Samenvatting werkcolleges Binnen- en buitenblik op
Nederland
Week 1: Beeld en beeldvorming
Literatuur
Elpers (2009): Hollandser dan kaas
Sophie Elpers is een van oorsprong Duitse cultuuronderzoekster (etnologe), verbonden aan
het Meertens Instituut.
Leerssen (2015): Nationalisme (Inleiding + H7)
Joep Leerssen is literatuurwetenschapper en historicus, nationalisme-expert en hoogleraar
Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam.
Beller (2007): Stereotype in Imagology
Leerssen (2007): Image in Imagology
Van Ginkel (1996): Foreigners’ views of the Dutch
Rob van Ginkel is a senior lecturer at the Department of Sociology and Anthropology,
University of Amsterdam. His academic interests are in the field of history and anthropology,
the history of anthropology, maritime cultures and fishing communities, animal symbolism,
European ethnology, national and local culture and identity formation, Suburbia and the
ethnography of the Netherlands.
Verheul (2014): In Foreign Eyes in Discovering the Dutch
Jaap Verheul is docent-onderzoeker aan de Universiteit Utrecht. Hij doceert
cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw en cultuurgeschiedenis van de Verenigde Staten.
Zijn huidige onderzoek is gericht op denkbeelden over cultuur en nationale identiteit.
Besamusca & Verheul (2010): Introduction in Discovering the Dutch
Leerssen (2015): Nationalisme
Inleiding
Kern
Nationalisme betekent iets anders in de media en hun soundbite-cultuur dan in de wetenschap. Dit
Elementair Deeltje probeert om tussen die twee te bemiddelen. Volledigheid is niet haalbaar: dit
boek richt zich op het Europa van de laatste twee eeuwen. Doel: het aanreiken van historische
achtergronden en ophelderingen, die tot een beter begrip van de lastige en complexe materie van
nationalisme kunnen bijdragen.
Nationaliteit = een houding, een zich-bekennen-tot-de-natie. Mensen hebben een nationale
identiteit ten gevolge van een keuze, een identificatie. Die identificatie en die deelname aan het
nationale leven is vaak impliciet en vanzelfsprekend. Wie de wetten gehoorzaamt, belastingen
betaalt, het landelijk gezag als het zijne of hare aanvaardt en zich herkent in de
gemeenschappelijkheid van de nationale samenleving, bekent zich tot een nationaliteit.
7. Nationalisme kan niet zonder buitenlanders
Kern
1
,Het nationalisme moet, om goed begrepen te worden, niet van binnenuit bekeken worden, maar als
een internationale confrontatie. De natie wordt zich van zichzelf bewust, niet in haar nieren of in
haar hart, maar op haar huid, die de natie begrenst en de buitenwereld voelbaar maakt.
Nationale loyaliteit floreert in tijden van conflict en oorlog. Identiteit is een spel van opposities dat,
afgezien van enkele stereotiepe dieptestructuren (noord-zuid, burgerlijk-aristocratisch,
vrijheidslievend-despotisch), onderhevig is aan schommelingen.
Nationalisme heeft zijn ‘anderen’. Men weet heel goed tegen wie men zich afzet: de ‘significant
other’. Maar men beseft soms nauwelijks dat er in andere landen analoge ontwikkelingen spelen
omdat men zich geheel blind staart op het eigen land.
Genuanceerder: nationale bewegingen zoeken elkaar wel op om onderling inspiratie en steun uit
te wisselen. Tegelijkertijd bestempeld men buitenlanders eerder als nationalistisch dan zichzelf. Hoe
komt dit? De vertrouwdheid en vanzelfsprekendheid van de eigen samenleving wordt oneigenlijk
gecontrasteerd met de vreemdheid van het buitenland. Daaruit ontstaat een gewaarwording alsof
het buitenland krachtiger in zijn nationale eigenaardigheid is gekenmerkt dan het eigen land.
Beller (2007): Stereotype in Imagology
Schematized attitudes = het proces waarbij sociale vooroordelen literaire stereotypes worden.
Daarom is er een reden om het concept ‘stereotype’ alleen te gebruiken wanneer er wordt verwezen
naar de selectie en voorkennis van karakteristieke toeschrijvingen van groepen mensen.
Besamusca & Verheul (2010): Introduction in Discovering the Dutch
Introductie
Kern
Het boek is geschreven aan de hand van persoonlijke perspectieven van experts in verschillende
onderzoeksgebieden die het gesprek met de lezer aangaan over wat zij essentieel vinden om
Nederland te begrijpen. Het is een dialoog tussen kenners en men die een kenner aan het worden is.
Nederlandse identiteit is niet statisch, maar eerder een uitkomst van een continu proces van
identificatie, onderhandeling en ontdekking. Dat wil niet zeggen dat Nederlandse cultuur en
samenleving ondefinieerbaar en ontoegankelijk is.
Verheul (2014): In Foreign Eyes in Discovering the Dutch
William Temple: Observations upon the United Provinces of the Netherlands
William Temple publiceerde in 1673 Observations upon the United Provinces of the Netherlands. Hij
gaf een gedetailleerd overzicht van de geschiedenis, instituties, geografie, religie, handel en
economie van Nederland en waarschuwde zijn lezers dat de macht van Nederland groter was dan het
aantal inwoners. Zijn werk werd vertaald naar het Nederlands, Frans, Duits en Italiaans en werd een
bestseller dat invloed had op het beeld van Nederland tot de 18 e eeuw.
Dutch Utopia
In de eerste jaren van onafhankelijkheid keek de jonge Amerikaanse Republiek met gemengde
gevoelens naar zijn mede Republiek aan de andere kant van de oceaan. Amerikanen hadden veel
2
,geërfd van het populaire anti-Nederlandse volk van Engeland en zijn ‘founding fathers’ waren erg
teleurgesteld in hun omgang met de Nederlandse Republiek. John Lothrop Motley was degene die
succesvol de Nederlandse Opstand presenteerde als een voorloper voor de Amerikaanse Revolutie in
zijn boek The Rise of the Dutch Republic in 1856. Motley was de grootste Amerikaanse historicus en
bekeek Nederland vanuit Duits perspectief. Ook beweerde hij dat de Nederlanders succesvol een
Atlantische revolutie zijn gestart en democratie en vrijheid naar Amerika hebben gebracht. Er was
sprake van romantisch nationalisme (leider = mensen), racisme (Nederlandse identiteit verwant aan
Germaanse tradities), anti-katholicisme (Nederland als voorbeeld voor vreemdelingenhaat). Er
ontstonden een aantal parallellen in de vergelijkingen die hij maakte:
‘Founding father’ Willem van Oranje – George Washington
Katholieke vijand Philip II – Koning George III
Act of Abjuration – Nederlandse Akte van Verlatingen (Dutch Declaration of Independence)
Dutch Dystopia
In Amerika en West-Europa gebruikten conservatieve commentatoren en intellectuelen Nederland
als een symbool voor alle ontwikkelingen in de moderne samenleving, zoals seksuele vrijheid en
drugs. Daarnaast werd Nederland door veel Amerikaanse conservatieve journalisten neergezet als
teleurstellend voorbeeld als het gaat om het tolereren van Islamitisch extremisme.
Elpers (2009): Hollandser dan kaas
Kern
Frau Antje werd in 1961 door het Nederlands Zuivelbureau bedacht om in Duitsland reclame te
maken voor Nederlandse zuivelproducten. Maar waarom is zij zo beroemd in Duitsland? Dit komt
doordat Frau Antje vrij snel de tv uitstapte en in het kader van reclameactiviteiten in levende lijve
verscheen in Duitsland. Duitsland is het belangrijkste afzetgebied van Nederlandse kaas en daarom
financieel de moeite waard.
Buitenblik: de reclame van het Zuivelbureau bevestigde en verstevigde beelden die in
Duitsland als ‘typisch Nederlands’ werden ervaren: een vrouw in Volendams klederdracht
staat voor een molen, op de Alkmaarse of Goudse kaasmarkt of op de bloembollenvelden.
Binnenblik: verschillende keren klaagde men in Nederland over het van stereotypen
doortrokken Nederland-beeld dat door de reclame met Frau Antje in de hand gewerkt zou
worden. Vertegenwoordigers uit de economie, maar ook politici en de media waren bezorgd
dat in Duitsland een verkeerd, achterhaald beeld van Nederland zou kunnen ontstaan door
Frau Antje. Inmiddels denkt men er weer anders over. De Werkgroep Holland Imago ziet het
als een uitdaging om de bekendheid van de traditionele Holland-symbolen te gebruiken.
Volendam werd Holland
De plattelandscultuur had een scherp contrast met de stedelijke cultuur. De stad was het domein van
een kosmopolitische (wereldburgerschap) en op consumeren georiënteerde massa, het landleven
daarentegen werd verbonden met traditie, morele waarden, saamhorigheid en stabiliteit. Maar de
beginnende industrialisatie in de tweede helft van de 19 e eeuw leidde tot veranderingen in de cultuur
op het platteland. Daarover maakten de volkskundigen zich ongerust. Naar hun mening moest het
‘typisch volkseigene’, zoals zij dat noemden, bewaard blijven.
3
, Overal in Europa ontstond het besef dat de traditionele leefpatronen en waarden die men
beschouwde als de fundamenten van de nationale identiteit bedreigd werden.
Het beeld van Nederland vanuit Duits perspectief
Nederland werd in Duitse reisverslagen met bewondering als natie van vrije burgers beschreven.
Grote populariteit kreeg het beeld van weiland, sloten en molens in Duitsland na de Tweede
Wereldoorlog. In het gebroken Duitsland ontstond een sterk verlangen de ogen te sluiten voor de
harde werkelijkheid.
Van Ginkel (1996): Foreigners’ views of the Dutch
Kern
Van Ginkel beargumenteert hoe de Nederlander wordt gezien in plaats van wie ze waren of zijn. De
manier waarop Nederlanders worden gezien, is verandert gedurende de tijd heen. Er zijn
verschillende blikken vanuit Frans, Duits en Engels perspectief over hoe er naar de ‘Nederlandse
manier van leven’ wordt gekeken. Deze veranderende visies zijn afhankelijk geweest van de interne
ontwikkelingen en van de veranderingen in machtsverhouding tussen deze naties. Daarnaast worden
de beelden over Nederlanders ook beïnvloed door de culturele achtergrond, normen, waarden,
overtuigingen, persoonlijkheid, geslacht, leeftijd, religie, educatie en beroep van de
schrijver/observeerder.
Reizigers over Nederland
Het is belangrijk om in acht te nemen dat een reiziger zijn hetero-image over Nederland afhankelijk is
van een aantal aspecten:
Situatie in het land van de reiziger
Achtergrond van de reiziger
Wie de reiziger ontmoette in Nederland
Waar de reiziger is geweest in Nederland
Hoe lang de reiziger in Nederland was
Wat de reiziger had gelezen
Nationaal karakter = de normen en waarden, gebruiken en manieren, deugden en zondes van een
nationaliteit. Er zijn veel verschillende beelden van de Nederlander en elke poging om zijn nationale
karakteristieken objectief te beschrijven, wordt betekenisloos omdat deze karakteristieken niet
kunnen worden vergeleken met abstract wereldlijke burgers met een standaard cultureel patroon.
Het is het subjectieve gevoel van het toebehoren, het gevoel van Nederlands zijn dat het verschil
maakt.
Opdrachten
C. Bekijk dit filmpje over Holland/The Netherlands. Maak een lijst van alle
beelden over Nederland die in dit filmpje verwerkt zijn, en geef daarbij aan wat
voor image het betreft. Er kan overlap ontstaan.
Auto-image: Hollanders (Zuid-Holland, Noord-Holland), Nederlands sprekende Nederlanders
in Nederland.
Hetero-image: tulpen, windmolens, brood met hagelslag, bedrijvige mensen,
containerschipverplaatsende en oceaanoverwinnende natie, Holland, Zeeland (welke Nieuw-
4
