Samenvatting Systeemtheorie
Tentamenstof: H1 t/m H9, H10.1 t/m H10.3.7
2
,Inhoudsopgave
1. Hoofdstuk 1: Het karakter en de plaats van de systeemtheorie...................................................................5
1.1 Theorieën over menselijk gedrag...................................................................................................................5
1.1.1 De psychoanalyse...................................................................................................................................6
1.1.2 Het behaviorisme....................................................................................................................................7
1.1.3 De humanistische psychologie...............................................................................................................7
1.1.4 De systeemtheorie..................................................................................................................................8
1.2 Een verkenning van de systeemtheorie..........................................................................................................8
1.2.1 De systeemtheorie heeft een constructivistische basis.........................................................................8
1.2.2 Geschiedenis van de theorie en praktijk van de systeembenadering....................................................9
1.2.3 Het ‘kader’ en de ‘context’ als kernbegrippen.....................................................................................10
1.2.4 De belangrijkste uitgangspunten van de systeemtheorie....................................................................10
1.2.5 Individueel gedrag geplaatst in de context van voortdurende interactie............................................10
1.2.6 Informatie als kernbegrip.....................................................................................................................11
1.2.7 Feedback als een specifieke vorm van informatie binnen het systeem: circulaire
informatieprocessen en het vermogen tot informatieverwerking...............................................................11
1.2.8 Herhaling, beperking, voorspelbaarheid, redundantie en patroon.....................................................12
1.2.9 Communicatie als voertuig van de informatie binnen systemen.........................................................12
1.3 Vergelijking tussen de eerdere psychologische stromingen en de systeemtheorie.....................................12
1.3.1 Individugericht versus systeemgericht.................................................................................................13
1.3.2 Intrapsychische versus interpersoonlijke benaderingswijze................................................................13
1.3.3 Niet-waarneembaar gedrag versus waarneembaar gedrag................................................................13
1.3.4 Het verleden van belang versus het verleden van veel minder belang...............................................13
1.3.5 De verschillende typen waaromvragen................................................................................................13
1.3.6 Wat is normaal, wat is abnormaal?......................................................................................................14
1.3.7 Een ander type oorzakelijkheid............................................................................................................14
1.3.8 Circulaire causaliteit in het licht van de geschiedenis..........................................................................14
1.3.9 Het naast elkaar bestaan en het elkaar aanvullen van theorieën........................................................14
1.4 Een ander soort theorie: Het metakarakter van de systeemtheorie............................................................14
2. Hoofdstuk 2: Het systeembegrip en de belangrijkste kenmerken van open systemen................................15
2.1 Het begrip systeem; een definitie.................................................................................................................15
2.2 Niveaus waarop systemen en hun delen geformuleerd kunnen worden.....................................................15
2.3 Het tijdselement...........................................................................................................................................15
2.4 Totaliteit of systeemsamenhang..................................................................................................................16
2.5 Niet-optelbaarheid.......................................................................................................................................16
2.6 Subsysteem...................................................................................................................................................16
2.7 Coalitie..........................................................................................................................................................16
2.8 Homeostase..................................................................................................................................................16
2.9 Lenigheid van het systeem...........................................................................................................................17
2.10 De omgeving van het systeem...................................................................................................................17
2.11 Het proces van input, troughput en output van energie en informatie.....................................................17
2.11.1 Input....................................................................................................................................................17
2.11.2 Troughput...........................................................................................................................................18
2.11.3 Output.................................................................................................................................................18
2.12 Systemen als kringlopen van gebeurtenissen............................................................................................18
2
2.13 Organisatie en differentiatie......................................................................................................................18
,3. Hoofdstuk 3: Over de onmogelijkheid om niet te communiceren..............................................................18
3.1 Uitgangspunt 1.............................................................................................................................................18
3.2 Een paar voorbeelden..................................................................................................................................19
3.3 Niet-aansluiting van de communicatie........................................................................................................19
3.4 Ontkenning van eigen communicatie..........................................................................................................19
3.5 Ontkenning van de verantwoordelijkheid ten opzichte van eigen communicatie.......................................19
4. Hoofstuk 4: De twee aspecten van de communicatie: Het inhouds- en betrekkingsaspect.........................19
4.1 Uitgangspunt 2.............................................................................................................................................19
4.2 Het tweeledige karakter van bepaalde opleidingen....................................................................................20
4.3 Het is de toon die de muziek maakt; enkele voorbeelden............................................................................20
4.3.1 Hoe een vriendelijke benadering deuren opent..................................................................................20
4.3.2 Hoe een onvriendelijke benadering een plezierig contact in de weg staat.........................................20
4.3.3 Het bepaalde karakter van het betrekkingsaspect...............................................................................20
4.4 Wat is en wat doet het betrekkingsaspect?.................................................................................................20
4.5 Het onderscheid tussen impliciete en expliciete meta-communicatie.........................................................21
4.6 Het grote belang van het betrekkingsaspect...............................................................................................21
4.6.1 Het betrekkingsaspect bij sociale beroepen........................................................................................21
4.7 Termen die verwant zijn aan ‘inhoud’ en ‘betrekking’: Taak en proces......................................................21
4.8 Het betrekkingsniveau nader geanalyseerd; ander niveau toegevoegd.....................................................21
4.9 Expliciete metacommunicatie als communicatieve en professionele vaardigheid......................................22
4.10 Over de ideale verhouding tussen taak en proces.....................................................................................22
4.11 Inhoud en betrekking in intercultureel perspectief....................................................................................22
5. Hoofdstuk 5: De verwarringen tussen het inhouds- en het betrekkingsaspect...........................................23
5.1 Uitgangspunt 3.............................................................................................................................................23
5.2 Algemene uiteenzetting: toelichting op het schema....................................................................................23
5.3 De verwarring type 1....................................................................................................................................23
5.3.1 Voorbeelden van verwarringen tussen het inhouds- en het betrekkingsniveau van het type I..........24
5.4 Verwarring type 2.........................................................................................................................................24
5.4.1 Voorbeelden van verwarringen tussen het inhouds- en het betrekkingsniveau van het type I..........24
5.5 Hoe op gefloeper te reageren......................................................................................................................24
5.6 Betrekkingsovergevoeligheid of ‘verdommunicatie’....................................................................................25
6. Hoofdstuk 6: De interpunctie van de interactie.........................................................................................25
6.1 Uitgangspunt 4.............................................................................................................................................25
6.2 Interpretatie van niet-eenduidige situaties..................................................................................................25
6.2.1 Niet-eenduidige prikkels van visuele aard............................................................................................25
6.2.2 Enkele voorbeelden van niet-eenduidige situaties die niet visueel van aard zijn...............................25
6.3 Het eigenlijke onderwerp: interpunctie........................................................................................................25
6.3.1 Interpunctie in de taal..........................................................................................................................25
6.3.2 Nogmaals uitgangspunt 4.....................................................................................................................25
6.3.3 Definitie van het begrip: Interpunctie..................................................................................................26
6.3.4 De interpuncties van Jaap en Marga Pietersen....................................................................................26
2
6.3.5 De eigen onschuld als kenmerk van de wijze waarop we interpunctie aanbrengen...........................26
, 6.4 Het begrip interpunctie als element van de lineair-causale denkwijze........................................................26
6.5 Definitie van het begrip circulair-causale werkelijkheid..............................................................................26
6.6 Circulair-causaal leren kijken naar de werkelijkheid; een tweede definitie van interpunctie......................26
6.7 De circulaire benadering als professionele competentie.............................................................................27
6.8 Een aantal voorbeelden van interpunctieverschillen...................................................................................27
6.9 Interpunctie, bezien in het licht van het constructivisme.............................................................................27
7. Hoofstuk 7: Analoge en digitale communicatie.........................................................................................28
7.1 Uitgangspunt 5.............................................................................................................................................28
7.2 Sterke en zwakke punten van analoge communicatie enerzijds en digitale communicatie anderzijds......28
7.2.1 Analoge communicatie is veel omvangrijker dan digitale communicatie............................................28
7.2.2 Analoge communicatie was eerder......................................................................................................28
7.2.3 Wel of niet afbeeldende relatie............................................................................................................28
7.2.4 De emotionele lading............................................................................................................................28
7.2.5 Regels met betrekking tot analoge en digitale communicatie.............................................................29
7.2.6 De eenduidigheid van communicatie...................................................................................................29
7.2.7 De relatie met de begrippen verbaal en non-verbaal..........................................................................29
7.2.8 Het uitdrukken van logische functies...................................................................................................29
7.2.9 Wie communiceren op welke wijze?....................................................................................................29
7.2.10 Heden, verleden en toekomst............................................................................................................29
7.2.11 Relatie van analoge en digitale communicatie met de begrippen inhouds- en betrekkingsniveau. .30
7.3 Van analoog naar digitaal: vaak een moeizame vertaalslag......................................................................30
7.4 Het ritueel als ‘tussenstation’ tussen analoge en digitale communicatie...................................................30
7.4.1 Individuele, persoonlijk vormgegeven rituele handelingen.................................................................30
7.5 De uitdrukkingskracht van een bepaalde analoge kunstvorm: dans...........................................................30
7.6 Het ritueel als therapeutische interventie....................................................................................................30
7.7 Congruente en incongruente communicatie................................................................................................31
8. Hoofdstuk 8: Complementaire en symmetrische interactie.......................................................................31
8.1 Uitgangspunt 6.............................................................................................................................................31
8.2 Vier opmerkingen vooraf..............................................................................................................................31
8.3 Nadere uitwerking van de kernbegrippen complementair en symmetrisch; de deelbegrippen ‘up’ en
‘down’.................................................................................................................................................................32
8.4 Voorbeelden van complementaire interacties.............................................................................................32
8.5 Voorbeelden van symmetrische interacties.................................................................................................32
8.6 Persoonlijke eigenschappen spelen ook een rol...........................................................................................32
8.7 Complementaire en symmetrische interacties in relatie met de geestelijke gezondheid van mensen.......32
8.8 Complementariteit en symmetrie binnen duurzame relatiepatronen.........................................................33
8.9 Positie gebonden en rolbepaalde complementaire interacties...................................................................33
8.9.1 Als het uit de hand loopt en als macht niet gecontroleerd wordt.......................................................33
8.10 Armando en symmetrische interacties uit de praktijk van alledag............................................................33
8.11 Complementaire rollen kunnen minder scheef worden en soms worden omgedraaid.............................33
8.12 Meta complementaire interacties en relaties............................................................................................33
9. Hoofdstuk 9: Paradoxale communicatie.................................................................................................... 33
2
, 9.1 Uitgangspunt 7.............................................................................................................................................33
9.2 Het begrip ‘double bind’...............................................................................................................................33
9.3 Het begrip paradox......................................................................................................................................34
9.3.1 Incongruente communicatie................................................................................................................34
9.4 Het begrip tegenstrijdigheid........................................................................................................................35
9.5 Impact van de double bind-situatie..............................................................................................................35
9.6 De bestaanszekerheid in het geding............................................................................................................35
9.7 De paradoxale interventie in de therapie.....................................................................................................35
10. Hoofdstuk 10: Gezinssystemen............................................................................................................... 35
10.1 Gezinsfenomenen, gezinsrollen en gezinsstructuren.................................................................................35
10.1.1 Gezinsrollen en -posities.....................................................................................................................36
10.1.2 De grens tussen het ouderlijk subsysteem en het subsysteem van de kinderen..............................36
10.1.3 Gezinsmythen en -geheimen..............................................................................................................37
10.1.4 Open en minder open systemen........................................................................................................38
10.1.5 Systeemdynamiek: Verandering van het onderling samenhangende systeem.................................38
10.1.6 Het emotionele krachtenveld binnen het gezin.................................................................................38
10.1.8 Het gezin als deel van een omvangrijker systeem.............................................................................40
10.2 Een verkenning van de systeemgerichte hulpverlening aan gezinnen......................................................40
10.2.1 Eerst aandacht voor concrete problemen..........................................................................................40
10.2.2 Hulpverlening aan gezinnen is gericht op het systeem......................................................................40
10.2.3 De aangemelde cliënt.........................................................................................................................40
10.3 Enkele interventies uit de methodiek van de gezinshulpverlening............................................................41
10.3.1 Werken aan het betrekkingsklimaat..................................................................................................41
10.3.2 Verandering aanbrengen in de gezinsstructuur.................................................................................41
10.3.3 De profilering van de grens tussen het ouderlijk subsysteem en het subsysteem van de kinderen.42
10.3.4 Systeemverandering door het stellen van communicatieregels........................................................42
10.3.5 Her etiketteren van situaties en gedragingen....................................................................................42
10.3.6 Herformuleren van niet-werkende interpuncties..............................................................................43
10.3.7 Circulair vragen stellen.......................................................................................................................43
1. Hoofdstuk 1: Het karakter en de plaats van de
systeemtheorie
1.1 Theorieën over menselijk gedrag
Menselijk gedrag is een complex gegeven en heeft geen eenduidige verklaring.
In dit hoofdstuk worden drie belangrijke psychologische stromingen
voorgesteld. Systeemtheorie is de vierde stroming.
Drie opmerkingen voorafgaand:
1. De keuze van de drie voorafgaande theoretische stromingen is natuurlijk
subjectief.
2. De beknopte typeringen van de betreffende stromingen, doen onvoldoende
recht aan de rijkdom en reikwijdte van deze stromingen.
3. Algemene systeemtheorie is een metatheorie. Een theorie op een hoger
2
abstractieniveau dan ‘gewone’ inhoudelijke theorieën. Systeemtheorie is
, meer een wijze van denken en benaderen dan een verzameling van
theoretische uitspraken.
1.1.1 De psychoanalyse
Sigmund Freud wordt gezien als de vader van de psychologie. Werd in 1856
geboren in Freiberg (Tsjechië).
Freud heeft een theorie en een therapeutische methode ontwikkeld, de later als
psychoanalyse bekend is geworden.
De psychoanalyse bestaat uit:
1. De psychoanalytische theorie: Behandelt de dynamiek van de psychische
processen van de mens, die voor een belangrijk deel onbewust zijn en
bepaald worden door verdringing en afweermechanismen. Afweer heeft te
maken met onaanvaardbare, pijnlijke of angst verwekkende
bewustzijnsinhouden, die meestal verband houden met seksuele en
agressieve driften.
2. De psychoanalytische therapie: Is de vorm van therapeutisch handelen
waarbij uitsluitend psychische, dat wil zeggen niet medische of medicinale,
beïnvloedingsmiddelen worden aangewend om stoornissen op het spoor te
komen en op te heffen, met het doel om ziekten te genezen.
Een mens doorloopt van pasgeborene tot volwassene verschillende fasen:
De lichamelijke, seksuele en psychische ontwikkeling hangen volgens hem
nauw met elkaar samen.
1. De orale fase
2. De anale fase
3. De fallische of genitale fase
Wanneer een kind een bepaalde fase niet goed doorloopt, zal het de niet-
volledig doorgewerkte elementen meenemen naar de volgende fase, wat later
kan leiden tot een persoonlijkheidsstoornis of een psychische aandoening.
Wanneer mensen hun driften te weinig leren beheersen losbandigheid en
ongeremd gedrag.
o De periode wanneer Freud hierover schreef was de Victoriaanse periode
(1880-1915)
Een belangrijk gegeven uit de psychoanalyse is het persoonlijkheidsmodel.
o Hierin worden drie elementen onderscheiden:
1. Het Es: Hierin verblijven de driften, de impulsen en de seksualiteit,
die voortdurend de aandacht van de persoon vragen.
2. Het Ich: Heeft een sturende en coördinerende functie. Het moet
laveren tussen het Es en het Über-Ich.
3. Het Über-Ich: Gedeelte van de persoonlijkheid waarin het individu
de waarden, normen, geboden en verboden van de samenleving
heeft verinnerlijkt. Hierdoor kan de samenleving toezicht houden op
het gedrag van het individu.
Door het Über-Ich oefent de persoon zelf de sociale controle uit
met betrekking tot alle voorschriften, regels en verboden.
Daarnaast is de verhouding tussen het Es en het Über-Ich in de tijd van Freud
zeer problematisch. In die tijd kwamen normale mensen met hun gezonden
driften en verlangens in conflict met de maatschappelijke normen die hen te
weinig vrijheid boden voor het uiten van die driften.
Een derde aspect – naast het persoonlijkheidsmodel en de ontwikkelingsfasen
– is zijn aandacht voor het onbewuste.
2
, o Hij stelde zich als doel om door middel van de psychoanalytische
therapie mensen in staat te stellen zich meer bewust te worden van het
onbewuste.
De essentie van Freuds theorie: De mens moet tijdens zijn leven te maken
krijgen met twee principes:
1. Het lustprincipe: Stelt dat je in het leven zo veel mogelijk moet genieten.
2. Het realiteitsprincipe: Maakt ons duidelijke dat het leven niet altijd feest is.
Het therapeutische model bij deze stroming is de psychoanalytische therapie.
1.1.2 Het behaviorisme
In Amerika ontwikkelt zich rond 1920 het behaviorisme.
Behaviorisme: De psychologie van het uiterlijk waarneembare gedrag. Het is
een theorie over de wijze waarop mensen leren. Al het menselijk gedrag is
volgens deze theorie aangeleerd.
o De mens komt als een tabula rasa, een onbeschreven blad, ter wereld.
Binnen het behaviorisme bestaan theorieën over de verschillende manieren
waarop mensen leren. Conditionering, stimulus, respons en bekrachtiging
verwijzen naar de onbewuste en bewuste leerprocessen die aan het menselijk
gedrag ten grondslag liggen.
De therapievorm die gebaseerd is op het behaviorisme wordt gedragstherapie
genoemd.
o Beoogd dat gewenst gedrag aan te leren en ongewenst gedrag af te
leren.
Uitgangspunt behaviorisme: We kunnen niet in het binnenste van de
mens kijken en we moeten het doen met wat we kunnen zien Het
waarneembare menselijk gedrag. Wensen, behoeften en gevoelens zijn in het
algemeen geen hanteerbare grootheden, want ze zijn niet waarneembaar (zelf
uitgangspunt als systeemtheorie).
o Bij de psychoanalyse is het de psychologie van het innerlijk.
1.1.3 De humanistische psychologie
In de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw ontstaat er – in reactie op
het behaviorisme en onder invloed van een filosofische stroming – een derde
richting in de psychologie: De humanistische psychologie
De humanistische psychologie: Nadruk ligt op de menselijke mogelijkheden,
de mogelijkheid van de mens om te kiezen en zich te ontplooien.
o Mensen hebben een aangeboren behoefte aan groei en zelfontplooiing
of zelfverwerkelijking.
o Abraham Maslow is de theoreticus van deze stroming. Hij heeft zich
beziggehouden met de vraag wat mensen kunnen en wat de grenzen van
deze menselijke mogelijkheden zijn.
Onderverdeling van menselijke behoeften in vijf typen
(behoeftehiërarchie):
1. Fysieke behoeften
2. Behoefte aan veiligheid
3. Behoefte aan liefde, affectie en de behoefte om bij andere
mensen te horen.
4. Behoefte aan erkenning en waardering
5. Behoefte aan groei en zelfverwerkelijking
2
, De behoeften van het lagere typen moeten eerst bevredigd
zijn voordat de behoeften van een hoger type zich kan
realiseren.
Zelfverwerkelijking: Maslow denkt dan aan zelfkennis, inzicht in eigen
persoonlijkheid, passieve en actieve kunstbeoefening en het zich openstellen
voor schoonheid en esthetiek.
o Het belangrijkste in zijn optiek is de belangstelling voor spiritualiteit,
religie, zingeving en levensbeschouwelijkheid.
Carl Rogers: De man van de praktijk van de humanistische benadering in de
psychologie.
o Hij is de therapeut van de cliëntgerichte therapie. Een cliënt kan zoveel
mogelijk door eigen inzicht en op eigen kracht weer grip op zijn situatie
krijgen.
Therapeut moet een welwillende sfeer creëren waarbij de cliënt
zijn verhaal kan doen en zelfinzicht in zijn situatie kan werven.
De cliënt moet bevestiging ervaren, onvoorwaardelijk
geaccepteerd worden en zeker zijn van de empathie van de
therapeut.
Therapeut moet niet invullen, voor de cliënt denken, met
adviezen komen.
Bij de psychoanalyse krijgt de patiënt een plaats in het medisch model en
wordt als ‘ziek’ beschouwd.
Bij de humanistische psychologie worden menselijke problemen opgevat als
moeilijke en soms pijnlijke overgangsmomenten naar een hogere vorm van
bestaan.
1.1.4 De systeemtheorie
De drie voorgaande stromingen richten zich op de bestudering en de
behandeling van het individu. De systeemtheorie heeft niet het individu, maar
het individu in zijn omgeving tot onderwerp.
1.2 Een verkenning van de systeemtheorie
1.2.1 De systeemtheorie heeft een constructivistische basis
De kennistheorie is dat hoofdstuk van de filosofie dat vragen behandelt als:
o Wat is ware kennis?
o Wat is het proces waarlangs wij tot ware kennis kunnen komen?
o Hoe verhouden de werkelijkheid en de kennis van die werkelijkheid zich
tot elkaar?
Mensen gaan ervan uit dat het waarnemen, meten, aanraken en onderzoeken
van objecten ons ware kennis van de werkelijkheid verschaft Wordt in de
kennistheorie realisme genoemd.
o We duiden deze kennis aan met het begrip ‘objectieve kennis’.
De tegenpool van dit realisme wordt constructivisme genoemd. Die beweert
dat er ook een werkelijkheid bestaat die wij zelf maken en construeren. Wij
kunnen de werkelijkheid creëren met onze gedachten, onze creativiteit, maar
ook met wanen, angsten en dwanggedachten.
o Hier spreken we van het begrip ‘subjectieve kennis’.
2
