Gezond leven – gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering (9 e druk) + Zimbardo (H14)
Hoofdstuk 1 > Planmatige bevordering van gezond gedrag
§1.1 > Inleiding
Gezondheidspsychologie combineert gezondheid en ziekte met menselijk gedrag.
Rol toegepast psycholoog: bevorderen van gezond gedrag
Gezondheidsvoorlichting (volgens WHO) = de combinatie van leerervaringen ontwikkeld en
ontworpen om mensen en gemeenschappen (communities) te helpen om hun gezondheid te
bevorderen.
Gezondheidsvoorlichting is een onderdeel van gezondheidsbevordering
een combinatie van voorlichting en omgevingsveranderingen die gezond gedrag en gezonde
leefomstandigheden stimuleert.
Definities van gezondheid
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO, 1948) (huidige definitie):
Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en
niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk gebreken.
Positieve gezondheid (Huber, 2011) (= in opkomst):
Het vermogen om zich aan te passen en eigen regie te voeren in het licht van de fysieke,
emotionele en sociale uitdagingen van het leven.
§1.2 > Gezondheidsbevordering: doelen, doelgroepen, middelen en begrippen
3 vormen van preventie (voorbeelden zijn toets vragen)
Primair:
Voorkomen van gezondheidsproblemen of aandoeningen
Richt zich op het wegnemen van oorzaken of risicofactoren voor aandoeningen
Is alleen mogelijk als de oorzaken van het probleem voldoende bekend zijn en deze oorzaken
te beïnvloeden zijn.
Voorbeelden:
Stoppen met roken voorlichting (met als doel het voorkomen van hart- en vaatziekten).
Vaccinatie van griep (griepprik) bij ouderen.
Gordels dragen in de auto.
Secundair:
Mensen in voorstadium of vroeg stadium van ziekte identificeren om erger te voorkomen.
Oftewel vroege opsporing.
Is alleen zinvol wanneer er een goede test of een vorm van zelfonderzoek is om een
aandoening of risicogedrag in een vroeg stadium of in een voorstadium op te sporen en
wanneer de aandoening of het voorstadium vroegtijdig effectief behandeld kan worden.
Voorbeelden:
Elk jaar een mammografie ondergaan als borstkanker in de familie voorkomt.
Met medische klachten naar de dokter gaan.
Het regelmatig onderzoeken van baby’s in een risicogroep op het consultatiebureau
Genetic couseling.
1
,Gezond leven – gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering (9 e druk) + Zimbardo (H14)
Tertiair:
Beheersen van handicap of ziekte om verdere invalidering te voorkomen, om kwaliteit van
het leven te behouden of te vergroten.
Mensen zijn al ziek.
Begint na de diagnose.
Voorbeelden:
Het nemen van antibiotica bij een keelontsteking.
Een reumapatiënt die oefeningen doet en medicijnen inneemt om de ontstekingen tegen te
gaan.
Praatgroep o.l.v. een psycholoog voor mensen waarbij kanker geconstateerd is.
Doelgroepen en preventie
Bij gezondheidsvoorlichting en -bevordering, en preventie in het algemeen, werd/wordt er
onderscheid gemaakt tussen hoogrisicobenadering en populatiebenadering.
Hoogrisicobenadering:
Er wordt een risicogroep geïdentificeerd, op basis van bijvoorbeeld erfelijke eigenschappen,
het veel vóórkomen van risicogedrag, leeftijd of sociaal-economische status.
Als het relatieve risico op het probleem waar de interventie op is gericht hoog is, maar er
betrekkelijk weinig mensen zijn bij wie het risico sterk verhoogd is.
Voorbeelden:
Speciale valpreventieprogramma’s voor ouderen
Voorlichtingsprogramma’s gericht op hiv-preventie speciaal voor intraveneuze
drugsgebruikers.
Populatiebenadering:
De hele bevolking of een grote doelgroep.
Als het gemiddelde relatieve risico laag is, maar er veel mensen zijn met een beperkt
verhoogd risico.
Voorbeelden:
Publiekscampagnes van organisaties zoals Soa Aids Nederland, het Kenniscentrum Sport,
VeiligheidsNL of het Voedingscentrum.
Tegenwoordig wordt vaker het onderscheid gemaakt tussen universele, selectieve, geïndiceerde en
zorggerelateerde preventie.
Universele preventie:
Richt zich op de totale bevolking of grote groepen daarbinnen.
Richt zich op mensen die geen speciaal verhoogd risico hebben.
Doel: om bij alle mensen de gezondheid te verbeteren en de kans op ziekte te verminderen.
Het gaat hierbij dus om primaire preventie en om een populatiebenadering.
Selectieve preventie:
Richt zich op bevolkingsgroepen met een verhoogd risico.
Doel: de gezondheid van specifieke risicogroepen verbeteren.
Een vorm van hoogrisicobenadering en secundaire preventie, omdat de preventieve
interventie wordt aangeboden op basis van screening op een risicofactor, of factoren.
Geïndiceerde preventie:
2
, Gezond leven – gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering (9 e druk) + Zimbardo (H14)
Richt zich op individuen die nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben, maar wel
beginnende klachten of symptomen.
Doel: het ontstaan van ziekte of verdere gezondheidsschade voorkomen.
Het gaat hierbij dus om hoogrisicobenadering en secundaire preventie.
Zorggerelateerde preventie:
Richt zich op individuen met een ziekte en heeft tot doel ziektelast te reduceren en
complicaties of comorbiditeit te voorkomen.
Is te vergelijken met tertiaire preventie.
Middelen om gezondheidsbevordering te bereiken
Gezondheidsbevordering (volgens Green en Kreuter) = een combinatie van een voorlichting en
omgevingsveranderingen die (samen) gezond
gedrag en gezonde leef condities stimuleren.
Voorlichting
Oftewel interventie.
Mensen motiveren tot, te trainen in, en te helpen bij gezond gedrag.
Gebaseerd op min of meer vrijwillige gedragsverandering.
Is meer dan alleen informatieoverdracht.
Kan bestaan uit: vaardigheidstraining, zelftest, rollenspel, motiverende gespreksvoering,
e-coaching, etc.
Voorbeelden:
Programma’s ter preventie van ongewenste zwangerschap en soa’s op scholen.
Veiligheidsprogramma’s in bedrijven.
Voorlichting over gezond eten en meer bewegen in de eigen taal voor minderheidsgroepen.
Informatiebrieven waarin vrouwen worden opgeroepen om mee te doen aan
bevolkingsonderzoek naar borstkanker.
Brochures over zelfmedicatie bij chronisch zieken.
Interventie
= doelbewuste ingreep om een probleem op te lossen.
Gezond gedrag bevorderen
Ongezond gedrag ontmoedigen
Primaire, secundaire en tertiaire preventie
Voorbeeld: ‘Roep boe tegen spookfietsers’
Voorzieningen
Gezond gedrag makkelijker maken
Voorbeelden:
Waterzuivering en rioleringen, om hygiëne te bevorderen en zo infectieziekten tegen te
gaan.
Fitnessprogramma’s op de werkplek.
De beschikbaarheid van schone keukens in het bedrijfsrestaurant.
Consultatiebureaus voor ouders met jonge kinderen.
Regionale centra voor borstkankerscreening.
Regelgeving, controle en sancties
Gezond gedrag afdwingen
3
