SAMENVATTING
LEERBOEK SEKSUOLOGIE
3de druk
Open Universiteit
Academiejaar 2019- 2020
Auteur: Naomi Simons
Deze samenvatting omvat enkel de tentamenleerstof:
H3 t/m 7, 9, 11 (gedeeltelijk), 12,13, 15 t/m 17, 19, 20, 22, 25, 26 en 27 (gedeeltelijk).
,Inhoudsopgave
H3 DE BIOLOGIE VAN SEKSUALITEIT ........................................................................................................................... 5
1 De seksuele respons ..................................................................................................................................................... 5
2 Anatomie van genitaliën en bekkenbodem ................................................................................................................. 5
3 Fysiologie van de seksuele respons .............................................................................................................................. 9
4 Endocriene aspecten van seksualiteit ........................................................................................................................ 11
5 De rol van het CZS bij seksualiteit (niet behandeld) ................................................................................................... 12
H4 PSYCHOLOGISCHE BENADERINGEN VAN SEKSUALITEIT ....................................................................................... 13
1 Evolutionair-psychologisch perspectief...................................................................................................................... 13
2 Informatieverwerkingsperspectief (emotie- en motivatietheorieën) ......................................................................... 14
3 Persoonlijkheidstheoretisch perspectief .................................................................................................................... 15
4 Psychologische benaderingen van seksualiteit: enkele kanttekeningen .................................................................... 15
H5 EEN INTERPERSOONLIJK PERSPECTIEF OP SEKSUALITEIT: RELATIES EN SEKS ........................................................ 16
1 Wisselwerking tussen seks en relaties ....................................................................................................................... 16
2 Wisselwerking tussen seksuele partners.................................................................................................................... 18
H6 DE SEKSUELE LEVENSLOOP.................................................................................................................................. 19
1 Uitgangspunten van een levensloopperspectief ........................................................................................................ 19
2 Levenslooptheorieën en -modellen ............................................................................................................................ 19
3 Kinderen (0 tot 12 jaar) .............................................................................................................................................. 19
4 Adolescenten (12 tot 25 jaar) .................................................................................................................................... 20
5 Volwassenen (25 tot 55 jaar) ..................................................................................................................................... 21
6 Ouderen (ouder dan 55)............................................................................................................................................. 21
H7 SEKSUELE DIVERSITEIT ........................................................................................................................................ 23
1 Diversiteit naar sekse/gender .................................................................................................................................... 23
2 Diversiteit naar seksuele voorkeur ............................................................................................................................. 23
3 Crossculturele diversiteit............................................................................................................................................ 24
4 Een theoretisch perspectief op diversiteit .................................................................................................................. 24
H9 VOORLICHTING EN PREVENTIE ............................................................................................................................ 25
1 Seksuele gezondheid, rechten en voorlichting ........................................................................................................... 25
2 Gezondheidsbevordering: definities en concepten .................................................................................................... 25
3 Planmatige voorlichting en Intervention Mapping .................................................................................................... 25
4 Seks. voorlichting: rol van ouders en opvoeding ........................................................................................................ 25
5 Seks. voorlichting: thema’s en verspreiding............................................................................................................... 25
6 Effectiviteit van seksuele voorlichting........................................................................................................................ 25
7 Beschouwing en toekomst ......................................................................................................................................... 25
H11 ANTICONCEPTIE VOOR DE 21STE EEUW .............................................................................................................. 26
2
, 1 Nieuwe uitdagingen in de anticonceptieverlening..................................................................................................... 26
2 De beschikbare anticonceptieve methoden ............................................................................................................... 26
3 De anticonceptieve werkzaamheid of betrouwbaarheid: methodologie ................................................................... 26
4 Vergelijkende analyse van de betrouwbaarheid van anticonceptieve methoden ..................................................... 26
5 Omkeerbaarheid ........................................................................................................................................................ 27
H12 PREVENTIE VAN SOA’S EN HIV .......................................................................................................................... 28
1 Veelvoorkomende aandoeningen en epidemiologische trends ................................................................................. 28
2 De veranderende context van soa- en hiv-preventie ................................................................................................. 28
3 Soa- en hiv-preventie in de gezondheidszorgsettings ................................................................................................ 29
4 De rol van gedragsverandering in soa- en hiv-preventie ........................................................................................... 29
5 Praktijk van de soa- en hiv-preventie in Nederland en Vlaanderen ........................................................................... 29
H13 PREVENTIE VAN SEKSUELE GRENSOVERSCHRIJDING ......................................................................................... 30
1 Aard en omvang van seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld ...................................................... 30
3 Ontwikkeling van evidence-based preventieprogramma’s ........................................................................................ 30
4 Preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag ................................................................................................. 31
H15 DIAGNOSTIEK EN INTERVENTIES ....................................................................................................................... 32
1 Classificatie van seksuele stoornissen ........................................................................................................................ 32
2 Diagnostiek ................................................................................................................................................................ 33
3 Een behandelplan opstellen ....................................................................................................................................... 34
4 Behandeling ............................................................................................................................................................... 34
H16 SEKSUELE DISFUNCTIES BIJ VROUWEN .............................................................................................................. 36
1 Enkele feiten en cijfers ............................................................................................................................................... 36
2 Seksuele-interesse-/opwindingsstoornis DSM 5 ........................................................................................................ 36
3 Orgasmestoornis........................................................................................................................................................ 38
4 Genitopelvienepijn-/penetratiestoornis (GPPPS) ....................................................................................................... 39
H17 SEKSUELE DISFUNCTIES BIJ MANNEN ................................................................................................................ 41
1 Diagnostiek: algemene beschrijving, indicatiestelling, protocol ................................................................................ 41
2 Verminderd seksueel verlangen ................................................................................................................................. 41
3 Erectiestoornis ........................................................................................................................................................... 42
4 Orgasmestoornis........................................................................................................................................................ 44
5 Pijn bij seks................................................................................................................................................................. 45
H19 GENDERDYSFORIE ............................................................................................................................................. 46
1 Terminologie en classificatie...................................................................................................................................... 46
2 Epidemiologie ............................................................................................................................................................ 46
3 Typische geslachtsdifferentiatie en genderontwikkeling ........................................................................................... 46
4 Atypische genderontwikkeling ................................................................................................................................... 46
5 Diagnostiek ................................................................................................................................................................ 47
3
, 6 Behandeling ............................................................................................................................................................... 47
7 Effectiviteit van de genderbevestigende behandeling ............................................................................................... 48
H20 HOLISTISCHE ZORG VOOR SLACHTOFFERS SEKSUEEL GEWELD........................................................................... 49
1 Definitie van seksueel geweld .................................................................................................................................... 49
2 Prevalentie van seksueel geweld ............................................................................................................................... 49
3 Risicofactoren voor slachtofferschap ......................................................................................................................... 49
4 Gevolgen van seksueel geweld .................................................................................................................................. 49
5 Disclosure................................................................................................................................................................... 50
6 Holistische aanpak ..................................................................................................................................................... 50
7 Holistische zorg aan kwetsbare groepen ................................................................................................................... 51
8 Ethische aspecten van opvang van slachtoffers seksueel geweld ............................................................................. 51
ARTIKEL Plegers van seksuele delicten: etiologie, assessment en interventies.......................................................... 52
H22 PARAFILIEËN EN PARAFIELE STOORNISSEN ....................................................................................................... 54
1 Definitie, prevalentie, incidentie en fenomenologie .................................................................................................. 54
2 Theoretische visies op parafilieën .............................................................................................................................. 54
3 Hulpverlening aan mensen met parafilieën ............................................................................................................... 55
H25 PSYCHIATRIE EN PSYCHOFARMACA .................................................................................................................. 56
1 Seksueel functioneren bij psychiatrische stoornissen ................................................................................................ 56
2 Seksualiteit in psychiatrische/psychotherapeutische dagbehandeling of klinische setting ....................................... 57
3 Psychofarmaca en seksualiteit................................................................................................................................... 57
H26 SEKSUELE GEZONDHEID MET VERSTANDELIJKE BEPERKING .............................................................................. 58
2 Specifieke syndromen en seksualiteit ........................................................................................................................ 58
3 Seksuele rechten ........................................................................................................................................................ 58
4 Aandachtsgebieden ................................................................................................................................................... 58
H27 SEKSUALITEIT, KINDERWENS, VRUCHTAARHEIDSPROBLEMEN EN -BEHANDELINGEN ........................................ 59
1 Fysiologie van de voortplanting ................................................................................................................................. 59
2 Seksuele problemen als oorzaak van subfertiliteit..................................................................................................... 59
3 Subfertiliteit als oorzaak van seksuele problemen..................................................................................................... 59
4 Vruchtbaarheidsbehandelingen en seksueel functioneren ........................................................................................ 59
5 Seksuologische interventies bij subfertiele paren ...................................................................................................... 60
4
,H3 DE BIOLOGIE VAN SEKSUALITEIT
1 De seksuele respons
§ = menselijke reactie op seksuele stimulering !
§ = om geheel van fysiologische veranderingen die tijdens seks voorkomen, samen te vatten
§ seksuele responscyclus:
ð Masters en Johnson : EPOR-model (Excitation -> Plateau -> Orgasm -> Resolution)
ð Kaplan: fase van verlangen toegevoegd en plateau weg !
(verlangen -> opwinding -> orgasme -> herstel)
2 Anatomie van genitaliën en bekkenbodem
§ seksuele differentiatie begint rond week 7 v/d zwangerschap + gebeurt sequentieel (≠ tegelijk)
ð XY: gonadale plooien => testes (ontwikkelen sneller dan ovaria)
ð antimüllerhormoon (AMH): regressie buizen van Müller
ð testosteron: groei buizen van Wolff à zaadleiders, bijballen, zaad- en spuitbuisjes
ð XX: gonadale plooien => ovarium
ð geen AMH: groei buizen van Müller à baarmoeder, eileiders en diepe deel vagina
ð geen testosteron: regressie buizen van Wolff
§ uitwendige genitaliën differentiëren vanaf week 9 (m: testosteron nodig, vr: geen horm. nodig)
1.1 Benige anatomie van het bekken
§ twee heupbeenderen (ossa coxae)
§ heiligbeen (sacrum) en staartbeen
§ sacro-illiacale gewrichten = verbinding tussen heupbeenderen en
sacrum (SI-gewricht) à synoviaal gewricht
§ zwangerschap: bekkenligamenten/SI-gewrichten relaxeren
ð ↗beweeglijkheid, maar ↘stabiliteit: bekkenpijn, lage rugpijn
1.2 Bekkenbodem
§ bieden van ondersteuning (tegen verzakking van inwendige organen)
ð actief door dwarsgestreepte spieren (meeste + aanspannen meestal onbewust/reflexmatig)
ð passief door glad spierweefsel
§ controle van lichaamsopeningen en genitaliën
ð ↗ bekkenbodemspanning => defecatie-, mictie- en seksuele klachten
ð bekkenbodemspieren trainen = evt voor behandeling seksuele disfunctie
§ Diaphragma pelvis (m. levator ani): dunne spier (linker- en rechterhelft)
1. m. pubovisceralis: contractie trekt spieren richting os pubis = vernauwing vagina
=> gevoelig voor atrofie/trauma bij bevalling
a) m. pubococcygeus (pubisàcoccygis)
b) m. puborectalis (lus rond rectum)
c) m. pubovaginalis (lus rond vagina)
2. m. pubococcygeus: ook vernauwing vagina
3. m. iliococcygeus: geen rol in seksuele functie
§ Bekkenbodemstructuren: centrum perinei
ð rabdosfincters: externe urethrale en anale sfincters (EUS en EAS)
ð EUS bij man: volledig circulair
ð EUS bij vrouw: hoefijzervorming + minder goed ontwikkeld (daarom extra spiervezels voor
continentie, schade aan m. levator ani bij vrouwen => meer kans op incontinentie)
ð EAS bij m&v volledig circulair
ð gladde sfincters: interne urethrale en anale sfincters (IUS en IAS)
5
,1.3 Mannelijke genitaliën
§ Penis
o corpus cavernosum => zwelling + drukopbouw bij erectie
o corpus spongiosum => enkel zwelling bij erectie
o normale penisgrootte: grote verschillen
(slap: 6 - 11,5 cm – stijf: 6,5 - 24,4 cm)
§ Urethra masculina (urine/plasbuis)
o deel van urethra dat in bulbus loopt = ‘bulbus urethrae’
o in de urethra in het corpus spongiosum: onregelmatige wand door
lacunae + hierin ook kliertjes van Cowper en van Littré
=> ‘voorvocht’ bestaat wss deels uit secretie hiervan
o dieper deel van urethra dat in prostaat loopt = ‘pars prostatica’
(hier veel openingen in urethra voor afvoer van prostaat en ductus ejaculatorius)
§ Scrotum (balzak) en funiculus spermaticus (zaadstreng)
o scrotum: omhulsel waarin zaadballen liggen
o zaadstreng: fibromusculaire tunnels
(die ballen verbinden met scrotum)
o extra-abdominale ligging: koele opslag voor
spermatogenese + kwaliteit spermatozoa
o sws ook actieve temperatuurregulatie
o m. dartos: spier in scrotum die testis naar
romp toe kan trekken + verandering van
uiterlijk en consistentie bij seksuele
opwinding (bij ouder worden wordt
scrotum groter en gladder)
§ Testis (zaadballen) en epididymis
o testis: productie van spermatozoa en androgenen (door leydigcellen)
o normaal volume testis = 17 tot 25 mlà waarvan 80-90%
bestaande uit tubuli seminiferi = buisjes waarin spermatozoa
in +/- 60 dagen ontwikkelen à 1500 per sec
o epididymis (buis rond testis): opslag + rijping spermatozoa in +/- 12 dagen
à sluit aan op netwerk afvoerbuisjes testis + gaat over in ductus deferens
o in staande houding: linker testis meestal lager dan rechter
§ Ductus deferens (zaadleider)
o gespierde buis van 35-50 cm lang die epididymis verbindt met urethra voor zaadlozing
§ Vesiculae seminales (zaadblaasjes)
o klieren die tussen rectum en urineblaas liggen
o productie van vloeistof die 70% v/h ejaculaat vormt
o in urethra mengt dit zich met zaadcellen en prostaatvocht
§ Prostaat
o ligt onder blaas + in direct contact met endeldarm
o tijdens emissie wordt prostaatsecreet in urethra geperst
o in prostaatvocht: enzym PSA (prostaatspecifiek antigeen) à maakt het sperma, dat in vagina
coaguleert, opnieuw vloeibaar (dus belangrijk voor fertiliteit)
§ Glandulae bulbourethrales (klieren van Cowper)
o 2 erwtgrote orgaantjes in diaphragma urogenitale, diameter ↘ met leeftijd
o scheiden voorvocht af (kan spermatozoa bevatten, maar kans op bevruchting onduidelijk)
§ Afwijkingen aan de uitwendige mannelijke genitaliën
o micropenis: < 5,2 cm slap en < 8,5 cm stijf (0,14%)
o oorzaak = ↘ testosteronproductie door testes OF androgeenongevoeligheid v/d penis
o behandeling = op lft 1-3j kortdurend testosteron geven (en evt op lft 4-5j + tijdens puberteit)
o secundaire micropenis: penis lijkt klein door afwijking in omliggend weefsel, vb: verkleeft met
scrotum, te grote voorhuid, verborgen in vet => chirurgische ingreep (max 1-3cm winst)
6
, o kromstand penis: bij 3-9% van alg populatie & bij 20% van diab/hypertensie/erect disfunctie
à typische verouderingsziekte (treedt gemiddeld op rond 53j)
à gevolg van bindweefselvorming in corpus cavernosum
à penetratie vaak niet goed mogelijk (gevolg vaak faalangst, vermijding seks, enz.)
o hypospadie/epispadie: stoornis in ontwikkeling urethra => uitgang abnormale positie aan
ventrale/dorsale kant penis + penis klein en naar binnen gekruld (geen seks+zittend plassen)
o fimosis: vernauwing v/d voorhuid die niet over de eikel kan worden teruggeschoven
à behandeling = corticosteroïdenzalf en evt operatie
o cryptorchisme: enkel/dubbelzijdige indalingsstoornis v/d testis
1.4 Vrouwelijke genitaliën
§ Vulva
o geheel van venusheuvel,
labia, clitoris, vestibulum
vaginae en glaendulae vest.
o veel gelijkenissen met
mannelijke genitaal
§ Labia pudendi (schaamlippen)
o minora: elastische vezels =>
vasocongestie (zwelling) =>
wijken uiteen + andere kleur
o majora: onderhuids vet
§ Vestibulum vaginae (voorhof)
o ruimte tussen schaamlippen, clitoris en vagina
o gevoelig voor pijnklachten
§ Hymen imperforatus
o maagdenvlies = dubbele laag mucosa
o niet geperforeerd maagdenvlies = zeer uitzonderlijk (menstruatie hoopt zich op)
§ Clitoris
o veel gelijkenissen met penis: zwelweefsel, glans, schacht en twee crura (laatste 2 weinig
zichtbaar owv deels onderhuidse ligging: totale clitoris is 7-9 cm lang)
o hele clitorus neemt in volume toe tijdens seks. opwinding, behalve glans zelf
§ Culturele besnijdenis (circumcisie, female enital mutilation)
o meestal glans clitoris verwijderd, soms labia minora (en majora) weggesneden/dichtgenaaid
o veel erogeen weefsel v/h clitoriscomplex onderhuids => potentie tot seksueel genot en orgasme
vaak nog mogelijk (wel vaker seksuele disfuncties bij deze groep)
§ Glandulae vestibulares (voorhofklieren)
o = klieren van Bartholin thv dorsale deel v/d labia majora die secreet afscheiden tijdens seks
§ Urethra feminina
o korter dan bij m, uitmonding ligt +/- 3cm achter glans v/d clitoris + dicht bij voorwand vagina
§ Vagina
o H-vormige buis, wanden bestaan uit richels (ruchae) => wss om penis meer frictie te geven
o voor- en achterwand zeer dicht tegen elkaar in niet-opgewonden toestand
o bij diep coïtaal vrijen: glans penis in fornix anterior of posterior
o 3 lagen: lamina propria (epitheellaag), muscularis (spierlaag), adventitia (bindweefsellaag)
o lamina propria = zeer sterk doorbloed
à transsudatie = vocht treedt uit bloedvaten (seksuele respons)
o elasticiteit, verbreding tijdens seks. opwinding en lubricatie => toegankelijkheid voor penis
o CUMD = clitoral-urethral meatus distance = afstand tss clitoris en vagina (1,5 – 4 cm)
o kleine afstand tss clitoriscomplex en vagina => meer ‘vrouwelijke anatomie’ => meer kans op
vaginaal orgasme (<--> meer kans op orgasme door glansstimulatie)
o G-plek = verdikking in voorste vaginawand à extra gevoelig owv aanpalende urethra met para-
urethrale weefsels (wss ook erogeen)
7
, § Uterus (baarmoeder)
o corpus: 3 lagen
1) endometrium: bloedvaten, klieren en slijmvlies
à wordt elke maand opgebouwd en afgescheiden (menstruatie)
2) myometrium: dikke laag glad spierweefsel (spant aan tijdens
bevalling + evt ook tijdens seks)
à oestrogeen zorgt voor volume (=> atrofie tijdens menopauze)
3) perimetrium: peritoneale bekleding (buikvlies)
=> eileiders monden boven in corpus uit (deel daarboven = fundus)
=> Isthmus (sterke vernauwing) = overgang naar cervix
o cervix (onderkant): 2-3 cm lang en bestaat uit bindweefsel
§ Ovaria (eierstokken) en tubae uterinae (eileiders)
o met ligamenten aan corpus verbonden + worden kleiner na menopauze
§ Aandoeningen aan de vagina
o Agenesie: onderontwikkeling/afwezigheid van de vagina (1/5000 meisjes)
à owv foetale kanalisatiestoornis v/d buizen van Müller
à normaal 46 XX-chrom. patroon, normale ovaria en typisch vrouwelijk uiterlijk
à indien ook uterus afwezig = uterusagenesie
à geen menstruatie + zwanger worden onmogelijk
à wel operatie voor constructie van neovagina mogelijk of impressiemethode (met pelotte of
penis druk uitoefenen en zo zelf vagina ‘maken’)
o Prolaps: verzakking owv zwakte bekkenbodem waardoor een ander orgaan (uterus, blaas, ..)
doorzakt op de vagina => chirurgisch ingrijpen nodig, soms chronische pijnklachten achteraf
o Genitopelvienepijn/penetratiestoornis: pijn bij het vrijen = dyspareunie
à ontstekingen van genitaliën (vb door soa), atrofie van vaginale slijmvlies (vb post-
menopauzaal of door auto-immuunziekte), huidkloofjes, littekens, enz.
à vaginale doorbloeding niet optimaal (vb diabetes) => onvoldoende lubricatie => pijn
§ Aandoeningen aan uterus en adnexa
o Endometriose: endometrium bevindt zich buiten baarmoeder (meestal bij eierstokken)
o Polycysteus ovariumsyndroom (PCOS): vele kleine cysten in ovaria
à 5-10% v/d vrouwen + ↘ vruchtbaarheid
o MRKH-syndroom: geen vagina + baarmoeder (wel eierstokken)
1.5 Disorders of sexual development (DSD, interseksecondities)
= geslachtsontwikkeling niet volledig in m/vr richting gedifferentieerd
§ Geslachtschromosomale DSD: testiculaire dysgenesie
o mannen extra X-chrom, dus genotype = 47-XXY (klinefeltersyndroom)
o bijna geen spermatogenese in testes (+ klein en voelen week aan)
o borstgroei, meer kans op borstkanker, onvruchtbaar, (“↗ libido” is GEEN symptoom) !
o soms ook geen testosteronproductie (net voldoende in puberteit voor sec geslachtskenm.)
o behandeling = testosteron via injecties of gel op huid
§ Geslachtschromosomale DSD: ovariële dysgenesie
o vrouwen 1 X-chrom te weinig, dus genotype 45-XO (turnersyndroom)
o uitwendige genitaliën gedeeltelijk vermannelijkt!
o inwendige genitaliën wel vrouwelijk – maar soms bevatten ovaria ook leydigcellen
o geen menstruatie/borstontwikkeling, meisjes kleiner en onvoldoende kalkhoudende botten
§ Adrenogenitaal syndroom (46-XX DSD)
o alles inwendig vrouwelijk, uitwendig eerder mannelijk
o oorzaak = overmaat aan androgenen tijdens embr. ontwikkeling (bv door GM zwangerschap)
o vaker homoseksualiteit en genderdysforie
§ Adrenogenitaal syndroom (46-XY DSD)
o inwendig mannelijk of vrouwelijk, uitwendig eerder vrouwelijk (↘ masculanisatie)
o oorzaak = androgeentekort OF androgeenongevoeligheid (AOS) in weefsels
8
