HISTORISCHE CRIMINOLOGIE
M. de Koster - Historische criminologie: een inleiding
Deel 1 Historische criminologie als subdiscipline en onderzoeksdomein
I. Waarom en hoe het verleden bestuderen?
1. Wat is geschiedenis?
Geschiedenis kent uiteenlopende definities. Dit heeft te maken met verschillende visies over de aard
en de rol van het verleden, over de manier waarop de studie daarvan moet worden opgevat, en wat
daar precies de waarde van is. De poging tot het geven van een definitie is mislukt.
Het onderscheid tussen het verleden en het heden is belangrijk in de zoektocht naar wat
geschiedenis is. Het Nederlandse woord ‘geschiedenis’ kan zowel verwijzen naar het verleden als
naar de studies van historici, maar het is belangrijk om hier onderscheid in te maken.
Geschiedenis als geschiedschrijving = een constructie van taal en teksten.
Geschiedenis als ‘verleden’ = datgene wat vroeger heeft plaatsgevonden.
2. Belang van (de studie van) het verleden
Het verleden is iets waar je niet omheen kan. Dit geldt als eerste voor het persoonlijk verleden: je
kunt hier in feite geen afstand van doen want ons verleden is wie wij zijn. Onze identiteit als persoon
valt samen met dit verleden of is er door gevormd: zij betekent een bepaalde visie hierop. Het
verleden is geen objectief gegeven, maar steeds een product van een bepaalde interpretatie.
Ons bewustzijn wordt gekenmerkt door een visie op ons verleden en een gerichtheid op de
toekomst. De mens is zich bewust van zijn eigen bewustzijn. Hierdoor kan de mens reflecteren over
zijn eigen ervaringen en herinneringen, en deze een rol laten spelen in zijn op de toekomst gericht
handelen. Even als bij een individu wordt de identiteit van een groep en deze van een samenleving
bepaald door bewustzijn van haar verleden.
Volgens veel historici is nut géén vereiste voor de geschiedschrijving, het hoeft dus geen nut te
hebben. Volgens hen volstaat het en is het wenselijk dat het verleden bestudeerd wordt zonder dat
wordt nagegaan hoe het verleden precies vorm geeft aan het heden. Ranke, een Duitse historicus uit
de 19e eeuw, heeft dit verzet tegen het nut van de geschiedenis verwoord in zijn uitspraak dat hij
slechts wilde aangeven hoe het in de geschiedenis ‘eigenlijk is geweest’. Ranke wordt gezien als een
van de grondleggers van de moderne geschiedwetenschap.
Voordat er sprake was van enige geschiedwetenschap, werd de geschiedenis gebruikt om spannende
verhalen te schrijven over het verleden en mensen te amuseren.
De postmodernisten stellen dat het verleden nooit in zijn totaliteit beschreven of bestudeerd kan
worden. Historici belichten dus steeds bepaalde aspecten of elementen van het verleden: hun
studies bieden één specifieke visie op het verleden. Het heeft volgens de postmodernisten geen zin
om het verleden te willen reconstrueren, de historici zouden zich moeten richten op het schrijven
van goede verhalen over het verleden. Nut of relevantie speelt hierbij geen rol. Dit kan
onverantwoordelijk en onderschat zijn. anything goes
Bij het nut van onderzoek naar het verleden kan ook afgevraagd worden wat de drijfveer van de
historici is. Historici verrichten boeiend en intellectueel werk, hebben een goed betaalde baan en
verkrijgen een hoge maatschappelijke status. Dit verwijst naar het eigen belang van de historicus in
zijn onderzoek. Het vooruitzicht van een goed betaalde baan en een hoge maatschappelijke status
1
, HISTORISCHE CRIMINOLOGIE
kunnen leiden tot het manipuleren van het werk. Dit geld evengoed voor andere wetenschappers en
aanhangers van bepaalde ideologieën.
In de eerste plaats hebben historici zich toegelegd op het beschrijven van het verleden om te
vermijden dat behaalde handelingen van mensen verloren zouden gaan. Daarnaast is het verleden
ook bedoeld om van te leren. De geschiedenis wordt hierbij opgevat als een reservoir van mogelijke
voorbeelden die relevant zijn voor het hedendaagse handelen.
Andere historici willen geen beschrijving geven van verschillende gebeurtenissen, maar gaan bewust
opzoek naar de oorzaken en verklaringen van het verleden. Het heden is immers nooit zonder meer
een herhaling van het verleden. In de geschiedenis draait alles net om maatschappelijke verandering.
Zoeken naar oorzaken en verklaringen van veranderingen leidt tot complexe analyses en een meer
kritische kijk op de vroegere en hedendaagse fenomenen. Dit kan een tegengewicht vormen voor
vele algemene common sense verklaringen die ook in de moderne samenleving populair zijn.
Indien we precies weten wat er in het verleden wel en niet veranderde en waarom, welke definities
definitief tot het verleden behoren en welke er echter nog open zijn, kunnen we een beter beeld
krijgen over wat er in de toekomst nog zou kunnen gebeuren, en wat waarschijnlijk niet. Dit betekent
ook wel dat historisch onderzoek bij kan dragen aan de verwachtingshorizon van de toekomst (de
marges waarbinnen toekomstige veranderingen mogelijk zijn, af te tekenen).
Historici zelf zijn zeker niet vrij van stereotypen en common sense redeneringen. Elke historicus is
een product van zijn tijd en wordt beïnvloed. Meestal beperkt de inbreng van historici zich tot het
elimineren of relativeren van oplossingen. Daarnaast bakenen zij mogelijkheden van toekomstige
veranderingen af.
3. Kernproblemen: ‘feiten’, bronnen en interpretatie (tentamen)
Hoofdvraag: hoeverre het verhaal van de historici overeenstemt met de feiten en de gebeurtenis.
? Geschiedschrijving is niet gelijk aan het verhaal. Dichtbij de realiteit komen is bij geschiedschrijving
niet mogelijk, we moeten ons baseren op sporen en achterblijfselen.
1. Van feit naar bron is een selectie of interpretatie. Interpretatie verschilt per persoon.
2. Bronnen hebben allerlei mankementen, dit leidt tot interpretatie en onkunde voor de historicus.
Het kan zijn dan hij ze niet goed kan begrijpen, beschrijven of interpreteren (verbanden leggen).
Er is hier opnieuw sprake van een selectie.
3. De inzichten leiden tot één verhaal over een onderwerp. Economische historici zullen op andere
onderdelen focussen dan culturele historici. Ze hanteren een ander perspectief.
2
, HISTORISCHE CRIMINOLOGIE
Extra toelichting:
• Waarnemen en registreren = interpreteren
• Historici geen eigen waarneming: werken met sporen
• Alle mogelijke sporen/getuigenissen kunnen bronnen zijn
• Bronnen zijn ook interpretaties of uitspraken over feiten
• Bronnen kunnen verschillend gelezen / begrepen worden
• Ordenen informatie uit bronnen in verhaal: weer interpretatie
• Bronnen kunnen misleidend zijn of vals
Van feit naar bron
Objectieve feiten bestaan niet, iedereen die waarneemt interpreteert tegelijkertijd. Het selectieve of
interpretatieve karakter van uitspraken over feiten is dus te herleiden tot de begrippen die
gehanteerd worden: begrippen verwijzen altijd naar bepaalde aspecten van een fenomeen en niet
naar het fenomeen in zijn totaliteit. De taal is dus géén spiegel van de werkelijkheid, maar
belichaamt een bepaalde bril of een bepaald referentiekader, waardoor we de werkelijkheid
waarnemen.
Bronnen en de moeilijkheden die ze inhouden voor historici
Aangezien ‘feiten’ van het verleden zelf niet meer voorhanden zijn om te bestuderen, zijn historici
volkomen afhankelijk van sporen van het verleden. De geschiedwetenschap wordt met andere
woorden essentieel gekenmerkt door dat zij aan de hand van bestaande objecten (bronnen) een zo
betrouwbaar mogelijke reconstructie van de niet meer bestaande werkelijkheid samenstellen. Een
bron kan echter niet bestaan zonder dat er een waarneming of registratie van een bepaalde
gebeurtenis plaatsvindt, die dan in een taal wordt gegoten (subjectief).
Veel bronnen zijn echter ook vals: vervalsingen zijn van alle tijden. Men spreekt ook wel van
manipulatie: de bron is niet authentiek. Het is niet gemakkelijk om een vervalsing of manipulatie te
ontdekken, hier is vaak technische kennis, kennis over de maatschappelijke context of voorkennis
over de periode voor nodig.
De rol van de historicus / onderzoeker: lezen, ordenen en interpreteren
De moeilijkheden gaan verder bij onszelf.
Lezen: wij kunnen iets niet begrijpen of bepaalde vooroordelen hebben: we kijken immers allemaal
met een eigen ‘bril’. Daarnaast zullen we geneigd zijn het gegeven anders te interpreteren.
Ordenen: er wordt vaak een fout gemaakt in oorzaak en gevolg bij verschillende fenomenen. De
wetenschappelijke zoektocht naar oorzaken, verbanden en verklaringen gaat gepaard met de keuze
voor een specifieke invalshoek of benadering van de onderzochte problematiek.
Interpretatie: er zijn spelregels vastgesteld voor het verzamelen, beoordelen en verwerken van
informatie en voor het opbouwen van solide redeneringen. Er zijn enkele belangrijke werkwijzen:
- Bronnen bevatten nooit ruwe feiten, maar zijn op zich al uitspraken van het verleden. Het gaat
om het afwegen van getuigenissen van onafhankelijke bronnen (kritische juxtapositie van de
bronnen).
- Hypothesen formuleren volgens de falsificatietechniek van Karl Popper: de hypothese blijft
overeind totdat ze door ander onderzoek wordt weerlegd, aangevuld of gewijzigd.
- Redeneringen opbouwen op basis van het zwijgen van de bron, met andere woorden in functie
van de feiten die men niet terug kan vinden.
3
