Samenvatting Internationaal recht
Hoofdstuk 1 Begrip en aard van het internationaal publiekrecht (IP)
- IP is een omvangrijk rechtsgebied.
- Grote delen van het IP zijn wereldwijd van toepassing.
- Het belang van het IP vloeit voort uit de onderlinge afhankelijkheden tussen staten. Die
afhankelijkheden maken internationale samenwerking noodzakelijk, waarbij internationaal
recht (IR) een belangrijke rol speelt.
Bijv.: gewapende conflicten in het Midden-Oosten leiden tot grote hoeveelheden
vluchtelingen in Europa.
- IP is van groot belang voor het nationaal recht van staten. Internationale afspraken hebben
in het algemeen pas praktisch effect als staten hieraan binnen hun nationale rechtsorde
toepassing geven.
- IR bepaalt in vergaande mate de reikwijdte van nationaal recht.
- Voor NL is IR van grote betekenis; als kleine, internationale georiënteerde en politiek relatief
machteloze staat heeft NL groot belang bij dat het handelen van andere staten wordt geleid
door IR.
- De Grondwet (Gw) weerspiegelt dit belang en geeft de Nederlandse regering de taak de
ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen.
- Zo is NL lid van vele internationale organisaties.
- De Gw maakt het mogelijk dat de Nederlandse rechter bepaalde internationale rechten en
verplichtingen rechtstreeks toepast en, in geval van botsing met nationaal recht, voorrang
geeft boven formele wetgeving en zelf boven de Gw.
Geschiedenis
- De oorsprong van het IP wordt vaak verbonden met het ontstaan van onafhankelijke en
soevereine staten in Europa.
- Het vreedzaam naast elkaar bestaan van soevereine staten die hun eigen belangen
nastreven, vraagt om een rechtsstelsel dat deze onafhankelijkheid beschermt.
- Vrijheid en gelijkheid van staten kunnen alleen worden gewaarborgd door een systeem van
rechtsregels (het IP) dat voor allen op gelijke voer van toepassing is. alleen zo kunnen
conflicten en daaruit voortvloeiend geweld worden voorkomen.
- Het IP had ten tijde van de opkomst van de soevereine staten vooral als functie de
bevordering van het vreedzaam samenleven (co-existentie) van staten.
- Het Verdrag van Westfalen in 1648 wordt gezien als het beginpunt van IR. Dit verdrag
maakte een einde aan de dertigjarige en tachtigjarige oorlog en hield in dat ruim 300
politieke eenheden zich ontworstelden aan het gezag van het Roomse Rijk en het kerkelijke
gezag. Zij hadden afgesproken het beginsel van territoriale integriteit te respecteren en
werden formeel afhankelijk.
- Een van de nieuwe onafhankelijke staten die bij de Vrede van Westfalen werd erkend, was
de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, voorloper van het Koninkrijk der
Nederlanden.
- Er ontstond een systeem van soevereine staten die rechtsbetrekkingen met elkaar
aangingen. Dit is de oorsprong van het IP.
- Vooral via de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie
(WIC) oefende de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in die periode koloniaal gezag
uit in (delen van) Zuid-Afrika, Sri Lanka, India, Indonesië, Ghana, Brazilië en Suriname.
1
, - Met een aantal machtige en georganiseerde politieke entiteiten sloten Europese staten
capitulatie (overeenkomsten die de belangen van hun onderdanen in die gebieden
beschermden, bijv. op het gebied van handel en rechtspraak.
- In politiek, economisch, religieus en juridisch opzicht bleef IP vooral Europees IP.
- Na de Eerste Wereldoorlog verloor Europa zij greep op de internationale rechtsorde. De VS al
machtsfactor en het ontstaan van de Sovjet-Unie maakte een einde aan de eenheid van
Europa en verzwakten de Europese dominantie.
- Het IP omvat nu de gehele wereld.
- Het stelsel van IR is in de loop van de jaren veranderd en uitgebreid. Het is bijvoorbeeld
minder eurocentrisch, er zijn andere actoren bijgekomen die een belangrijke rol spelen en IR
gaat niet meer alleen om de rechten van staten, maar ook individuen kunnen rechten
ontlenen aan IR.
Algemene omschrijving IP
- IP regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale gemeenschap.
- Het kent bevoegdheden toe aan entiteiten die publiek gezag uitoefenen en biedt een
juridisch kader waarbinnen zij deze bevoegdheden uitoefenen.
- IP heet ook wel volkenrecht en IR.
- De term volkenrecht gaat terug naar de Latijnse term ‘ius gentium’. In het Romeinse Rijk
duidde deze term op het recht dat op alle burgers van toepassing was.
- Internationaal publiekrecht ziet niet in eerste instantie op volkeren.
- De term ‘internationaal publiekrecht’ sluit beter aan bij de veelzijdigheid van internationale
rechtsbetrekkingen en heeft daarom voorkeur.
- De term ‘internationaal recht’ is breder dan internationaal publiekrecht.
- IR omvat zowel internationaal publiekrecht als internationaal privaatrecht.
Het internationale element
- Het internationale dan wel nationale karakter van een rechtsregel wordt in hoofdzaak
bepaald aan de hand van de rechtsbron waaruit deze regel voortvloeit.
- Rechtsbronnen zijn feiten, gebeurtenissen of procedures die een rechtsorde als
rechtscheppend erkent.
- De Nederlandse rechtsorde erkent bovenal de wet en contracten als rechtscheppend.
- De internationale rechtsorde erkent in hoofdzaak vier rechtsbronnen:
1. Gewoonterecht: recht dat ontstaat uit de praktijk van staten in combinatie met
rechtsovertuigingen.
2. Verdragen
3. Besluiten van internationale organisaties
4. Algemene rechtsbeginselen
- Rechts dat uit deze rechtsbronnen voortvloeit, wordt aangeduid als IR.
- De internationale en nationale rechtsorde zijn autonoom, in de zin dat elke rechtsorde zelf
bepaalt of en onder welke voorwaarden zij juridische effecten toekent uit een andere
rechtsorde.
- Het fundamentele uitgangspunt hierbij is dat in beginsel een regel van nationaal recht geen
juridische betekenis heeft in de internationale rechtsorde.
- Hoewel regels van nationaal recht (bijv. via gewoonterecht of de ontwikkeling van algemene
rechtsbeginselen) bouwstenen kunnen zijn in het proces van internationale rechtsvorming,
heeft een nationale regel als zodanig geen rechtsgevolgen in de internationale rechtsorde.
2
, - Als nationaal recht bindend effect zou hebben op internationale rechtsorde, zou één staat
internationale rechtsregels kunnen vaststellen met rechtsgevolgen voor andere staten.
- De formele scheiding tussen de internationale en de nationale rechtsorde betekent ook dat
IR niet zelf kan bepalen welke rechtsgevolgen het heeft in de nationale rechtsorde.
- De rechtsgevolgen van IR in de nationale rechtsorde worden uitsluitend bepaald door
nationaal recht.
- Het formele onderscheid betekent ook dat deze rechtsordes eigen organen kennen. Zo
functioneren Nederlandse rechtbanken en gerechtshoven in de Nederlandse rechtsorde en
passen zij in beginsel de NL recht toe, terwijl het Europees Hof voor de Rechten van de Mens
(EHRM), het Internationaal Strafhof (ISH) en het Internationaal Gerechtshof (IGH) in de
internationale rechtsorde functioneren en IR toepassen.
- Over de vraag of de internationale rechtsorde en de nationale rechtsorde werkelijk
gescheiden zijn, wordt verschillend gedacht. Twee opvattingen:
1. Dualistische leer
2. Monistische leer
Dualistische leer
- Neemt aan dat internationale en nationale rechtsordes geheel geschieden rechtssystemen
zijn.
- In de klassieke vorm ziet het dualisme de soevereine staat als hoogste gezag.
- Het primaat van de soevereiniteit brengt mee dat IR niet boven de staat kan staan.
- Omdat IR voortkomt uit de wil van de staat is het per definitie afhankelijk van en
onderworpen aan soevereiniteit.
- IR staat niet boven de staat, maar is ‘extern’ recht van de staat, een juridisch instrument
waarmee de staat macht kan verwerkelijken.
- Dualistische leer beschermt de nationale rechtsorde tegen de invloed van IR.
- De leer is ontwikkeld in Italië en Duitsland, zij bevochten in de 19 e eeuw hun
onafhankelijkheid en eenheid.
Monistische leer
- Gaat ervan uit dat er één rechtsorde bestaat, waar zowel IR als nationaal recht deel van
uitmaakt.
- IR werd niet gezien als ‘extern recht’ van de staat, maar als recht dat de macht van de staat
kon beperken. Alleen zo kunnen de rechten van individuen worden beschermd.
- De verhouding tussen de internationale en de nationale rechtsorde is complexer geworden
en kan niet langer eenvoudig worden gevangen in een dualistisch of monistisch model.
- Modernere theorieën geven dan ook de voorkeur aan een pluralistische opvatting die uitgaat
van een niet-hiërarchische ordening van naast elkaar staande rechtsordes.
Het publieke element
- Het publieke element onderscheidt internationaal publiekrecht van internationaal
privaatrecht.
- Het publieke karakter kent twee kenmerken:
1. Het legitimeert en reguleert internationaal publiekrecht de uitoefening van publiek gezag
in de internationale gemeenschap. Dit geldt bovenal voor het gezag van staten en
internationale organisatie.
2. Beschermt internationaal publiekrecht publieke belangen, zoals veiligheid, welzijn,
bescherming van natuur en milieu, enz. In eerste instantie zijn dit de belangen van
3
, individuele staten, die door middel van internationale afspraken proberen hun publieke
belangen te beschermen. Maar IP beschermt ook bovennationale publieke belangen:
belangen van staten gezamenlijk en in sommige gevallen de belangen van de
internationale gemeenschap als geheel.
- IP wordt onderscheiden van internationaal privaatrecht. Internationaal privaatrecht beheerst
privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen met een grensoverschrijdend karakter.
- Het is bijv. van toepassing op grensoverschrijdende koop van goederen, levering van
diensten, huwelijken en echtscheidingen.
- Op dergelijke grensoverschrijdende rechtsbetrekking kunnen verschillende nationale
rechtsstelsels van toepassing zijn, wat tot juridische conflicten kan leiden.
- Internationaal privaatrecht beoogt dergelijke conflicten te voorkomen en op te lossen.
- Het bepaalt welk nationaal recht van toepassing is (conflictenrecht), welke rechter bevoegd
is dat recht toe te passen (bevoegdheidsrecht) en hoe rechterlijke vonnissen moeten worden
erkend of ten uitvoer moeten worden gelegd (erkennings- en executierecht).
- Internationaal privaatrecht is in grote mate bepaald door nationaal recht. In NL door het Rv
en boek 10 van het BW.
- Hiernaast bestaat het uit verdragen die nationaal recht aanvullen.
- Het onderscheid tussen IP en internationaal privaatrecht is niet scherp.
Het juridische element
- Het juridische element onderscheidt internationaal publiekrechtelijke normen van andere
(internationale) normen.
- Niet-juridische normen zijn in de praktijk van groot belang.
- Net als juridische regels geven dergelijke niet-juridische regels redenen en argumenten om
op een bepaalde wijze te handelen, of om het handelen van anderen te beoordelen.
- Bijv. de aanbevelingen van de Algemene Vergadering van de VN.
- Internationale betrekkingen worden ook beïnvloed door morele en religieuze normen.
- Morele overwegingen hebben een grote invloed op de ontwikkeling en interpretatie van IP.
- Het onderscheid tussen juridische regels enerzijds en politieke en morele regels anderzijds
kan aan de hand van twee kenmerken worden bepaald:
1. De bron van de regel: de internationale rechtsorde kent een beperkt aantal
rechtsbronnen, bovenal verdragen, gewoonterecht, besluiten van internationale
organisaties en algemene rechtsbeginselen. Alleen de regels die uit deze bronnen
voortvloeien, behoren tot het IP. Het onderscheid tussen rechtsregels aan de hand van
de rechtsbron is een kenmerk van het positivisme: de heersende theoretische opvatting
over IR.
2. Rechtsregels zijn onderdeel van een systeem dat schending van een norm verbindt met
een sanctie. De verbinding tussen een overtreding van een rechtsnorm en een door het
recht geregelde sanctie is een wezenskenmerk van ‘recht’.
- Het wordt wel gezegd dat IR het twee kenmerk niet kent, omdat de internationale
rechtsorde geen centraal gezag kent dat recht kan afdwingen.
- De internationale rechtsorde beschikt wel degelijk over procedures voor handhaving en
afdwinging van rechtsregels.
- De handhaving van de internationale rechtsorde ligt in belangrijke mate in de handen van de
staten zelf.
- Deze kunnen onder meer via diplomatiek protest en sancties andere staten ertoe brengen
het recht na te leven.
4
