Samenvatting burgerparticipatie en vrijwilligersmanagement
2
,Inhoudsopgave
1. Week 1...................................................................................................................................................... 7
1.1 In transitie......................................................................................................................................................7
1.1.1 Complex werkveld..................................................................................................................................7
1.1.2 Opdracht aan de sociaal werker.............................................................................................................7
1.1.3 Evidencebased werken...........................................................................................................................7
1.1.4 Decentralisatie, transitie en transformatie............................................................................................8
1.2 Kernbegrippen................................................................................................................................................8
1.2.1 Zorg en ondersteuning als proces..........................................................................................................8
1.2.2 Dimensies van zorg en ondersteuning...................................................................................................9
1.2.3 Informele zorg en ondersteuning...........................................................................................................9
1.2.4 Mantelzorg..............................................................................................................................................9
1.2.5 Vrijwilligers in de zorg...........................................................................................................................10
1.2.6 Verschillen, overeenkomsten en grenzen............................................................................................10
1.3 Informele zorg in historisch perspectief.......................................................................................................10
1.4 Kennis uit kennisclips....................................................................................................................................12
1.4.1 Geschiedenis van het sociaal werk.......................................................................................................12
1.4.2 Inleiding burgerschap...........................................................................................................................13
1. Week 2.................................................................................................................................................... 14
4.1 Sociaal kapitaal............................................................................................................................................14
4.1.3 Robert Putnam......................................................................................................................................14
5.1 Een theorie van presentie.............................................................................................................................15
5.1.1 Zonder agenda......................................................................................................................................15
5.1.2 Openstaan voor een ander...................................................................................................................15
5.1.3 Aandachtige betrekking........................................................................................................................16
5.1.4 Aansluiten.............................................................................................................................................16
5.1.5 Perspectiefwisseling.............................................................................................................................16
5.1.6 Zich aanbieden......................................................................................................................................16
5.1.7 Geduld en tijd.......................................................................................................................................16
5.1.8 Trouw....................................................................................................................................................16
5.2 De presente werker......................................................................................................................................16
5.2.1 Exposure...............................................................................................................................................16
5.2.2 Luisteren...............................................................................................................................................17
5.2.3 Reflectie................................................................................................................................................17
5.3 Begrippen.....................................................................................................................................................17
7.1 Participatie...................................................................................................................................................18
7.1.1 Empowerment......................................................................................................................................18
7.2 Toegankelijkheid..........................................................................................................................................20
7.2.1 ‘Sense of belonging’..............................................................................................................................20
7.3 Inclusie..........................................................................................................................................................22
7.3.1 Dialoog..................................................................................................................................................22
7.3.2 Talentontwikkeling...............................................................................................................................23
7.4 De sociale professional.................................................................................................................................24
7.5 Begrippen.....................................................................................................................................................24
2
, 7.6 Kennis uit kennisclips....................................................................................................................................25
7.6.1 Burgerschap en participatie..................................................................................................................25
3. Week 3.................................................................................................................................................... 27
4. Week 4.................................................................................................................................................... 27
2.1 Sociale netwerken en zorgnetwerken..........................................................................................................27
2.1.1 Onderscheid en overlap........................................................................................................................27
2.1.2 Functies van netwerken........................................................................................................................28
2.1.3 Framing en feeling rules.......................................................................................................................28
2.4 Familie en mantelzorgers.............................................................................................................................29
2.4.2 Familiescript..........................................................................................................................................29
3.1 Mantelzorgers..............................................................................................................................................29
3.1.1 Mannen en vrouwen............................................................................................................................29
3.1.2 Leeftijd..................................................................................................................................................29
3.1.3 Sociaaleconomische status...................................................................................................................29
3.2 Relatie, investering en taken........................................................................................................................30
3.2.1 Familiezorg............................................................................................................................................30
3.2.2 Vrienden en buren................................................................................................................................30
3.2.3 Zorg aan mannen of vrouwen..............................................................................................................30
3.2.4 Veelhelpers...........................................................................................................................................30
3.2.5 Investering............................................................................................................................................30
3.2.6 Taken van mantelzorgers......................................................................................................................30
3.3 Motivatie......................................................................................................................................................31
3.3.1 Liefde, vanzelfsprekendheid en plicht..................................................................................................31
3.3.2 keuze die geen keuze is........................................................................................................................31
3.4 Zorgstijlen.....................................................................................................................................................31
3.4.1 Proces...................................................................................................................................................32
3.5 Positieve ervaringen met mantelzorg..........................................................................................................32
3.5.1 Veel voldoening....................................................................................................................................32
3.5.2 Weerkaatst plezier................................................................................................................................32
3.5.3 Zingeving...............................................................................................................................................32
3.5.4 Zinverlies...............................................................................................................................................33
3.5.5 Draagkracht en draaglast......................................................................................................................33
3.6 Negatieve ervaringen met mantelzorg........................................................................................................33
3.6.1 Mantelval..............................................................................................................................................33
3.6.2 Objectieve belasting.............................................................................................................................33
3.6.3 Subjectieve belasting............................................................................................................................33
3.6.4 Objectief en subjectief..........................................................................................................................34
3.6.5 Gevoelens van eenzaamheid................................................................................................................34
3.6.6 Veranderende relaties..........................................................................................................................34
3.6.7 Onzichtbaarheid...................................................................................................................................34
3.6.8 Ontspoorde mantelzorg.......................................................................................................................34
3.7 Mantelzorg en werk.....................................................................................................................................35
3.7.1 Balans....................................................................................................................................................35
3.7.2 Kunst- en vliegwerk..............................................................................................................................35
3.8 Jonge mantelzorgers....................................................................................................................................36
3.8.1 Aantallen onbekend..............................................................................................................................36
3.8.2 Onzichtbaarheid...................................................................................................................................36
3.8.3 Veerkracht............................................................................................................................................36
3.4.8 Anders dan leeftijdgenoten..................................................................................................................36
2
3.8.5 Rolverschuiving.....................................................................................................................................36
, 3.8.6 Ondersteuning......................................................................................................................................36
3.9 Mantelzorgers met een migratiegeschiedenis.............................................................................................37
3.9.1 Diversiteit..............................................................................................................................................37
3.9.2 Motivatie om te zorgen........................................................................................................................37
3.9.3 Generaties.............................................................................................................................................37
3.9.4 Mantelzorg over grenzen.....................................................................................................................37
3.9.5 Risico op overbelasting.........................................................................................................................37
3.9.6 Religie...................................................................................................................................................37
3.9.7 Vooroordelen........................................................................................................................................38
3.10 Ggz-mantelzorgers.....................................................................................................................................38
3.10.1 Van ziekmakend naar steun...............................................................................................................38
3.10.2 Grote veranderingen..........................................................................................................................38
3.10.3 Verschillende manieren......................................................................................................................38
3.10.4 Onzichtbaar en onvoorspelbaar.........................................................................................................39
6.1 Bereiken, kennismaken en betrekken..........................................................................................................39
6.1.1 Mantelzorgers bereiken.......................................................................................................................39
6.1.2 Je houding als professional...................................................................................................................39
6.1.3 Mantelzorgers betrekken.....................................................................................................................40
6.2 Signaleren.....................................................................................................................................................40
6.2.1 Veranderingen waarnemen..................................................................................................................40
6.2.2 Systematisch signaleren.......................................................................................................................40
6.2.3 Meetinstrument....................................................................................................................................40
6.2.4 Verschillende fasen in de mantelzorg..................................................................................................41
6.3 Samenwerken, ondersteunen, faciliteren en afstemmen............................................................................41
6.3.1 SOFA-model..........................................................................................................................................41
6.3.2 Verschillende rollen..............................................................................................................................41
6.4 Collega Samenwerken Samenwerken.................................................................................................................................42
6.4.1 Informatie en advies voor mantelzorgers............................................................................................42
6.4.2 Informatie over aandoeningen en beperkingen...................................................................................42
6.4.3 Vaardigheden........................................................................................................................................42
6.4.4 Deskundigheidsbevordering.................................................................................................................43
6.4.5 Mantelzorgspel.....................................................................................................................................43
6.5 Cliënt Samenwerken ondersteunen....................................................................................................................................43
6.5.1 Mantelzorgmakelaar.............................................................................................................................43
6.5.2 Maatje voor een mantelzorger.............................................................................................................43
6.5.3 Lotgenotencontact...............................................................................................................................44
6.5.4 Werk en mantelzorg.............................................................................................................................44
6.5.5 Ontspoorde mantelzorg.......................................................................................................................44
6.5.6 Respijtzorg............................................................................................................................................45
6.5.7 Piramide van effectieve respijtzorg......................................................................................................45
6.6 Persoonlijke relatie Samenwerken Faciliteren....................................................................................................................45
6.6.1 Relatie onder druk................................................................................................................................46
6.6.2 Goede relaties in de familie..................................................................................................................46
6.6.3 Gezamenlijke herinneringen.................................................................................................................46
6.7 Ervaringsdeskundige Samenwerken afstemmen................................................................................................................46
6.7.1 Gespreksvoering met mantelzorgers...................................................................................................46
6.7.2 Motiverende gespreksvoering..............................................................................................................47
6.7.3 Werken vanuit zelfregie........................................................................................................................47
6.7.4 Afsprakenlijst........................................................................................................................................47
6.7.5 Digitale communicatie..........................................................................................................................47
6.7.6 Samenspelscan.....................................................................................................................................48
2
6.8 Kennis uit kennisclips....................................................................................................................................48
, 6.8.1 Zorgnetwerk..........................................................................................................................................48
6.8.2 Mantelzorg............................................................................................................................................49
5. Week 5.................................................................................................................................................... 50
Hoofdstuk 1: Wat is vrijwilligerswerk?......................................................................................................... 50
1.1 Is vrijwilligerswerk altijd onbetaald?...........................................................................................................51
1.2 Is vrijwilligerswerk altijd onverplicht?..........................................................................................................51
1.3 Vindt vrijwilligerswerk altijd plaats in georganiseerd verband?..................................................................52
1.4 Is vrijwilligerswerk altijd bedoeld voor een ander of voor de samenleving?...............................................52
1.5 Zijn er nog andere criteria?..........................................................................................................................52
1.6 Het begrip ‘vrijwilligersorganisatie’.............................................................................................................53
Hoofdstuk 5: Ontwikkelingen in de vrijwillige inzet......................................................................................54
5.1 De doorgaande lijn.......................................................................................................................................54
5.2 De spiraal......................................................................................................................................................54
5.3 De trends......................................................................................................................................................54
Hoofdstuk 7: De gemotiveerde vrijwilliger.................................................................................................... 55
7.1 De functionele benadering...........................................................................................................................55
7.2 De framingtheorie........................................................................................................................................56
7.3 Het psychologisch contract..........................................................................................................................56
7.4 De samenhang tussen de theorieën.............................................................................................................57
Hoofdstuk 14: Het vinden van vrijwilligers................................................................................................... 57
14.1 Imago en identiteit.....................................................................................................................................57
14.2 Laat zien wat je doet..................................................................................................................................58
14.3 Op zoek naar de doelgroep........................................................................................................................58
14.4 Wat gaat de vrijwilliger doen: activiteiten, taken en functies...................................................................59
14.5 De wervingscirkel.......................................................................................................................................60
14.6 Intake, selectie en ruil................................................................................................................................61
14.7 Vastleggen..................................................................................................................................................62
14.8 Kennis uit kennisclips..................................................................................................................................62
14.8.1 Vrijwilligers.........................................................................................................................................62
6. Week 6.................................................................................................................................................... 64
Hoofdstuk 2: Wie doen vrijwilligerswerk?.................................................................................................... 64
2.1 Leeftijd..........................................................................................................................................................65
2.2 Opleidingsniveau en inkomen......................................................................................................................65
2.3 Met en zonder betaal werk..........................................................................................................................65
2.4 De rol van religie..........................................................................................................................................66
2.5 Migratieachtergrond....................................................................................................................................66
2
2.6 Gezinssamenstelling.....................................................................................................................................66
, 2.7 Verstedelijking..............................................................................................................................................67
Hoofdstuk 3: Diversiteit in de vrijwillige inzet............................................................................................... 67
3.1 Diversiteit loont............................................................................................................................................67
3.2 De invloed van de generatie.........................................................................................................................67
3.3 De invloed van de levensfase.......................................................................................................................67
3.3.1 Invloed van transitiemomenten...........................................................................................................68
3.3.2 Invloed van life-events..........................................................................................................................68
3.4 Invloed van de leefstijl..................................................................................................................................68
3.5 De invloed van de culturele achtergrond.....................................................................................................69
3.6 De invloed van een beperking......................................................................................................................69
Hoofdstuk 4: De infrastructuur van het vrijwilligerswerk..............................................................................69
4.1 Landelijke vrijwilligersorganisaties..............................................................................................................70
4.2 Zorgorganisaties...........................................................................................................................................70
4.3 Landelijke en lokale ondersteuning..............................................................................................................70
4.4 De rol van gemeenten..................................................................................................................................71
Hoofdstuk 8: Motivatie managen................................................................................................................. 72
8.1 Gebonden-geboeid-geleid............................................................................................................................72
8.2 Het vrijwilligerskwadrant.............................................................................................................................73
8.3 De dynamiek van motivatie..........................................................................................................................74
Hoofdstuk 9: Waarom werken met vrijwilligers?.......................................................................................... 74
9.1 Het belang van een visie..............................................................................................................................74
Hoofdstuk 15: Binden en boeien.................................................................................................................. 75
15.1 Aansturen, begeleiden en ondersteunen...................................................................................................75
15.2 Begeleiden van de inwerkperiode..............................................................................................................75
15.3 Aandachtig blijven volgen..........................................................................................................................76
15.4 Kennis uit kennisclips..................................................................................................................................76
15.4.1 Vrijwilligers en ervaringsdeskundigen................................................................................................76
2
, 1. Week 1
Boek: mantelzorgers en vrijwilligers in beeld
Lesstof: Hoofdstuk 1.1 t/m 1.3
1.1 In transitie
- Informele zorg: zorg en ondersteuning dat wordt geboden door mantelzorgers en
vrijwilligers samen.
- Zorg en ondersteuning zal steeds vaker op informele basis en onbetaald worden
verleend door mensen uit het eigen netwerk of vrijwilligers.
Formele zorg en ondersteuning zal nodig blijven hoewel die in toenemende mat
vanuit de buurt of wijk zal worden verleend en steeds minder vanuit een
verblijfsinstelling.
- Er moet worden gezocht naar een balans tussen formele en informele zorg en
ondersteuning.
o Tussen jouw bijdrage als sociaal werker en de inzet van het netwerk van de
cliënt en vrijwilligers.
Deze verschuiving heeft direct invloed op je werk als sociaal werker.
1.1.1 Complex werkveld
- Sociaal werker werken bijvoorbeeld in zorgcentra of ziekenhuizen, bij de ggz, in de
schuldhulpverlening of in het algemeen maatschappelijk werk.
o Ze begeleiden mensen in groepen of individueel, gaan op huisbezoek of
houden spreekuur.
o Ze werken steeds vaker samen met vrijwilligers en mantelzorgers.
De grenzen tussen zorg en welzijn vervagen.
- De cliënten die sociaal werkers ondersteunen hebben vaak hulp nodig in meerdere
levensdomeinen.
o Bijvoorbeeld verslavingsproblemen en schulden, relatieproblemen of
hersenletsel, beperkingen in dagelijks functioneren door ziekte of ouderdom,
partner die de zorg niet meer aankan.
Zorg en ondersteuning die sociaal werker levert wordt steeds complexer.
1.1.2 Opdracht aan de sociaal werker
- Als sociaal werker heb je een taak in het ondersteunen van mensen naar optimale
zelfredzaamheid, zelfsturing en actieve participatie, en daarbij in het mobiliseren van
de omgeving van je cliënt.
o Mantelzorgers en vrijwilligers bieden de benodigde hulp.
- Sociaal werker biedt faciliteiten, ondersteuning of neemt zelfinitiatieven afhankelijk
van de complexiteit van de hulpvraag van de cliënt.
1.1.3 Evidencebased werken
- Als professional geef je invulling aan je rol op grond van principes van evidencebased
werken.
o Evidencebased werken: gebruik maken van de recentst beschikbare kennis
over methoden die werken, en deze kennis inzet naar jouw professionele
inzicht en ervaring, in aansluiting op de behoefte van je cliënt.
- Bij het kiezen van de juiste methoden:
o Maak je gebruik van beschikbare wetenschappelijke kennis.
o Maak je gebruik van inhoudelijke en methodische kennis en ervaringen van
jou en van collega-professionals.
2
, o En overleg je met cliënt over de beste aanpak die aansluit bij zijn of haar
voorkeuren.
- Je werkt niet zozeer met protocollen. Je maakt gebruik van interventies of methoden.
- Je kunt wel afwijken van deze methoden, maar dit moet bewust en beargumenteerd
gebeuren.
1.1.4 Decentralisatie, transitie en transformatie
- Nederlands stelsel veranderd van verzorgingsstaat in participatiesamenleving.
o ‘Recht op zorg’ niet zonder meer vanzelfsprekend.
o Zelfverantwoordelijkheid nemen en tegenprestaties leveren zijn gewoonten
geworden.
- Door de verschuiving van verzorgingsstaat in participatiesamenleving zijn er
wetswijzigingen ingevoerd.
o Krijgt vorm in decentralisaties: verantwoordelijkheid van taken verschuift van
een hogere overheidslaag naar een lagere.
Bij de WMO (wet maatschappelijke ondersteuning) in 2007 werden
een aantal AWBZ-functies gedecentraliseerd.
Huishoudelijke verzorging nieuwkomer voor gemeenten.
Gemeenten moesten zorgen voor ondersteuningsbeleid voor
mantelzorgers en vrijwilligers.
Ook werk, inkomen en jeugdzorg wordt naast zorg het beleid
gedecentraliseerd naar lokale overheden.
o Decentralisatie wordt gedaan omdat de gemeente zorg en welzijn beter kan
laten aansluiten op de behoeften van burgers, en tegelijkertijd eenvoudiger en
goedkoper kan organiseren.
o Voor de omslag die gemeenten, instellingen en organisaties moeten maken
wordt de term transitie gebruikt.
Transitie: betreft de periode van het veranderen van het huidige stelsel
(vooral structuur).
o Transformatie: de betekenis die deze veranderingen hebben voor burgers en
professionals.
- Alle maatschappelijke en bestuurlijke veranderingen hebben invloed op de formele en
informele zorg.
o Informele zorg vangen de klappen op en vullen de zorg aan.
1.2 Kernbegrippen
- Zorg en ondersteuning zijn moeilijk te onderscheiden.
1.2.1 Zorg en ondersteuning als proces
- Zorg en ondersteuning is iets tussen mensen. De dynamiek tussen degene die hulp
nodig heeft en degenen die hulp biedt, beïnvloed in sterke mate hoe zorg en zorgen
eruitziet.
- Joan Tronto onderscheidt vier vormen van zorg:
1. Zorgzaam zijn voor (caring about);
2. Zorgen dat (taking care of);
3. Zog bieden (care giving);
4. Zorg ontvangen (care receiving).
- De vier vormen van zorgen laten goed zien dat zorg een proces is dat verloopt van (h)
erkennen, verantwoordelijkheid nemen, zorg verlenen en als laatste is het belangrijk
dat de zorg ook aankomt.
- Bij zorg altijd sprake van een proces; het is geen product.
- Het heeft met kwaliteit, waardering en contact te maken of zorg aangenomen wordt,
of het ‘werkt’.
2
,1.2.2 Dimensies van zorg en ondersteuning
- Zorg had in de ontwikkeling van de verzorgingsstaat twee betekenissen: het bieden
van bescherming en daarnaast verpleging of medische behandeling.
o Begrip breidde zich uit, persoonlijke betrokkenheid ging ook een rol spelen.
Dimensie Doelstelling Voorbeelden
1. Verpleging en Gezondheid Bij gebroken heup
lichamelijke na val of bij
verzorging longontsteking.
2. Opvang en Veiligheid Opvang van vrouw
bescherming met kinderen na
ervaren huiselijk
geweld, of van dak-
of thuislozen.
3. Ontplooiing en Persoonlijkheid Cursussen,
ontwikkeling opleidingen.
4. Praktische en Leefbaarheid Boodschappen,
huishoudelijke hulp schoonmaak,
vervoer naar familie
of club.
5. Troost en sociale Betrokkenheid Maatjes,
steun bezoekdienst,
gezelschap, clubs.
6. Organisatie na regie Doelmatigheid Aanvragen van
indicaties, betalen
van pgb.
- Alle dimensies samen noemen we zorg en ondersteuning.
- Dimensie 1 en 2 valt onder zorg en dimensie 3 t/m 6 eerder onder ondersteuning.
- Bij zorg en ondersteuning kan het gaan om complexe en specialistische zorg door een
verpleegkundige, maar ook om een kopje koffie, hulp bij het regelen van het
huishouden of steun bij verlies.
o Zelfredzaamheid is het doel.
- Bij de laatste 4 dimensies zijn in toenemende mate mantelzorgers en vrijwilligers
betrokken.
1.2.3 Informele zorg en ondersteuning
- Informele zorg en ondersteuning betreffen zelfzorg, mantelzorg en vrijwilligers.
o Zelfzorg: alles wat je zelf doet voor je eigen gezondheid.
Kan gaan om preventieve zelfzorg (sporten) of om zelfmedicatie.
- In het verlengde van zelfzorg, maar voorafgaan aan mantelzorg kent men
gebruikelijke zorg.
o Gebruikelijke zorg: alles wat je binnen een huishouding gewoonlijk doet voor
jezelf en je gezinsleden (normale, dagelijkse zorg).
Overheid hanteert het protocol gebruikelijke zorg.
Je kan geen aanspraak maken op professionele zorg, ook geen sprake
van mantelzorg.
- Mantelzorg duurt langer dan drie maanden en/ of behelst meer dan acht uur per
week.
1.2.4 Mantelzorg
- Mantelzorg: zorg die wordt geboden door mensen die een relatie hebben met degene
aan wie ze zorg verlenen. Relatie bestond al voordat de zorg begon.
2
, o Onderscheid zich van gebruikelijke zorg omdat het meer en intensievere zorg
is dan zorg die mensen gebruikelijk onderling bieden.
o Mantelzorg vindt niet alleen thuis plaats.
o Vrienden, buren en kennissen kunnen ook mantelzorg bieden.
1.2.5 Vrijwilligers in de zorg
- Vrijwilligers in de zorg hebben geen relatie met de zorgvrager voorafgaan aan de zorg.
- Vrijwilligerswerk kan je in allerlei vormen tegenkomen.
1.2.6 Verschillen, overeenkomsten en grenzen
- Overeenkomsten mantelzorgers en vrijwilligers:
o Vrijwillig: op basis van vrijwilligheid, niet afdwingbaar door de overheid.
o Motivatie: komt voort uit liefde, verantwoordelijkheid, zich nuttig willen
maken, behulpzaamheid, waardering krijgen voor de inzet, ervaring opdoen.
o Vergoeding: onbetaald
- Verschillen mantelzorgers en vrijwilligers:
o Sociale relatie: bij vrijwillige zorg komt de relatie met een cliënt via een
organisatie tot stand. Mantelzorg start vanuit een persoonlijke, bestaande
relatie.
o Motivatie: een vrijwilliger voelt zich over het algemeen minder moreel
verplicht hulp te verlenen dan een mantelzorger.
o Graad van organisatie: vrijwilligerswerk in de zorg vindt altijd in enig
georganiseerd verband plaats. Mantelzorgers werken niet vanuit een
organisatieverband. Waar vrijwilligers opereren onder verantwoordelijkheid
van de organisatie, doen mantelzorgers hun werk op persoonlijke titel.
1.3 Informele zorg in historisch perspectief
- In je opleiding tot sociaal werker verbind je lessen uit het verleden met de
omstandigheden en verwachtingen van nu. In deze paragraaf worden de sprongen in
de zorg en ondersteuning door de jaren heen verlicht.
Goede werken
- Zorg voor elkaar (onbekende of familie) is van alle tijden.
- Mantelzorg en vrijwilligerswerk, de begrippen, bestonden vroeger niet.
- Godsdienstige motieven speelde een belangrijke rol bij de ondersteuning van
onbekenden.
o Door goede werken kreeg je plek in de hemel, was de gedachte.
Rijke adel hiep daarom de armen met geld, voedsel en kleding. Ook
stichtte zij gasthuizen (ziekenhuizen).
o Kerken namen armen, verstandelijk gehandicapten en mensen met
psychiatrische problemen op in hun kloosters.
Fatsoenlijk
- In de zeventiende en achttiende eeuw speelde naast het religieuze motief ook het
motief angst.
o Welvaart flink toegenomen, maar niet voor iedereen. Er ontstond kleine groep
rijken en grote groep armen.
o Zorg voor armen kwam voort uit angst voor de gezondheid van de
welgestelden.
Onder armen veel zieken. Wanneer er een epidemie uitbrak trefde dit
ook de welgestelden.
o Toen de armoede in de achttiende eeuw toenam, ontstond de angst voor
criminaliteit.
2
