1. Seksuologie: een inleidend overzicht
De bredere context van dit boek: seksuologische denkkaders
Er wordt gebruik gemaakt van drie denkkaders: het essentialisme, het sociaal-constructionisme en de
biopsychosociale zienswijze.
Het essentialisme gaat ervan uit dat menselijk seksueel gedrag vorm krijgt volgens een universeel
basis patroon, dat evolutionair bepaald en tamelijk stabiel is en dat slechts in geringe mate
onderhevig is aan sociale verandering. Er is veel aandacht voor de evolutionaire achtergrond van
seksueel gedrag en de klemtoon ligt sterk op de invloed van biologische factoren. In de hedendaagse
seksuologie is de evolutionaire psychologie een invloedrijke stroming met een sterk essentialistische
inslag.
Het sociaal-constructivisme gaat er daarentegen van uit dat seksueel gedrag primair wordt beïnvloed
door sociale, culturele, historische en/of economische factoren die bepalen wat als (normaal)
seksueel gedrag wordt gezien en wat daarvan de betekenis is. Veel feministische seksuologen voelen
een sterke verwantschap met dit denkkader.
De biopsychosociale benadering probeert biologische, psychologische en sociale factoren te
integreren in een visie die recht doet aan de meervoudige gedetermineerdheid van seksueel gedrag.
Een voorbeeld is de incentive theory of motivation, die seksualiteit ziet als het resultaat van
systemische interacties biologische, psychologische en sociale factoren.
In de huidige tijd gebruiken de meeste seksuologen de biopsychosociale benadering. Toch zijn er in
veel theorieën essentialistische en sociaal-constructivistische accenten te herkennen. Een voorbeeld
hiervan zijn te antwoorden vanuit de seksualiteit betreft gelijkend dan wel verschillend zijn.
Deze drie gezichtspunten hebben ook duidelijk praktische consequenties. Twee heel uiteenlopende
voorbeelden zijn de debatten over: (1) de evolutionaire achtergrond van verkrachting en (2) het
gebruik van medicatie om problemen met het seksuele verlangen bij vrouwen te behandelen.
In verband met de evolutionaire achtergrond van verkrachtingsgedrag door mannen hebben
sommigen het feminisme verweten te blind te zijn geweest voor die evolutionaire achtergrond en
daardoor minder effectief aan preventie van dit onwenselijk gedrag te hebben gedaan.
Veel seksuologische theorieën beschouwen seksualiteit als een risicovolle of gevaarlijke kracht of
drijfveer die moet worden gecontroleerd; zo niet, dan gaat het slecht met de mens en de beschaving.
Een ‘sekspositieve benadering’ (Harden) is een benadering die zowel de positieve mogelijkheden van
seksualiteit gedurende de levensloop benadrukt, als de risico’s en gevaren erkent om zo op een
optimale wijze het seksueel welbevinden van burgers te bevorderen. De meeste seksuologen delen
deze visie van Harden.
Achtergronden, inhoud en doelen van dit boek
Achtergronden
Van 1987 tot en met 2009 – in 1987 verscheen Seksuologie voor de arts als leerboek voor de arts en
de arts in opleiding. De bedoeling was destijds voldoende theorie en praktijk bieden opdat de arts in
staat zou zijn seksuele problematiek van de patiënt te herkennen, een anamnese te kunnen
afnemen, ‘eerste hulp’ te kunnen verlenen en, indien nodig, gericht te kunnen verwijzen.
Hierna kwam het Leerboek Seksuologie in 1998 op de markt. De doelgroep was uitgebreid tot
iedereen die in de gezondheidszorg werkt en als professional (in opleiding) op de een of andere
,manier met seksuele problematiek te maken krijgt. De doelstelling van dit boek was tweedelig: (1)
vanuit een multidisciplinaire benadering kennis over de seksuologische hulpverlening aanreiken en
(2) de lezer zich bewust laten worden van de eigen culturele mal, door hem onder meer inzicht te
laten krijgen in de betekenis van seksualiteit in andere culturen.
In 2004 kwam het boek Seksuologie uit als opvolger van het Leerboek Seksuologie. Dit boek werd
geschreven op grond van de thema’s verbreding en actualisering. Voor verbreding werd gekozen om
het boek te schrijven met professionals uit de somatische en geestelijke gezondheidszorg en uit de
gezondheidsvoorlichting -en opvoeding. Er werd aandacht besteed aan het voorkómen van seksuele
problemen en aan seksuele gezondheid. Actualisering werd belangrijk omdat er veel nieuwe
theoretische visies, biomedische behandelingen en onderzoeksdata werden ontwikkeld tussen het
verschijnen van het Leerboek Seksuologie en Seksuologie.
Vanaf het begin van de jaren tachtig kwam het (biomedisch) seksuologisch onderzoek in een stroom-
versnelling terecht. Dat biomedisch onderzoek leidde tot veel meer aandacht voor en inzicht in de
biologie van seksualiteit, in het bijzonder de neurobiologie en de endocrinologie van het seksueel
functioneren. De resultaten werden samen gebracht door The Journal of Sexual Medicine.
Onder andere met behulp van fMRI en PET-scans werd er in deze periode langzaam vooruitgang
geboekt in de ontdekkingsreis naar lokalisatie, werking en functie van ‘seksuele centra’ in de
hersenen. Ook kwam er veel aandacht voor de genetische, neuro-anatomische en hormonale sturing
van de seksedifferentiatie. Op basis van nieuwe inzichten werd erectie-bevorderende medicatie
ontwikkeld. Ook de effecten van testosteron op vrouwelijk seksueel verlangen werd onderzocht.
Door deze biologische aandacht voor seksualiteit groeide de evolutionaire psychologie.
In de evolutionaire psychologie wordt ervan uitgegaan dat het gedrag van mensen fundamenteel
wordt gestuurd door de effecten van de evolutie op onze psychische huishouding. Evolutionaire
psychologen doen veel onderzoek naar genderverschillen en de crossculturele universaliteit hiervan.
Eén van hun hypotheses is dat mannen en vrouwen fundamentele seksuele verschillen zijn en dat die
in alle menselijke culturen voorkomen.
De psychologische bestudering van seksualiteit maakte ook een ontwikkeling door. Zij gebruikten
ideeën uit de psychofysiologie en de cognitieve neurowetenschappen. Centraal hierbij staat de
psychologische vraag: hoe werkt het seksuele systeem van mensen? Hierbij is er dan vooral interesse
voor hoe het seksuele systeem wordt geactiveerd en geïnhibeerd en wanneer dit functioneel is.
Viagra kwam in 1998 op de markt. Hierdoor is er een verschuiving opgetreden van psychologische
interventies naar farmacologische interventies. Bij vrouwen was er minder succes met betrekking tot
medicatie bij seksuele disfuncties. Hierdoor ontstond er een stroming die vond dat seksuele
verschillen tussen vrouwen en mannen aparte modellen nodig hadden.
Er is ook meer aandacht gekomen voor crossculturele aspecten van seksualiteit. Door toegenomen
globalisering, communicatiemogelijkheden en meer vermenging van culturen is het overduidelijk
geworden dat seksuele praktijken en betekenissen tussen verschillende culturen sterk variëren.
Vooral antropologen, historici, sociologen en sociaal psychologen bestuderen deze variatie. Een
conclusie is dat westerse seksuologische hulpverlening niet zomaar toegepast kan worden in andere
culturen.
Ook het internet heeft gezorgd voor meer vrijheid (liberalisering) van de seksualiteit. Denk aan
erotica, seksuele hulpmiddelen en pornografie. Men maakte zich vroeger zorgen of deze
ontwikkelingen geen negatieve consequenties zouden hebben. Ook was er een zorg over de rol van
, vrouwen in de media en de seksuele ontwikkeling van kinderen, die steeds meer met seksuele
beelden zouden worden geconfronteerd op jonge leeftijd. De vraag was wat voor invloed dit zou
hebben op hun seksuele ontwikkeling. Ook de medicalisering van de seksuologie bleef doorgaan. Zo
werd seksueel functioneren als indicator voor gezondheid of ziekte gezien. Seksuele problemen
zouden bijvoorbeeld kunnen wijzen op hart -en vaatziekten of op diabetes. Daarnaast kwam er ook
steeds meer aandacht voor wat de rol van seks is bij mensen die chronisch ziek of lichamelijk beperkt
zijn.
Van 2009 naar 2018: enkele trends –
1. Er is sprake van biologisering en medicalisering van seksualiteit. Hierdoor groeit de kennis
over de biologie en fysiologie van seksualiteit nog altijd. Zo is er meer aandacht voor de
invloed van endocrine disrupting chemicals. Dit wordt vooral als positief beoordeelt, maar er
zijn ook een aantal kanttekeningen:
Het biomedisch perspectief op seksuele problemen kan lijden tot een medisch
reductionisme waarin wordt gesteld dat enkel en alleen een biomedisch perspectief
de ‘ware aard van seksualiteit’ en seksuele problemen kan onthullen.
Hierdoor is er soms te weinig aandacht voor gedegen effectonderzoek om te kunnen
concluderen dat een bepaalde biomedische interventie voor het behandelen van een
seksueel probleem effectief is. Een voorbeeld is het debat over de effectiviteit van
flibanserine.
Dit medisch reductionisme leidt er soms toe dat niet-artsen niet voldoende
deskundig zijn om de seksuologische (biomedische) wetenschap op haar kwaliteit te
kunnen beoordelen.
2. Er worden hevige discussies gevoerd over wat abnormaal of normale seksualiteit is en wat
als abnormaal moet word geclassificeerd. Dit komt mede door de DSM-5 en de ICD-11.
Seksuologie blijft moeite hebben om tot een overeenstemming te komen over wat (ab)
normale of (on)gezonde seksualiteit is en om de definities hiervan te onderbouwen. De WHO
heeft een definitie over seksuele gezondheid: “Seksuele gezondheid is een staat van fysieke,
emotionele, mentale en sociale welzijn in relatie tot seksualiteit; het gaat niet zozeer om de
afwezigheid van ziektes, disfuncties of infirmiteit. Seksuele gezondheid gaat om dat er een
positieve en respectvolle benadering is tot seksualiteit en seksuele relaties. Ook het hebben
van plezierige en veilige seksuele ervaringen die niet gepaard gaan met discriminatie of
geweld zijn belangrijk. Om tot seksuele gezondheid te komen en te houden, moeten de
seksuele rechten van alle personen gerespecteerd, beschermd en aan voldaan worden”.
Seksuele gezondheid gaat dus niet alleen om de afwezigheid van geen instemming of
lijdensdruk. Een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van seksueel welzijn is de
realisatie van de seksuele basisrechten van mensen.
3. Het klassieke monogame huwelijk als standaardmodel staat in het westen sterk onder druk
en is veranderd in een model waarin een opeenvolging van monogame relaties centraal
staat. Ook is er meer aandacht voor en openheid over consensuele niet-monogame relaties,
dat zijn relaties waarbij partners in alle openheid seksuele relaties hebben met verschillende
personen.
4. In de seksuologie is men steeds meer gaan denken vanuit een continuüm van man naar
vrouw met tussenliggende mogelijkheden (niet-binaire denken). De opvallende verschillende
tussen man en vrouw zijn dat mannen meer masturberen en ook meer seksueel geweld
plegen.
5. Het is, mede door de vele migratiestromen in de wereld, goed te zien dat seks in
verschillende culturen anders wordt bekeken, beleefd en vormgegeven.
