De Vries
H7 De gevolgen van geweld
FIGHT, FLIGHT, FREEZE OR FAINT
Normaal reageert men op een (dreigende) beschadiging door snel een intern
verdedigingssysteem te activeren: het adrenalinegehalte in het bloed stijgt, de concentratie
neemt toe, men krijgt een geconcentreerd bewustzijn en daarmee ook een
bewustzijnsvernauwing waardoor men allerlei prikkels, zoals pijn, honger of vermoeidheid, niet
voelt.
Men komt in een staat van verhoogde paraatheid, in staat om zo adequaat mogelijk te
reageren, met als doel om in leven te blijven, om letterlijk het gevaar te overleven.
Men is zich bewust van de werkelijkheid van dat moment, waardoor men een keuze kan
maken tussen fight or flight (vechten of vluchten).
Zodra het gevaar geweken is, laat men deze toestand van verhoogde waakzaamheid weer
los en voelt men de lichamelijke pijn of de emoties.
Vluchtelingen
Lang niet altijd kan men letterlijk vluchten of terugvechten. Dan lijkt het enige alternatief te zijn
om in figuurlijke zin te vluchten. Door lichamelijk te verstijven, verlamd te raken (freeze), door
flauw te vallen (faint), door ‘uit het lichaam te treden’ of in een fantasiewereld te gaan leven.
Mensen doen dit bijvoorbeeld in situaties waarin ze onverwacht overrompeld worden door iets
of iemand, of als ze vastgehouden en verkracht of in elkaar geslagen worden.
Het gaat om situaties van terug kerend geweld (huiselijk geweld, geweld in gevangenissen en
oorlogssituaties). Gebeurd ook bij gruwelijke vormen van sterven of mishandelingen.
Judith Herman schrijft in Trauma en herstel over situaties waarin men niet kan vechten of
vluchten: ‘Dan raakt het verdedigingssysteem ontregeld omdat het zijn taak niet kan verrichten,
met als gevolg dat er allerlei traumatische reacties optreden’.
Het systeem blijft dan in de ‘verdedigingsstand’ staan, terwijl het gevaar verdwenen is. Zij
noemt een dergelijke situatie een ‘traumatische gebeurtenis’, die voor korte of lange tijd
lichamelijke en/of psychische gevolgen kan hebben.
EENMALIG OF LANGDURIG GEWELD
Eenmalig geweldincident; ongeluk, aanranding, verkrachting, korte gijzeling, vechtpartij,
inbraak, beroving of overval.
Langer durende geweldsituatie; huiselijk geweld, oorlog, langdurige ontvoering of gijzeling,
gevangenschap of leven onder een dictatoriaal regime.
De gevolgen van een eenmalig incident zijn over het algemeen minder groot dan die van
langdurig geweld. Maar geweld kan in hevigheid sterk verschillen en wordt door mensen ook
verschillend ervaren.
De hulpverlening besteed tegenwoordig meer aandacht aan de ervaring van mensen bij
geweldsincidenten (gevoelens). Het gevolg van wegstoppen is namelijk dat het het
verwerkingsproces in de weg zit / tot klachten kan leiden op langer termijn.
Veel mensen herstellen binnen enkele maanden van een meegemaakte eenmalige
geweldervaring. Dit wordt de fase van acuut trauma genoemd. Als de klachten na drie tot zes
1
,maanden niet verdwijnen of zelfs erger worden dan gaat men spreken van een chronisch
trauma. bij langdurig/veelvuldig geweld is de kans op natuurlijk herstel minder omdat men
door omstandigheden niet op de meest gezonde manier (fight of flight) kon reageren.
Bekendste gevolg van meegemaakte geweldservaring is PTSS. Kan gepaard gaan met op
lange duur ook andere psychische, lichamelijke of relatieproblemen ontwikkelen.
ACUUT TRAUMA (acute stressstoornis)
Een methode die men vaak gebruikt na het meemaken van een geweldincident is debriefing
(rapportage). In eerste instantie was debriefing bedoeld voor eerstehulpteams werknemers
raakte namelijk getraumatiseerd raakten door wat zij meemaakten op hun werk.
Het belangrijkste van debriefing was in eerste instantie dat mensen kort na afloop van een
ernstig ongeval de gevoelens kwijt konden die deze gebeurtenis had opgeroepen.
Jaren negentig men gebruikt debriefing over de hele wereld, doel is chronische klachten
voorkomen.
Is het zinvol om een methode die voor hulpverleners is ontwikkeld toe te passen op slachtoffers
van geweld?
Hulpverleners weten dat het geweld kan gebeuren en zijn er enigszins op voorbereid. Maar dat
is toch een ander uitgangspunt dan bij de meeste slachtoffers. Wat natuurlijk niets zegt over
hoe aangrijpend bepaalde gebeurtenissen voor een hulpverlener kunnen zijn.
Verschillende meningen over debriefing:
1) Mensen als Mitchell en Every zeggen: ‘Gewoon doen, het werkt goed’.
2) Mensen als Brewin, Yule en Pennebaker zeggen: ‘Niet doen’.
Laatstgenoemde benadrukken het effect van een natuurlijk en individueel herstelproces. Dit
voorkomt volgens hen langdurige klachten. Zij benadrukken dat debriefing, vooral de
gestructureerde vorm, juist meer schade kan berokkenen. Men wordt hierdoor min of meer
gedwongen om zich op korte termijn alles weer te herinneren. Daardoor kan het gebeurde niet
uit het bewustzijn wegzakken en via een natuurlijk proces zijn plek vinden in iemands leven.
Bij natuurlijk herstelproces zijn er twee belangrijke uitgangspunten:
Het eerste uitgangspunt dat het een individueel proces is, dat voor ieder anders is.
Het tweede uitgangspunt de persoon die het geweld heeft meegemaakt, zelf duidelijk
maakt wat hij of zij nodig heeft van anderen en wanneer. Hulpverleners kunnen dit proces
bevorderen door goede informatie te geven en door beschikbaar te zijn als de ander om hulp
vraagt.
INFORMATIE IS BELANGRIJK
Het is belangrijk dat slachtoffers en hun familie leden goede informatie krijgen over wat ze
kunnen mee maken en daarbij aftasten wat ze nodig hebben ondersteund het natuurlijk
herstel proces. Het is belangrijk aandacht te besteden aan: wat het systeem kan betekenen,
verschillende reacties tussen mannen/vrouwen en onwaarheden duidelijk neerzetten.
Goed bedoelde adviezen van anderen kunnen averechts werken: om er niet meer aan te
denken, om te proberen het te vergeten of weg te stoppen door ‘alleen maar leuke dingen te
gaan doen’ of om kalmerende pillen te gaan slikken. Verschillende onderzoekers, zoals
Resick, Pennebaker en Brewin, benadrukken dat vermijdingsgedrag het natuurlijke
2
,herstelproces blijkt te remmen en op de langere termijn voor meer klachten gaat zorgen.
Medicatie slikken om angst kwijt te raken versterkt dit vermijdingsgedrag juist.
Volgens Brewin kunnen mensen juist kort na het gebeurde veel aanhoren en opslaan in
geheugen, zij zijn dan open/sterk geconcentreerd en hebben nog weinig emotionele reacties
heeft te maken met het interne verdedigingssysteem dat nog actief is.
Ingrijpende ervaringen bevinden zich niet in het gewone geheugen, maar in het onbewuste.
het SAM: Situational Accessed Memory, dit geheugen dient zich aan via gefragmenteerde
flashbacks, dromen en herbelevingen en wordt door willekeurige stimuli op gang gebracht
gebeurtenissen in het heden, die ineens een herinnering wakker maken, vanwege een
toevallige overeenkomst tussen die twee situaties, bijv. een bepaalde geur, uitspraak,
muziekfragment of aanraking.
HET NATUURLIJKE HERSTELPROCES BEVORDEREN
Het herstelproces kan bevorderd worden door:
- Wanneer iemand letterlijk uit de gevarenzone is, dus als iemand fysiek in veiligheid is.
- Vanaf het begin de tijd te nemen om bezig te zijn met wat er gebeurd is. Uit onderzoek van de
psycholoog Pennebaker blijkt dar de eerste twee weken na het gebeurde dagelijks schrijven
lukt en als zinvol beleefd wordt.
- Omstanders moeten de ernst erkennen en niet bagatelliseren. Hoewel dit vaak bedoeld is om
de ander te helpen, kan zo’n opmerking het juist moeilijker maken voor de betrokkene om de
eigen ervaringen serieus te nemen.
- De aanwezigheid/beschikbaarheid van een ondersteunend netwerk(naasten/hulpverleners) is
belangrijk. Betrokkene kiest zelf in hoeverre hij/zij gebruik wil maken van dit netwerk. Informeel
contact is belangrijker (met vrienden) is belangrijker dan praten met hulpverlener.
- Het uiten van gevoelens werkt gestimuleerd (ookal begrijpen mensen ze niet).
Het voordeel van deze benadering is dat iemand zelf actief met het gebeurde bezig is en
daarbij zelf de regie in handen heeft. Dit maakt het risico kleiner dat iemand blijft steken in de
slachtofferrol, met alle mogelijke gevolgen zoals chronische klachten. Zodra iemand zich met
het slachtoffer-zijn identificeert, gaat hij of zij ook zo denken en voelen en geeft hij of zij daarbij
de regie over het eigen leven weg aan anderen (hulpverleners)
GEEN NATUURLIJK HERSTEL
Mensen met chronisch trauma hebben vanuit eerder ervaringen met geweld bepaalde
overlevingsstrategieën ontwikkeld. Hieruit reageren en beleven zij het gebeurde automatisch
vanuit de eerder ontwikkelde overlevingsstrategie (als een gebeurtenis van vroeger).
De reactie van mensen met chronisch trauma komt op een buiten staander vaak overdreven
over. Gevolg kan zijn chronische klachten. Het recente geweldsincident kan namelijk
vroegere gewelds ervaringen (vanuit het onbewuste), met bij behorende gevoelens, reacties en
klachten aan wakkeren. Zo kan PTSS (of andere klachten) ontstaan. Incident is eerder een
aanleiding dan oorzaak.
CHRONISCH GETRAUMATISEERD ZIJN
Mensen die langdurig geweld hebben meegemaakt, krijgen vaak op lange duur lichamelijke,
psychische en relationele klachten. Mensen blijven innerlijk hangen in hun verleden gevolg
is niet leven maar overleven, voorbeelden zijn niets voelen, geen contact hebben met
zichzelf/lichaam, niet weten wat liefde is, weinig energie en snel boos.
3
, Er moet sprake zijn van
een trauma:
A. Betrokkene is
blootgesteld aan
een feitelijke of
dreigende door, STRESSSTOORNIS (PTSS)
POSTTRAUMATISCHE
In 1980ernstige
is de nieuwe psychiatrische diagnose ‘posttraumatische stressstoornis’ opgenomen in
verwondingen
de DSM-III. Daarmee werd en/ officieel erkend dat geweld tot langdurige psychische klachten kan
of seksueel
leiden. Deze erkenning was hard nodig veel mensen die ernstige vormen van geweld
hadden meegemaakt werden, ten onrechte gediagnostiseerd met een primaire psychiatrische
geweld;
stoornis
Er of ziekte.
moet sprake zijnZijvan
werden onder andere gezien als mensen met aangeboren
persoonlijkheidsstoornissen.
onderstaande
symptomen:
Tot B.
de twintigste eeuw werden, in navolging van Freud, vrouwen die kampten met de gevolgen
De traumatische
van onverwerkte ervaringen van incest of ander seksueel geweld, gezien als hysterische
ervaring wordt
personen die ziekelijk neurotische fantasieën hadden. Pas in de tweede helft van de twintigste
voortdurend
eeuw werd duidelijk dat deze volwassenen in hun jeugd misbruikt en/of mishandeld waren.
herbeleefd;
C. Aanhoudend
In de DSM-5 staatvan
vermijden de meest recente omschrijving van de klachten op grond waarvan iemand
de diagnose posttraumatische
prikkels die stressstoornis (PTSS) krijgt. In grote lijnen komt het neer op:
gerelateerd zijn
aan het trauma
D. Negatieve ANDERE KLACHTEN DAN PTSS
veranderingen in - Problemen met zichzelf, zoals een gebrek aan eigenwaarde,
gedachten en zichzelf waardeloos voelen, geen vertrouwen in zichzelf of een
stemming negatief zelfbeeld. Gevoel zelf schuldig te zijn aan het geweld dat
gerelateerd aan de hen overkomen is.
traumatische - Psychische problemen (anders dan de symptomen van
gebeurtenis; PTSS) zoals depressieve klachten, verslaving aan eten,
E. Aanhoudende medicijnen, alcohol of drugs, angsten, zelfbeschadiging of
symptomen van zelfmoordpogingen. Wordt vaak gezien als een losstaande
verhoogde ziekten of stoornissen in plaats van als gevolg van meegemaakt
prikkelbaarheid; geweld.
Van alle bovenstaande - Problemen op het gebied van persoonlijke contacten
symptomen geldt: deze (gezin, werk, vrienden, seksualiteit). Moeite met aangaan van
zijn begonnen of nieuwe relaties, geen vertrouwen in anderen.
verslechterd na de - Lichamelijke klachten, zoals hypertensie, fibromyalgie (pijn in
traumatische gebeurtenis: spieren en bindweefsel), slaapproblemen, functionele
F. De duur van de darmstoornissen, migraine, huidziekten of burn-out.
stoornis is langer
dan een maand; Hoofdstuk 8 Overlevingsstrategieën
G. De stoornis GEWELD GEEFT WONDEN
veroorzaakt Lichamelijke wond lichamelijke pijn.
klinische Emotionele wond gekwetst worden, wat je angstig, verdrietig
significante of boos maakt.
lijdensdruk of Mentale wond dat je je mentale houvast kwijtraakt, wat chaos
beperkingen in het of verwarring geeft.
sociale of Wond op zielsniveau de ervaring dat je als individu er niet toe
beroepsmatige doet, niet gezien of niet gerespecteerd wordt.
functioneren, of
het functioneren Waar de wond ook is, de basiservaring op dat moment lijkt voor
op andere ieder mens hetzelfde te zijn, namelijk de pijnlijke ervaring
belangrijke
terreinen; 4
H. De stoornis kan
niet worden
toegeschreven aan
