Samenvatting Wetenschappelijke Vorming
Hoofdstuk 5 Wetenschap en werkelijkheid
De werkelijkheid geschreven door de wetenschap verschilt per wetenschapper. Voor dit
verschil wordt een portret van Brielle aangehaald van Ter Veen, die probeerde objectief te
zijn maar duidelijk beïnvloed werd door zijn eigen beleving van de stad. Dit hoofdstuk zal
gaan over de relatie tussen het individu (=subject) en de werkelijkheid die het individu
onderzoekt (=object).
5.1 Het standaardbeeld van wetenschap in een notendop
Het standaardbeeld van de wetenschap, oftewel het logisch positivisme, dateert uit de jaren
20 en is ontwikkeld door de Wiener Kreis. Samengevat in een aantal punten:
- Er bestaat een werkelijkheid, die onafhankelijk van de mens en zijn denken bestaat,
ook al is een deel van die werkelijkheid door de mens gecreëerd
- Die werkelijkheid kan direct en objectief worden waargenomen zoals die werkelijk is,
en kan worden beschreven met behulp van theorieloze, objectieve woorden van de
zogenaamde waarnemingstaal (observational language)
- Aan die werkelijkheid kunnen hypothesen worden getoetst: de werkelijkheid is een
scheidsrechter die bepaalt welke hypothesen goed of fout zijn
- Er is een scherpe scheiding tussen de waarnemingstaal en de theorietaal, die wordt
overbrugd door thermen uit de theorietaal te operationaliseren – het vertalen van
theoretische termen in waarnemingstermen, zodat die theoretische termen
meetbaar zijn. (bijv. sociaal kapitaal naar het lidmaatschap van een vereniging, zodat
het meetbaar wordt)
- Ware kennis en de taal waarin die kennis is geformuleerd zijn qua structuur identiek
aan de structuur van dat deel van de werkelijkheid waarop die kennis betrekking
heeft. Dit is de correspondentieopvatting.
- Er is een strikte scheiding tussen objectieve wetenschappelijke uitspraken en
subjectieve niet-wetenschappelijke uitspraken.
- Positivistische wetenschapsbeoefening brengt niet alleen wetenschappelijke
vooruitgang, maar ook maatschappelijke progressie.
De wetenschap houdt vier vragen aan in deze volgorde: Kan de uitspraak worden getoetst?
Wordt ze ondersteund door betrouwbare empirische gegevens, statistische gegevens of
experimenten? Is ze bevestigd? Is ze logisch?
Deze visie had in de jaren 60-70 haar hoogtepunt en heeft nog steeds aanhangers (bijv.
Brian Berry) , al is ze wel in de verdediging gedrongen. Ook in haar hoogtepunt stelde
Popper al dat empirische waarneming altijd bemiddeld is door theoretische concepten,
,want zonder concepten bestaat geen waarneming. Kuhn gaf meer kritiek, hij stelde dat
wetenschappers uit verschillende paradigmata ook in verschillende werelden leefden.
5.2 Hedendaagse visies: postpositivistische instellingen
De postposivistische stellingen geven een fundamentele kritiek, plus een alternatief, op de
positivistische instelling van de wetenschap.
Lokale kennis en waarheden
Kennis is niet de resultante van objectief waarnemen en logisch-rationeel nadenken, maar is
een product van wetenschappers die gevangen zijn in paradigma’s en contextgebonden aan
locatie, taal en cultuur. Haraway spreekt van een slechts ‘situated knowledge’, er bestaat
geen één waarheid, want zij is altijd gekleurd door ons begrip.
Een geconstrueerde werkelijkheid
Er is dus geen werkelijkheid die onafhankelijk van onze concepten bestaat. Deze visie is niet
nieuw, Kant kwam er al mee in 1791, waar hij stelde dat de mens de werkelijkheid ordent,
niet andersom. Die ordening was niet universeel, maar verschilde per cultuur.
Wetenschappers hebben ook een eigen werkelijkheid, met taal als essentiële rol daarin.
Voor de postpositivisten is taal een machtig middel dat werelden creëert en samenhang.
Een voorbeeld hiervoor is te vinden in de metaforen van de politiek, die graag van taal
gebruik maken om een, vaak overdreven, wereldbeeld te schetsen. Taal speelt ook een rol
in de constructie van de alledaagse werkelijkheid, in taal wordt de werkelijkheid
geïnterpreteerd.
Geografische beschrijving is moeilijker dan het historisch verhaal: Darby
Ook in de sociale geografie is nagedacht over de rol van taal, bijvoorbeeld door Darby. Hij
constateerde dat woordteksten lineair zijn, ze kunnen niet op één moment worden gezien
maar moeten regel voor regel worden gelezen. Dit betekent dat het voor historici een
gemakkelijk medium is, maar voor geografen is het lastig, omdat zij verschijnselen
beschrijven die zich naast elkaar in de ruimte bevinden. Kaarten en foto’s zijn hierom een
beter instrument dan taal voor de geografie. Darby onderstreepte ook dat waarneming en
weergave afhankelijk zijn van iedere waarnemer. Elke geograaf maakt zijn/haar eigen
beschrijving van een regio of stad: “we see only what we have learned to see.” De nieuwe
aandacht voor taal staat bekend als de linguistic turn in de sociale wetenschappen.
Wetenschappers dienen teksten op hun impliciete boodschappen te analyseren:
deconstructing.
Wiskunde als taal om de wereld te beschrijven
Naast taal creëert ook wiskunde haar eigen werkelijkheden. De klassieke wiskunde werkt
goed voor een mechanische wereld (a la Newton), maar niet of minder voor een sociale
wereld. De sociale werkelijkheid met vrijdenkende individuen krijgt onvermijdelijk een
, mechanisch karakter. Gould wees op deze mechanisering van deze sociale werkelijkheid. Hij
gaf aan dat, als we klassieke wiskunde gebruiken om de sociale wereld te beschrijven, we
niet verbaast moeten zijn als we gelijkvormigheid ontdekken tussen de fysische wereld en
de sociale wereld. Die ‘ontdekking’ is een product van de gehanteerde taal, de wiskunde.
Echter betekent dit niet dat wiskunde niet gebruikt kan worden. Hedendaags heeft de
wiskunde zijn terrein heeft verloren na de jaren 70 en zelfs de economen waren kritisch na
de niet te voorspellen economische crash van 2008.
Discourse analysis
De afgelopen decennia hebben meer en meer wetenschappers teksten geanalyseerd op hun
onderhuidse boodschappen. Deze analyse staat bekend als de discourse analysis. Deze
analyses kunnen betrekking hebben op teksten die geschreven zijn door en voor geografen.
Voorbeelden zijn hiervan te vinden in omschrijvingen van Afrika (ai) en van Oost Europa
(autsj) in de jaren dat we nog niet hadden besloten dat het ook mensen waren. Geografen
hebben de discourse analyse ook toegepast op teksten van anderen buiten de geografie,
zoals bestuurders of politici. Ook planologen gebruiken een soort plastic taal:
probleemwijken worden “krachtwijken”, achterstandsbeleid wordt “diversiteitsbeleid”,
aanpak is altijd “integraal”. De discourse analyses zijn vaak casestudies van conflicten waarin
twee of meer groepen tegenover elkaar staan en willen bewijzen dat hun werkelijkheid de
juiste betreft.
De macht van kaarten
Naast taal zijn kaarten ook een machtig middel en net als taal zijn ze vaak geen objectieve
en getrouwde weergave van de werkelijkheid. Wereldkaarten al helemaal niet, maar ook
kaarten van kleinere schaal zijn ook geen natuurgetrouwe afspiegelingen. Nooit kan “alles”
op een kaart worden afgebeeld, dus er wordt een keuze gemaakt voor wat van belang is, en
dat verschilt nogal per cartograaf. Ook propaganda kan een rol spelen, zie WO2, al is na de
oorlog de propagandafunctie meer verhuld. Dat betekent niet dat kaarten niet worden
gebruikt om eigen doeleinden te behalen, zowel voor de meer als de minder bedeelden van
de samenleving. Dat laatste heet counter-cartography.
De Sokal-affaire is een belangrijk incident in de postpositivistische wetenschap: hij schreef
een kulartikel dat perfect aansloot bij de postpositivistische denkwijze van de redactie en
zijn artikel werd geplaatst. Later schreef hij in een ander tijdschrift dat het inderdaad
flauwekul was, een parodie op de postmoderne wetenschap. Sokal wond zich ook op,
omdat dergelijke “onzin” werd uitgekraamd door wetenschappers die zichzelf zagen staan in
de kritisch-linkse wetenschap. Theoriseren over sociale constructen heeft geen zin,
concludeert hij, het helpt niet in onze strijd tegen bijvoorbeeld het AIDS-virus of de
opwarming van de aarde.
5.3 Een gematigd constructivisme
