, is meestal dwingend
recht. En regels die betrekking hebben op de openbare orde of goede zeden.
Aanvullend recht zijn rechtsregels waar betrokkenen juist wel van mogen afwijken. Vooral
betrekking op het verbintenissenrecht.
Onderscheid formeel en materieel recht:
Materieel recht (ofwel inhoudelijk recht) geeft aan welke rechten, plichten en bevoegdheden
de burgers tot wie de regel zich richt aan die regel kunnen ontlenen.
Formeel recht duidt men regels aan waarmee materiële rechten kunnen worden gehandhaafd.
Het onderscheid tussen materieel recht en formeel recht correspondeert met dat tussen regels
die aangeven welke rechten en plichten er zijn en de regels die aangeven hoe men zijn recht
kan halen bij de rechter. Formeel recht bestaat allereerst uit procesrecht: regels die aangeven
hoe het materiële recht gehandhaafd worden als dat geschonden is.
Onderscheid internationaal en nationaal recht:
Internationaal recht: rechtsregels die staten of internationale organisaties hebben vastgesteld of
die internationaal erkend zijn en aangeven hoe deze zich ten opzichte van elkaar of tegenover
hun onderdanen hebben te gedragen. Dat is: recht tussen staten en recht met betrekking tot
internationale organisaties zoals bijvoorbeeld vastgelegd in de verdragen tot oprichting van de
Verenigde Naties of de Europese Unie.
Nationaal recht is recht dat binnen nationale staten tot stand komt en gelding heeft. Men
spreekt van een nationale staat als er sprake is van een grondgebied, van een volk en van een
overheid die effectief gezag binnen de nationale staat uitoefent. Zo’n staat is onafhankelijk ten
opzichte van andere staten.
Hoofdstuk 3: Rechtsbronnen
4
