Inhoudsopgave
Thema 1: Introductie in de psychologie van arbeid en gezondheid ................................................... 3
Leerdoelen: ..................................................................................................................................... 3
Hoofdstuk 1, Verleden, heden en toekomst ....................................................................................... 4
Inleiding ...................................................................................................................................... 4
Wat is A&G-psychologie ............................................................................................................... 4
Thema’s in A&G-psychologie ........................................................................................................ 4
Veranderingen in en rondom arbeid ............................................................................................... 5
Sociaal-culturele veranderingen ................................................................................................... 6
Ontwikkelingen in Nederland ........................................................................................................ 7
De psychologie van arbeid en gezondheid als praktijkveld .............................................................. 7
De psychologie van arbeid en gezondheid als onderzoeksveld ........................................................ 8
Thema 2: gezondheidsindicatoren in relatie tot arbeid.................................................................... 9
Leerdoelen ...................................................................................................................................... 9
Hoofdstuk 20, Gezondheid en prestaties ........................................................................................... 9
Een definitie van gezondheid ........................................................................................................ 9
Ziek doorwerken .......................................................................................................................... 9
Arbeidsprestaties ....................................................................................................................... 10
Gezondheid en prestatie-uitkomsten .......................................................................................... 10
Gezondheid en prestatieprocessen ............................................................................................. 11
Mediatoren en moderatoren in de relatie tussen gezondheid en prestatie ...................................... 11
ESecten van prestaties op de gezondheid .................................................................................... 12
Hoofdstuk 21, Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid ....................................................................12
Inleiding .................................................................................................................................... 12
Beleid en regelgeving .................................................................................................................. 12
Ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid meten .......................................................................... 14
Determinanten van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid ....................................................... 14
Waarom ligt het verzuimpercentage in Nederland hoger ............................................................... 16
Theorievorming rond ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid ..................................................... 16
Tot besluit: wat doen we eraan? .................................................................................................. 17
Hoofdstuk 13, De epidemiologie van werkgerelateerde psychische aandoeningen en klachten ...........17
Inleiding .................................................................................................................................... 17
Werkgerelateerde psychische aandoeningen ............................................................................... 17
Werkgerelateerde psychische klachten en ziekteverzuim als gevolg van psychische problemen ..... 18
Risicogroepen voor werkgerelateerde psychische aandoeningen en klachten ............................... 19
Determinanten van psychische aandoeningen en klachten .......................................................... 19
Kosten van arbeidsomstandigheden ........................................................................................... 19
Thema 3: Van werkstress tot burn-out, werkverslaving en assessment ........................................... 20
Leerdoelen ................................................................................................................................ 20
Hoofdstuk 2, Theoretische modellen over werkstress .......................................................................21
Person-Environment Fit Model (French, 1981).............................................................................. 21
Demand-Control(-Support) Model .............................................................................................. 22
Vitaminemodel (Warr, 1987) ....................................................................................................... 24
ESort-Reward Imbalance Model (Siegrist, 2001) .......................................................................... 26
Job Demands-Resources Model (Bakker en Demerouti, 2017) ...................................................... 27
Hoofdstuk 3, Arbeid en mentale inspanning .....................................................................................28
De invloed van taaklast, vermoeidheid en regelmogelijkheden op mentale inspanning .................. 28
1
, Mentale eSiciëntie ..................................................................................................................... 30
Compensatoire inspanning......................................................................................................... 30
Psychofysiologische kosten ........................................................................................................ 31
Veranderingen in het inspanningsproces tijdens een gewone werkdag .......................................... 31
Mentale inspanning en werkstress .............................................................................................. 31
Psychosomatische klachten en inspanning ................................................................................. 32
Belasting en herstel .................................................................................................................... 32
Hoofdstuk 4, De psychofysiologie van werkstress .............................................................................32
Het nut van fysiologische stressmetingen.................................................................................... 32
Bloeddruk .................................................................................................................................. 33
Hartslag en de invloed van het sympatische en parasympatische zenuwen ................................... 34
Adrenaline ................................................................................................................................. 34
Cortisol ..................................................................................................................................... 35
Hoofdstuk 18, Burn-out en bevlogenheid .........................................................................................36
Burn-out: Korte geschiedenis van een oud fenomeen................................................................... 36
Definitie, symptomen en diagnose van burn-out .......................................................................... 36
Mogelijke oorzaken, gevolgen en correlaten van burn-out ............................................................. 37
Verklaren voor burn-out .............................................................................................................. 39
Interventies bij burn-out ............................................................................................................. 39
Definitie en meting van bevlogenheid .......................................................................................... 40
Mogelijke oorzaken, gevolgen en correlaten van bevlogenheid ...................................................... 41
Verklaringen voor bevlogenheid .................................................................................................. 42
Interventies ter bevordering van bevlogenheid ............................................................................. 42
Hoofdstuk 19, Werkverslaving .........................................................................................................42
Werkverslaving: oorsprong en wetenschappelijke ontwikkeling .................................................... 42
Definitie en symptomen van werkverslaving ................................................................................ 43
Correlaten en mogelijke gevolgen van werkverslaving .................................................................. 43
Verklaringen voor werkverslaving ................................................................................................ 44
Interventies ............................................................................................................................... 45
Online document: Protocollaire behandeling van patiënten met somatische-symptoomstoornis
persisterend type met aanhoudende werkgerelateerde vermoeidheidsklachten (burn-out).................45
Inleiding .................................................................................................................................... 45
Recente onderzoeksthema's bij burn-out .................................................................................... 45
Behandelonderzoek ................................................................................................................... 46
Assessment ............................................................................................................................... 46
Behandelprotocol ...................................................................................................................... 46
Discussie................................................................................................................................... 46
Hoofdstuk 5, Individueel assessment ..............................................................................................47
Inleiding .................................................................................................................................... 47
De vragenlijst als onderzoeksmethode ........................................................................................ 48
Kwaliteit van vragenlijsten .......................................................................................................... 49
Werkstressmodellen en enkele prototypische vragenlijsten op het gebied van werkstress en
gezondheid ................................................................................................................................ 50
Hoofdstuk 6, Assessment op organisatieniveau................................................................................52
Inleiding .................................................................................................................................... 52
Theoretische uitgangspunten voor een assessment ..................................................................... 53
Methodieken voor een assessment op organisatieniveau ............................................................. 53
De praktijk van assessment op organisatieniveau ........................................................................ 55
Verslaglegging en terugkoppeling ................................................................................................ 56
Thema 4: Factoren die samenhangen met stress en gezondheid op het werk .................................. 57
Leerdoelen: ....................................................................................................................................57
Hoofdstuk 14, Emotionele arbeid ....................................................................................................57
2
, Introductie ................................................................................................................................. 57
Een historisch perspectief op het werk met emoties .................................................................... 58
Invloed van de eigen emoties op het werk .................................................................................... 58
Invloed van andermans emoties op het werk ............................................................................... 58
Emotionele arbeid ...................................................................................................................... 58
Consequenties van emotionele arbeid ........................................................................................ 59
Factoren die emotionele arbeid kunnen ondersteunen ................................................................ 59
H15, De interactie tussen werk en privé ...........................................................................................60
Inleiding .................................................................................................................................... 60
Theoretische ontwikkelingen ...................................................................................................... 60
Resultaten van empirisch onderzoek ........................................................................................... 61
Recente trends en ontwikkelingen............................................................................................... 62
Balans tussen werk en privé bevorderen ...................................................................................... 63
Artikel “Smartphone use and work-home interference: The moderating role of social norms and
employee work engagement” ..........................................................................................................63
Inleiding .................................................................................................................................... 63
Theoretische achtergrond ........................................................................................................... 63
Onderzoeksvraag en hypothesen ................................................................................................ 65
Methode .................................................................................................................................... 65
Resultaten ................................................................................................................................. 65
Discussie................................................................................................................................... 65
Beperkingen en toekomstig onderzoek ........................................................................................ 66
Praktische implicaties ................................................................................................................ 66
H16, persoonlijkheid, werkstress en gezondheid ..............................................................................66
Procesmodellen......................................................................................................................... 66
Relevante persoonlijkheidstrekken ............................................................................................. 68
Artikel “Burned out or engaged at work? The role of self-regulatory personality profiles” .....................70
Inleiding .................................................................................................................................... 70
Theoretische grondslag: zelfregulatie en persoonlijkheid.............................................................. 71
Hypothesen ............................................................................................................................... 72
Methode .................................................................................................................................... 72
Resultaten ................................................................................................................................. 72
Discussie................................................................................................................................... 73
Conclusie .................................................................................................................................. 73
Thema 1: Introductie in de psychologie van arbeid en
gezondheid
Leerdoelen:
1. Benoemen wat arbeids- en gezondheidspsychologie inhoudt, waaruit deze is
ontstaan en wat actuele thema’s zijn
2. Een schets geven van het werk van praktijkprofessionals en wetenschappers op
het terrein van de psychologie van arbeid en gezondheid.
3. Aan de hand van een voorbeeld beschrijven welke rol een psycholoog kan
hebben in het onderkennen van arbeidsgerelateerde problemen en de aanpak
daarvan – mede uitgaande van de interventiecyclus
4. Op basis van de interventiecyclus in een concreet voorbeeld arbeidsgerelateerde
problemen onderkennen en advies geven over de aanpak daarvan.
3
,Hoofdstuk 1, Verleden, heden en toekomst
Inleiding
Arbeids- en gezondheidspsychologie (A&G psychologie) is een samensmelting van de
klinische psychologie, de gezondheidspsychologie en de A&O-psychologie. A&G-
psychologie houdt zich bezig met disfunctioneren van mensen in arbeidsorganisaties.
Het wil het functioneren van werknemers verbeteren.
Thema’s die centraal staan:
- Vergroten van de eMectiviteit
- Bevorderen van gezondheid en welzijn
- Verhogen van de motivatie en presentatie in de belangstelling
Arbeid heeft twee betekenissen, je kunt er ziek maar ook juist beter van worden, het is
belastend maar tegelijkertijd ook uitdagend:
- Labor: werk als inspanning, belasting en moeite
- Opus: werk als resultaat, uitdaging en zelfverwerkelijking
Wat is A&G-psychologie
A&G-psychologie is een van de jongste deelgebieden van de psychologie. De basis werd
gelegd in 1987, toen de Commissie Klinische A&O-psychologie van het Nederlands
Instituut van Psychologen (NIP) werd opgericht, inmiddels omgedoopt tot de Sectie
A&G-psychologie. Dit vakgebied combineert kennis uit verschillende disciplines, zowel
binnen als buiten de psychologie, en richt zich op het snijvlak van individu en
organisatie. A&G-psychologie bestrijkt een breed spectrum van interventies: van het
signaleren van mogelijke problemen, tot het re-integreren van uitgevallen werknemers,
en het optimaliseren van gezondheid en welbevinden in de werkomgeving.
Thema’s in A&G-psychologie
1. Welzijn en gezondheid
- Bestuderen (wetenschappelijk) en bevorderen (praktisch) van welzijn en
gezondheid, met focus op een optimale afstemming tussen persoon en
organisatie.
- Twee betekenissen van welzijn:
• Individueel welbevinden.
• Objectiveerbare arbeidskenmerken die het welbevinden bevorderen (bijv.
regelmogelijkheden, feedback, afwisseling, sociale contacten).
2. Gezondheidsgedrag en geestelijke gezondheid
- Gezondheid en geest in de breedste zin opvatten, dus ook gezondheidsgedrag
- Gericht op thema's als alcoholgebruik, agressie, seksuele intimidatie, pesten,
ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid.
- Vier aspecten van geestelijke gezondheid:
• AMectief welbevinden (je prettig voelen op het werk).
• Competentie (je werk goed kunnen doen).
• Autonomie (eigen keuzes kunnen maken in je werk).
• Aspiratie (iets willen bereiken in je werk).
3. Werk en organisatie
4
, - Werk omvat zowel betaalde arbeid als vrijwilligerswerk en mantelzorg, met
focus op betaalde arbeid.
- Organisaties worden breed opgevat, inclusief kleine bedrijven zoals
boerderijen en winkels.
- A&G-psychologie kijkt naar het individu (werknemer/leidinggevende) en naar
sociale systemen (team, afdeling, organisatie).
4. Tijd
- Aandacht voor het hier en nu én voor de toekomst, zoals de
loopbaanontwikkeling van werknemers.
5. Diversiteit en cultuur
- Onderzoek naar de invloed van culturele verschillen en diversiteit op werk en
welzijn en naar de cultuur van het bedrijf.
6. Signalerende functie
- Screeningsonderzoek en vroegdiagnostiek om risicogroepen en -factoren op
te sporen, zoals de wettelijk verplichte risico-inventarisatie en -evaluatie
(RIE), die periodiek in alle organisaties moeten worden uitgevoerd en die als
basis dient voor maatregelen om welzijn en gezondheid van werknemers te
bevorderen.
7. Primaire en secundaire preventie
- Primaire preventie: problemen voorkomen door aanpak bij de bron (bijv.
oorbeschermers, functioneringsgesprekken).
- Secundaire preventie: schade beperken door tijdige interventies bij
beginnende symptomen (bijv. trainingen in stressmanagement).
- Soms ook tertiaire preventie: coaching, counseling en psychotherapie.
8. Wederzijdse beïnvloeding van werk en andere levenssferen
- A&G-psychologie kijkt naar de wisselwerking tussen werk en privéleven (bijv.
vrije tijd en gezin).
Veiligheid en A&G-psychologie
De term 'veiligheid' wordt niet expliciet genoemd in de A&G-psychologie, omdat
veiligheid in Nederland het domein is van de veiligheidskunde, een technische discipline
beoefend door ingenieurs.
Veranderingen in en rondom arbeid
1. Intensivering van de arbeid
- Werktempo is verhoogd
- Intensief werken vormt een belangrijke oorzaak van welzijns- en
gezondheidsproblemen
2. Verandering van de arbeidsinhoud
- Fysieke belasting heeft plaats gemaakt voor mentale en emotionele belasting
- Arbeidgebonden gezondheidsrisico’s zijn verschoven van lichamelijke naar
psychische klachten
3. Organisatieverandering
- Ontwikkelingen zoals; globalisering, informatisering, flexibilisering en 24
uurseconomie, wisselende omstandigheden, wegsnijden van het
middenmanagement, invoeren van plaats- en tijdsonafhankelijk werken
5
, - Organisatieverandering roepen psychisch belastende vragen op zoals: krijg ik
ander werk, een ander team, verlies ik mijn baan, moet ik verhuizen, etc.
4. Moderne bedrijfsvoering
- Kan een zware mentale druk leggen op werknemers en leidinggevenden
- Werknemers krijgen meet verantwoordelijkheden, leidinggevenden dienen
zich aan te passen aan een vaak totaal ander wij van aansturing, waarbij
directe invloed afneemt
5. Aantasting van het psychologisch contract
- Wordt veel gevraagd van de inzetbaarheid, betrokkenheid, flexibiliteit,
zelfstandigheid en klantvriendelijkheid
- Wanneer investering en opbrengsten niet met elkaar in balans zijn, kan dit
leiden tot psychische klachten, zoals een burn-out
Sociaal-culturele veranderingen
1. Arbeidsparticipatie
- In de jaren ’60 werkte 23% van de vrouwen minstens 12u per week, nu is dat
63% van alle vrouwen tussen de 15 en 74 jaar
- Door meer werkende vrouwen is er een verhoogde instroom aan
arbeidsongeschikten wegen psychische klachten
- Sinds 2015 is er een participatiewet om ervoor te zorgen dat mensen aan het
arbeidsproces deelnemen
2. Opkomst van de dienstensector
- Er is een explosieve groei van de dienstensector (zorg, onderwijs, banken,
verzekeringen) van 23% naar 52%
- In de gezondheids- en welzijnszorg en het onderwijs komt veel psychische
problematiek voor
3. Verruiming van het ziektebegrip
- De bandbreedte van wat als ‘normaal’ wordt beschouwd is steeds smaller
geworden
- Protoprofessionalisering: Wat in de vorige eeuw werd gezien als ‘normaal’
wordt nu onderworpen aan medische en psychologische begrippen (zoals
ADHD, stress, burn-out, hoogbegaafdheid, verlegen, chronisch vermoeid etc.)
4. Toegenomen verwachtingen
- Werk moet tevens leer- en ontwikkelingsmogelijkheden bieden, uitdagend,
zinvol, leuke collega’s en een sympathieke baas hebben en is niet alleen
bedoeld voor inkomen en zekerheid (zoals in de vorige eeuw)
5. Individualisering
- Mensen moeten hun eigen rollen invullen en eigen sociale netwerken
opbouwen en onderbouwen, dit vergt veel inspanning en (sociale)
vaardigheden
6. Uitholling van de professionele autoriteit
- Mensen zijn mondiger en assertiever geworden en accepteren het natuurlijke
overwicht dat hulpverleners en gezagdragers (zoals artsen, leerkracht, politie
etc.) hadden niet meer
- De mensen met deze functie hebben minder respect, waardoor er veel
psychische klachten voorkomen
6
