Nederlands samenvatting literatuurgeschiedenis
H23: Vorm of vent (1914-1940)
Avant-gardisten zijn in opkomst in het interbellum (tussen de twee wereldoorlogen),
omdat er behoefte is aan een nieuwe manier van de werkelijkheid beschrijven. Dit
wordt versterkt door de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog en de opkomst
van de Tweede, Er ontstaat scepsis en twijfel over of de mens de werkelijkheid kan
kennen en of taal in staat is deze te omschrijven. Vooral door middel van poëzie
wordt een nieuwe kunstvorm ontwikkeld om de werkelijkheid te beschrijven. Er zal
discussie ontstaan tussen aandacht voor vorm en aandacht voor de mens (vent), de
avant-gardistische literatuur en de tegenbeweging die ontstaat en die vernieuwing
brengt, heet het modernisme.
Deze nieuwe denkwijze wordt gevoed door het nihilisme. De wereld is chaotisch en
zonder fundament, alles is zinloos. Als men accepteert dat er geen zekerheden zijn,
ontstaan er nieuwe mogelijkheden. Dit krijgt vorm in dada. Dit is een ideologische
kunstvorm die antikunst propageert. Dadaïsten maakt gebruik van bestaande dingen
om er iets nieuws van de maken. Alles is kunst en kunst hoeft niet bijzonder te zijn.
Dadaïsten streven naar de absolute artistieke vrijheid en er wordt veel gebruik
gemaakt van collagetechnieken.
Avant-gardisten maken steeds meer gebruik van het expressionisme. Bij deze
stroming gaat het niet om de impressie van de werkelijkheid (impressionisme), maar
om de krachtige, persoonlijke ervaring van de werkelijkheid. Deze moet zo spontaan
mogelijk worden weergegeven, waardoor de vaste rijmvormen worden losgelaten.
Meest baanbrekend is het loslaten van de vaste versvorm en over te gaan om vrije
versvorm.
De Eerste Wereldoorlog wil men achter zich laten en er wordt optimistisch en met
sterk levensgevoel gekeken naar de toekomst, mede dankzij de economische bloei
in de jaren ’20. Expressionisten willen dat krachtige levensgevoel uiten, door meer
het dynamische van de stad te laten zien in plaats van de natuur. Toch zit er nog een
lijn van romantiek in om persoonlijke ervaringen te vergroten. Er wordt gebruik
gemaakt van synesthesie, vermenging van zintuiglijke ervaringen, om ervaringen te
verwoorden. De levenswijze wordt ook wel uitgedrukt in vitalisme: men moet alles
uit het leven halen. Het lichaam (=kracht) is belangrijker dan de ziel.
Het vitalisme werd geïnspireerd door het futurisme. Deze verheerlijkt energie,
gevaar, techniek, snelheid, heroïek van daad en strijd, oftewel oorlog. Deze stroming
is ook verwant met het fascisme. Dit is een extreem nationalistische denkwijze die
de bestaande waarden omver wil werken. Ook het idee van de übermensch
verheerlijkt deze stroming. De übermensch is een mens die zichzelf van iedere illusie
bevrijdt en door zuivere innerlijke kracht boven zichzelf uitstijgt. Dit waren ideeën
waarop de nazi-ideologie op verder kon groeien. Expressionist Marsman stapt
uiteindelijk ook van deze denkwijze af, nadat hij in Duitsland heeft gewoond.
Het optimisme heeft inmiddels de overhand genomen, terwijl de beurskrach instort
en een nieuwe wereldoorlog op komst is. Dit zorgt voor pessimisme,
ondergangsbesef en doemdenken. Vitalisme wordt doodverklaard en Marsman laat
zich steeds meer inspireren door de klassieke literatuur.
, Jan Jacob Slauerhoff wil nog meer dan Marsman het vitalisme uiten en ontsnappen
aan de werkelijkheid (escapisme). Hij verzet zit tegen de maatschappij en zoekt heil
in drank en vrouwen, terwijl het niet goed gaat met zijn gezondheid. Hij leeft het
romantische levensgevoel, is ongelukkig en vindt nooit rust.
Er verschijnt voor de oorlog een roman geschreven door Gerard Walschap. Hierin
wordt het verhaal verteld van Houtekiet die wild is en alleen zijn eigen driften volgt.
Hij ontmoet zijn vrouw, vermoordt de veldwachter en bouwt op zijn graf een hut voor
zijn gezin. Zo ontstaat het dorp Deps wat symbool staat voor een nieuwe beschaving
gebouwd op levens- en doodsdrift.
Tegen elk nieuw geluid ontstaat tegengeluid, zo ook bij het symbolisme. Er ontstaat
een vorm-of-ventdiscussie waarbij ventisten Ter Braak en Du Perron aandacht
vragen voor aandacht voor de mens achter het werk (vent) en is poëzie een
ontmoeting met persoonlijkheid. Du Perron, die in Nederlands-Indië opgroeide, haalt
herinneringen op uit zijn land van herkomst. Multatuli is voor hem het voorbeeld van
de combinatie van literatuur en persoonlijkheid.
Het tegengeluid op het expressionisme is de kunststroming van de nieuwe
zakelijkheid. Er worden gewone gebeurtenissen beschreven door middel van
gewone taal, pratende wijze van dichten (poésie parlante of parlando). Er worden
geen uitgebreide sfeerbeschrijvingen gedaan, maar vooral korte zinnen en snel
wisselende beelden. Dit is een reportagestijl.
Ter Braak en Du Perron beginnen het tijdschrift Forum wat plaats geeft aan nieuwe
opvattingen. Ze publiceren werken die voldoen aan de ventcriteria, zonder dat
schrijvers zich actief bemoeien in de discussie. Er is oog voor talent en nieuwe
schrijvers van de Nederlandse literatuur worden ontdekt.
Dit tegengeluid is net zo sterk als het modernisme zelf. De Forummannen twijfelen
aan de kenbaarhied van de werkelijkheid. Deze werkelijkheid moeten ze echter wel
aangaan, door de dreiging van het opkomende nationaalsocialisme vanuit Duitsland.
De Forummannen gaan kritisch schrijven tegenover het fascisme, christendom en
communisme. Met Multatuli als voorbeeld worden ze gedwongen steeds
maatschappelijker betrokken. De mannen stellen het Comité van Waakzaamheid in
waar iedereen welkom is, zolang ze maar tegen het fascisme zijn.
Er zijn ook mensen die niet bij één van deze twee tegengeluiden horen. Zo ontstaat
de neoromantiek. Er zijn terugkerende romantische motieven (dood, natuur,
verlangens). De neoromantici zetten zich af tegen de lelijkere wereld van machines
en dreiging, maar ook is het een reactie op de koele, externe observaties van de
naturalisten.
Sommige dichters gaan hun eigen gang en houden niet vast aan een bepaalde
stroming. Zo vindt Martinus Nijhoff dat gedichten op zichzelf staan (autonoom) en
objectief moeten zijn. Hij gebruikt niet de vrije vorm van de avant-gardisten, maar
gebruikt strakke, traditionele vormen van rijm en combineert deze met alledaags
taalgebruik. Een gedicht moet een kader zijn waarbinnen een dichter een
transformatie ondergaat.
