Samenvatting beleidsdynamiek
Introductie/ week 1
- Politiek = wie krijgt wat (keuze), wanneer en hoe (beleid + sturing)? (Lasswell, 1958)
- Beleid = de stolling van waarden die we als samenleving belangrijk achten.
De overheid stuurt de samenleving d.m.v. beleid;
- Sturing = de doelgerichte beïnvloeding van de samenleving.
- Klassieke sturingsmechanismen = financiële intenties, communicatieve intenties,
wettelijke/ regel gebonden incentives.
Voorbeeld:
Maatschappelijk probleem = te hoge CO2 uitstoot.
Politiek = inzet op overheidsopdrachten om CO2 uitstoot te verminderen.
Beleid = doelstelling is om door middel van overheidsoptreden consumenten en bedrijven te
stimuleren minder CO2 uit te stoten (sustainable footprint te verlagen).
Sturing =
- Financiële incentive: subsidies;
- Regel-gevonden incentive: bedrijven verplichten een dusdanig percentage van hun
energie te halen uit natuurlijke energiebronnen;
- Communicatie incentive: breed inzetten op informatieve campagnes.
De overheid stuurt de samenleving d.m.v. beleid; beleid heeft dus als functie de samenleving
de juiste richting in te sturen; dus beleid beïnvloedt de samenleving.
Tegelijkertijd, worden beleidskeuzes ook beïnvloed door de samenleving zelf.
Bijvoorbeeld: grote druk op vluchtelingenbeleid door mediastorm na een heftige foto
van een jongentje die verdronken aanspoelde op het strand.
Welke keuzes we maken is sterk cultureel, politiek, economisch, sociologisch, historisch, of
juridisch bepaald.
,Welke politieke- en beleidskeuzes er worden gemaakt is afhankelijk van:
- Historische gebeurtenissen of besef (pad-afhankelijkheid)
- Het principe van legitimiteit of de wet (juridische normen)
- Bestaande instituties en organisatiestructuren
- De politieke sensitiviteit van het onderwerp
- De (culture) waarden en normen in de maatschappij en hoe we naar een bepaald
vraagstuk kijken (welk frame of discours)
- Welke gedragsnormen er heersen in de maatschappij
Er bestaan vier (ideaaltypen) van beleidsverandering:
1. Beleidsaanpassing: bestaand beleid wordt met dezelfde doelstellingen voortgezet;
2. Beleidsinnovatie: de overheid gaat zich begeven op een nieuw terrein, waarop ze nog
niet eerder bewoog. Van bestaande organisatiestructuren, wetgeving en financiële
middelen is er nog géén sprake;
3. Beleidsopvolging: gehele of gedeeltelijke vervanging van bestaand beleid;
4. Beleidsbeëindiging: volledige beëindiging zonder alternatief voor nieuw beleid.
Beleidsaanpassing
Bijvoorbeeld de anti-rook campagne.
- Maatschappelijke waarde: een rookvrije generatie;
- Politieke keuze: actief inzetten op preventie én repressie van roken;
- Beleid om te stoppen met roken – langdurig beleidstraject met verschillende
maatregelen en sturingsmechanismen;
o Stickers op pakjes sigaretten
o Verdwijnen sigaretten met smaak uit de verkoop
o Verhogen accijns op sigaretten
o Verbod op roken in openbare ruimtes
Beleidsaanpassing is het stapsgewijs ‘aanpassen’ van bestaand beleid. Het is steeds weer
nieuw beleid bovenop bestaand beleid.
Beleidsinnovatie
Bijvoorbeeld brede welvaart.
- ‘’Beyond GDP-movement’’
- Er is steeds meer aandacht om welvaart van bevolking in brede zin te meten.
o Niet alleen maar economische welvaart.
o Maar ook politieke vrijheid, toegankelijkheid tot gezondheidszorg etc.
- De Brede Welvaartsmonitor is een monitor ontwikkeld door het CBS.
,Beleidsinnovatie is het ontwikkelen van volledig nieuw beleid op terreinen waar de overheid
nog niet eerder actief was, om nieuwe maatschappelijke problemen aan te pakken of in te
spelen op veranderingen.
Beleidsopvolging
Bijvoorbeeld transitie participatiesamenleving.
- Maatschappelijk brede beleidstransitie tussen 2005 en 2015.
- Meritocratische waarden als: individuele bijdragen aan de maatschappij, vergroten
zelfredzaamheid en groeikansen door participatie.
o Doelen: verlagen kosten verzorgingsmaatschappij + stimuleren van burgers om
toe te treden tot de arbeidsmarkt.
- Verandering in wetgeving = participatiewet 2015.
- Verschillende ‘frames’ over de beleidsverandering:
o Participatie als vergroter van kansen.
o Participatie als verkleinen van kansen doordat overheid een minder
‘verzorgende’ rol aanneemt.
Beleidsopvolging is het gedeeltelijk of volledig vervangen van bestaand beleid door nieuw
beleid, waarbij het oorspronkelijke doel grotendeels behouden blijft maar de aanpak wordt
aangepast of verbeterd.
Beleidsbeëindiging
Beleidsbeëindiging kan om meerdere redenen:
- De doelstellingen van het beleidstraject zijn behaald en de maatschappij kan daarmee
zonder nieuw beleidstraject verder;
o Grote kans op volledige beëindiging zonder nieuw traject.
o Beëindigingsgolf door populariteit ‘zelforganisatie’.
- Het beleid verkeerd in een dusdanige impasse dat voortbouwen op dit beleidstraject
vrijwel onmogelijk is;
o Grote kans op beëindiging met nieuw traject. In dit geval is het dus eerder
opvolging of innovatie.
- De regels binnen het beleid zijn niet meer actueel;
o Grote kans op volledige beleidsbeëindiging.
Soorten beleidsprocessen:
- Agendavorming
- Ontwikkeling
- Besluitvorming
- Uitvoering
- Evaluatie
,Verschillende soorten beleid:
- Institutioneel beleid
- Strategisch beleid
- Tactisch beleid
- Operationeel beleid
Institutioneel beleid
Beleid dat gaat over de inrichting (of herinrichting) van de formele verhoudingen tussen
organisaties in een bepaalde beleidssector en de toebedeling van taken,
verantwoordelijkheden en bevoegdheden.
- VB: decentralisaties of verschuivingen van departementen/ dossiers.
Strategisch beleid
Beleid gericht op het nemen van maatregelen die gericht zijn op het veiligstellen en
voortbestaan van een organisatie ten opzichte van actoren in haar omgeving.
- VB: nieuw financieringsstelsel in de jeugdzorg (gemeentes kopen gezamenlijk in).
Tactisch beleid
Beleid gericht op het formuleren van criteria op grond waarvan bepaalde organisatorische
hulpbronnen over bepaalde organisaties of organisatieonderdelen moeten worden verdeeld.
- VB: vergemakkelijken zij-instroom Verpleegkunde wegens tekorten arbeidsmarkt.
Operationeel beleid
Beleid dat betrekking heeft op het geven van instructies en richtlijnen met betrekking tot de
concrete uitvoering van bepaalde beleidsprogramma’s of wet- en regelgeving.
- VB: richtlijnen voor gemeenten over de uitkering van energiecompensatie.
Perspectieven op beleid en beleidsdynamiek
1. Historisch-institutioneel perspectief
2. Politiek perspectief
3. Rationeel-economisch perspectief
4. Juridisch-institutioneel perspectief
5. Sociologisch perspectief
6. Cultureel/ discoursief perspectief
De bovenstaande perspectieven zijn hoofdonderwerp aankomende hoofdstukken.
,Historisch-institutioneel perspectief
Binnen dit perspectief op beleid verklaren we beleid en beleidsdynamiek vanuit het
perspectief van tijd, tradities en gewoonten. ‘’Beleid als product van gewoonten’’.
- Pad-afhankelijkheid
- Beleidsparadigma’s
- Logica van gepastheid (Logic of appropriateness)
Politiek perspectief
Binnen dit perspectief op beleid verklaren we beleid en beleidsdynamiek vanuit het
perspectief van politieke tegenstellingen, keuzes, strijd en verschillen in belanghebbenden.
‘’Beleid als product van een politieke waardestrijd’’.
- Stromenmodel
- Strijd om belangentegenstellingen
Rationeel-economisch perspectief
Binnen dit perspectief op beleid verklaren we beleid en beleidsdynamiek vanuit het idee dat
beleid en beleidskeuzes een objectieve afweging zijn tussen voor- en nadelen. ‘’Beleid als
product van rationele besluitvorming’’.
- Evidence-based
- Sturen op bewijs en getallen
- Instrumenteel sturen
Juridisch-institutioneel perspectief
Binnen dit perspectief op beleid kijken we naar beleid en beleidsdynamiek vanuit de principes
van de wet, de regels, de procedures en de democratische rechtsstaat. ‘’Beleid als product van
bestaande institutionele procedures’’.
Sociologisch perspectief
Binnen dit perspectief op beleid kijken we naar beleid en beleidsdynamiek vanuit de
sociologische bril. Welke invloed hebben sociologische structuren en groepsgedrag in de
samenleving op beleidskeuzes? ‘’Beleid als product van sociale en psychologische structuren
in de maatschappij’’.
- Gedragsbestuurskunde/ nudging
- Publieke waarden
Cultureel/ discoursief perspectief
Binnen dit perspectief verklaren we beleid en beleidsdynamiek vanuit culturele of
discoursieve structuren in de maatschappij. Hoe framen we beleid of maatschappelijke
vraagstukken en welke invloed heeft dat op het beleidsdossier? ‘’Beleid als product van
cultureel bepaalde frames’’.
,Historisch-institutioneel perspectief/ week 2
Instituties
Instituties spelen een centrale rol in het structureren van ons gedrag. De wereld waarin we
leven wordt gevormd door formele en informele gedragsregels die onze kijk op de
werkelijkheid bepalen;
- Wij vinden het normaal dat we een partijdemocratie hebben
- Dat we een rechtbank hebben
- Dat we elkaar de handen schudden bij een nieuwe ontmoeting
Mensbeeld institutionele theorie: instituties begrenzen de kijk van de mens op de
maatschappij.
Instituties: zijn sociale mechanismen, zoals normen, waarden, regels, procedures en
gedragspatronen, die in feite de ‘’regels van het spel’’ zijn en vaak, impliciet, een praktische
handleiding bieden voor het handelen van individuen en organisaties.
Instituties en beleidsdynamiek
- Structurerend kader: instituties definiëren de spelregels van het beleidsproces.
- Behoud van continuïteit en stabiliteit: doordat instituties vaak langdurige structuren
zijn, kunnen ze stabiliteit bieden in het beleidsproces.
o Pad-afhankelijkheid
- Normatief: instituties bepalen mede wat als ‘’normaal’’ of wenselijk beleid wordt
gezien.
o Logica van gepastheid
Dit maakt beleid moeilijk te veranderen: hoewel instituties stabiliteit bevorderen, kunnen ze
ook beleid verstarren en verandering bemoeilijken.
Het institutionele kader kan de aanpassing van beleid aan nieuwe maatschappelijke
ontwikkelingen vertragen, omdat formele procedures en gevestigde belangen vaak lastig te
wijzigen zijn.
Boemerang beleid
Boemerangbeleid is beleid dat onbedoelde negatieve gevolgen veroorzaakt, waardoor het
oorspronkelijke probleem verergert of nieuwe problemen ontstaan.
- VB: jeugdzorg
Boemerangbeleid in de jeugdzorg: de decentralisatie naar gemeenten (2015) moest de zorg
efficiënter maken, maar leidde door beperkte budgetten en hoge werkdruk tot langere
wachttijden en verminderde kwaliteit van zorg.
,Instituties micro-meso-macro
- Microniveau instituties: gericht op het individueel handelen van een actor (als
persoon) maar ook als een actor (als organisatie).
- Meso niveau instituties: gericht op de interactie tussen verschillende groepen actoren
(als personen), maar ook als groepen, organisaties of beleidsvelden
(organisatievelden).
- Macroniveau instituties: gericht op de instituties die het systeem bepalen op nationaal
of internationaal niveau.
Historisch gegroeide normen, regels en praktijken
Beleid is de uitkomst van historisch gegroeide in regels verankerde praktijken; hierdoor
doorgaans stabiel;
- Formele regels: zoals de wet, regels, procedures, de rechtsstaat etc.
- Informele regels: gedragsregels en maatschappelijke normen.
Stabiliteit door:
- Pad-afhankelijkheid
- Beleidsparadigma’s: de samenstelling van ideeën, normen waarden en bijbehorende
doelen die leidend zijn binnen bepaalde beleidsdossiers.
- Logica van gepastheid en logica van consequentie
Posities en afhankelijkheidsrelaties
- Samenwerkingsrelaties binnen beleidsdomeinen zoals:
o De jeugdzorg
o De infrastructuur
- Volgens de historisch-institutionele kijk zijn beleidssectoren organisatorisch aan elkaar
verbonden.
o Werken binnen dit soort beleidsdomeinen gaat vaak met ‘’usual suspects’’
o Het handelen van de organisaties in dit beleidsdomein is doorgaans gelijk aan
elkaar
- Door heersende formele regels en informele (gedragsnormen)
- Doordat organisaties aan elkaar verbonden zijn in een beleidsveld grote kans dat
organisaties op dezelfde manier gaan denken en handelen;
o Isomorfisme: het proces van integratie.
Stolling/ stabiliteit
Dus via de institutionele kijk wordt beleid bepaald door een stolling/ stabiliteit van bepaalde
historische structuren en gestolde posities en afhankelijkheidsrelaties.
,Grootschalige beleidsverandering is weinig voorkomend (door die stolling). Enkel
verandering in kleine stapjes, kleine Beleidsaanpassing zijn mogelijk.
Om beleid te innoveren/ te veranderen is er vanuit dit perspectief doorgaans een grote trigger
nodig. Bijvoorbeeld toeslagenaffaire.
Beleidsdynamiek verklaren vanuit historisch-institutioneel perspectief
Historisch gegroeide normen, regels en patronen:
- Voor de decentralisatie was jeugdzorg sterk centraal geregeld en gebaseerd op
specialistische zorg.
- Gemeenten zijn nu verantwoordelijk, met focus op preventieve en laagdrempelige
zorg.
- De overgang blijft echter deels vastzitten in oude structuren, wat de gewenste
preventie aanpak bemoeilijk.
Vaste onderliggende posities en afhankelijkheidsrelaties:
- Gemeenten zijn verantwoordelijk voor jeugdzorg, maar sterk afhankelijk van externe
zorgaanbieders.
- Beperkte budgetten en een groeiende zorgvraag zorgen voor spanningen.
- Afhankelijkheidsrelaties leiden tot beperkingen in e keuzes van zowel gemeenten als
zorgaanbieders.
Stabiliteit door:
- De Jeugdwet biedt stabiliteit door basisrechten en -plichten vast te leggen voor
jongeren.
- Gemeenten moeten een minimum aan zorg bieden, wat rechtszekerheid garandeert.
- Echter, de standaardisatie en verantwoordingseisen bemoeilijken flexibiliteit en
innovatie in zorgaanpak.
Historisch-institutionele theorieën over de stolling van beleid
Padafhankelijkheid
De theorie van padafhankelijkheid leert ons dat bij een dergelijke - fundamentele –
verandering er tal van technische, culturele, financiële en institutionele factoren zijn die het
bestaande beleidssysteem in zijn huidige evenwichtstoestand houden die een
beleidsvernieuwing - de overstap naar een ander ‘pad’ – bemoeilijken.
Dus verandering is lastig door historisch-institutioneel gegroeide patronen.
- VB: Nederland altijd al gewerkt met waterweringsysteem: dijken.
o Om tot een nieuw waterweringsysteem over te gaan = meer kosten, dan
doorgaan met dijken (verhogen, versterken).
,Padafhankelijkheid – waterweringsystemen
Beleidsparadigma’s
Een beleidsparadigma’s omvat de ideeën van een gemeenschap van actoren die de
formulering van beleid bepalen.
‘’Het bestaat uit een samenstelling van ideeën die zich onderling in een min of meer logisch
coherent verband tot elkaar verhouden. Het gaat hier om normen, waarden en bijbehorende
doelen, maar ook om een bepaald type kennis dat een interpretatiekader biedt om oorzakelijke
verbanden te leggen.’’ (WRR, 2021).
Het beleidsparadigma:
- Stuurt de oplossingsrichting
- Bepaalt de probleemrichting
Er kunnen meerdere beleidsparadigma’s naast elkaar bestaan. De invulling van beleid kan dus
een uitkomst zijn van een (politieke) strijd tussen de paradigma’s. Hierover meer in week 3.
Het is relevant om beleidsparadigma’s in kaart te brengen in de analyse van
beleidsverandering of beleidsstabiliteit:
- Het brengt de gedragen of overtuigingen en onderliggende waarden die ten grondslag
liggen aan het beleid in beeld;
- Het brengt de gekozen oplossingsrichting in beeld;
- Dit zorgt voor beter begrip van waarom beleid in een bepaalde richting is gevormd.
Beleidsgeneraties – gezondheidszorg beleid
, Logica van gepastheid en logica van consequentie
De passendheid van het beleid wordt bepaald door de mate waarin er sprake is van steun en
draagvlak voor het beleid, gegeven ook de (veranderende) wensen, behoeften en belangen die
in het geding zijn en het vermogen van overheden hierop in te spelen.
- Welke interventie ‘’past’’ bij best binnen dit veld? Hoe doen we dit altijd?
o VB: verkeersovertreding (milde) doorgaans middels een verkeersboete
o VB: Stimuleren van verduurzamingsgedrag doorgaans middels subsidies (en
niet met boetes).
Beleidsverandering
Binnen het historisch-institutionele perspectief grote focus op stabiliteit van
beleidsdossiers/velden; (door padafhankelijkheid, beleidsparadigma’s, heersende logica’s).
- Beleidsvelden zijn echter ook veranderlijk; door 1) events/ window of opportunity en
2) pilots.
- De ideeën achter beleid veranderen. (WRR, 2021)
Hoe kan beleidsverandering wel plaatsvinden? Ellen & Van Buurten (2017) stellen pilots
voor:
- De waarde van pilots om te komen tot beleidsvernieuwing is dus met name gelegen in
het feit dat er op kleine schaal geoefend kan worden met nieuwe benaderingen en dat
daarmee ervaring kan worden opgedaan. Door de kleine schaal waarop dit wordt
gedaan, kan hier relatief eenvoudig eenmalig wat ruimte voor worden gecreëerd en is
dit in beginsel niet bedreigend voor het regime.
- Pilots vinden plaats buiten de bestaande structuren van regels, procedures, usual
suspects.
- Bestaande instituties worden hierdoor niet beïnvloed. (Succes of falen van beleid
minder erg).
Waarom veranderen ideeën achter beleid?
- Externe druk (bijvoorbeeld verandering van de autoriteit die belast is met het maken
van beleid).
- Geleidelijke verandering & veranderd denkbeeld.
- Veranderende externe omstandigheden (zoals veranderingen in de demografie,
technologie).
- Pilots (Ellen & Van Buuren, 2017).
