Minor Geweld – Blok 2: De gevolgen van geweld
Week 1 samenvatting
Joke de Vries, Geweld H7: De gevolgen van geweld
Fight, flight, freeze or faint
Normaal reageert men op een (dreigende) beschadiging door snel een intern
verdedigingssysteem te activeren: het adrenalinegehalte in het bloed stijgt, de concentratie
neemt toe, men krijgt een geconcentreerd bewustzijn en daarmee ook een
bewustzijnsvernauwing waardoor men allerlei prikkels, zoals pijn, honger of vermoeidheid,
niet meer voelt staat van verhoogde paraatheid. Doel is om in leven te blijven.
Men maakt op dat moment een keuze tussen fight or flight (vechten of vluchten), dit is
afhankelijk van wat op dat moment het meest zinvol is. Dit gaat lang niet altijd, dan lijkt het
enige alternatief om figuurlijk te vluchten. Door lichamelijk te verstijven, verlamd te raken
(freeze), door flauw te vallen (faint), door ‘uit het lichaam te treden’ of in een fantasiewereld
te gaan leven. Het lijkt alsof het gevaar geweken is, want men heeft zich er innerlijk voor
afgesloten. In situaties waar men niet kan vluchten of vechten raakt het
verdedigingssysteem ontregeld met als gevolg dat er traumatische reacties optreden.
Eenmalig of langdurig geweld
De gevolgen van een eenmalig incident (korte gijzeling, inbraak) zijn over het algemeen
minder groot dan die van langdurig geweld (huiselijk geweld, oorlog). Het is duidelijk dat als
mensen het gebeurde wegstoppen, dit veelal het natuurlijke verwerkingsproces in de weg zit
en dat dit op den duur tot uiteenlopende klachten kan leiden. Veel mensen herstellen binnen
enkele maanden van een eenmalige geweldervaring. Het verwerkingsproces gaat meestal
gepaard met lichamelijke of emotionele reacties.
Acuut trauma: als de klachten na 3 tot 6 maanden niet verdwijnen of zelfs erger
worden dan gaat men spreken van een chronisch trauma
Chronisch trauma: zodra er sprake is langdurig of veelvuldig geweld, is de kans op
natuurlijk herstel binnen enkele maanden na afloop van het geweld nihil, omdat men
door de omstandigheden, meestal niet op de meest gezonde manier – fight or flight –
heeft kunnen reageren op het geweld traumatische reacties die op korte en op
lange termijn tot klachten of symptomen kunnen leiden.
Acuut trauma (acute stressstoornis)
Zoals eerder beschreven vindt bij een eenmalige gewelddadige gebeurtenis het meeste
herstel plaats binnen 3 tot 6 maanden, lukt dit niet, dan wordt ervanuit gegaan dat de
klachten zullen verergeren of langdurig zullen zijn. Begeleiding is er daarom op gericht om
het natuurlijk herstel binnen 3 tot 6 maanden te bevorderen. Een methode die vaak gebruikt
wordt is debriefing (rapportage).
Debriefing (rapportage): het belangrijkste van deze methode is dat mensen kort na
een ernstig ongeval de gevoelens kwijt konden die de gebeurtenis had opgeroepen
Tegenstanders van deze methode vinden dat debriefing het natuurlijke en individuele
herstelproces beïnvloedt en dat het schade kan toebrengen aan het slachtoffer, omdat hij er
gelijk over moet praten. Bij een natuurlijk herstelproces moet je rekening houden dat het
1
,individueel is en dus voor iedereen anders en dat het slachtoffer zelf beslist en duidelijk
maakt wat hij nodig heeft van anderen en wanneer.
Informatie is belangrijk
Uit onderzoek blijkt dat vermijdingsgedrag het natuurlijke herstelproces blijkt te remmen en
op de langere termijn voor meer klachten gaat zorgen. Hoe sneller mensen na het gebeurde
goede informatie krijgen, des te meer profijt ze daarvan hebben in de maanden daarna,
zowel voor slachtoffers als voor familieleden.
Het natuurlijke herstelproces bevorderen
Het herstelproces kan bevorderd worden wanneer omstanders een aantal voorwaarden
creëren.
- Het herstelproces kan pas op gang komen als iemand letterlijk uit de gevarenzone is
- Het is voor de betrokkene belangrijk om vanaf het begin de tijd te nemen om bezig te
zijn met wat er gebeurd is
- Het is belangrijk dat de omstanders van wat er gebeurd is erkennen en niet
bagatelliseren
- Een ondersteunend netwerk is belangrijk, maar de betrokkene kiest zelf in hoeverre
hij hier gebruik van wil maken
- Voor de betrokkene en de mensen om hem heen is het belangrijk om gevoelens te
uiten, ook al begrijpt men ze niet
Het voordeel van deze benadering (natuurlijk herstelproces) is dat iemand zelf actief met het
gebeurde bezig is en daarbij zelf de regie in handen heeft risico kleiner dat iemand blijft
steken in de slachtofferrol
Geen natuurlijk herstel
Bij mensen bij wie er na 3 tot 6 maanden geen natuurlijk herstel heeft plaatsgevonden,
hebben vaak eerdere ervaringen meegemaakt en hiervoor bepaalde overlevingsstrategieën
ontwikkeld. De reactie van deze mensen komt op een buitenstaander vaak overdreven over,
buiten proporties in verhouding tot het gebeurde. Het geweldsincident was daarbij eerder de
aanleiding dan de oorzaak. Deze mensen waren al chronisch getraumatiseerd en hun
klachten worden door deze gebeurtenis alleen nog maar groter.
Chronisch getraumatiseerd zijn
Mensen die langdurig geweld hebben meegemaakt, krijgen vaak op de lange duur
lichamelijke, psychische en relationele klachten. Daardoor zijn ze niet meer in staat om in
het hier en nu te leven. Als de tijd verder gaat, vervlakken de herinneringen en op een
bepaald moment lijkt er niets meer aan de hand te zijn. Maar innerlijk blijven ze hangen in
hun verleden. Mensen zelf zeggen dat ze niet echt leven maar overleven, niet voelen, geen
contact hebben met zichzelf. Ze genieten niet en kunnen dit ook niet en hebben niet de
ervaring zinvol of betekenisvol te zijn.
2
,Posttraumatische stress stoornis (PTSS)
In 1980 is de diagnose posttraumatische stressstoornis (PTSS) opgenomen in de DSM. De
erkenning dat geweld tot langdurige psychische klachten kan leiden was hard nodig, want
veel mensen werden ten onrechte gediagnosticeerd met een stoornis of ziekte.
De diagnose PTSS opent vele deuren van erkenning en van behandeling. Naast dit voordeel
lijkt het ook wel dat men ervan uitgaat dat de gevolgen van geweld alleen terug te zijn in de
symptomen van PTSS. Het zegt niets over het feit dat geweld ook tot andere klachten kan
leiden. Helaas worden deze andere klachten te weinig herkend.
Gevolg verkeerde diagnose krijgen met soms verstrekkende gevolgen zoals langdurig
medicijngebruik of zelfs onnodige operaties.
Andere klachten dan PTSS
Klachten of problemen, die zich naast of in plaats van een PTSS kunnen manifesteren”
- Problemen met zichzelf gebrek aan eigenwaarde, waardeloos voelen, geen
vertrouwen, negatief zelfbeeld
- Psychische problemen (anders dan de symptomen van PTSS) depressieve
klachten, verslaving aan eten, medicijnen, angsten, zelfbeschadiging of
zelfmoordpogingen
- Problemen op het gebied van persoonlijke contacten de meeste slachtoffers
hebben veel moeite met het aangaan van nieuwe intieme relaties, men vertrouwt de
ander niet
- Lichamelijke klachten hypertensie, fibromyalgie (pijn in spieren en bindweefsel),
slaapproblemen, huidziekte, migraine
Geweld kan dus vele gevolgen hebben, vaak nog jaren later. Bij veel mensen blijft het
verdedigingssysteem in stand lang nadat het gevaar geweken is. Deze mensen blijven dus
overleven en hebben dagelijks last van verschillende chronische klachten, waardoor ze een
beperkt leven leiden.
Joke de Vries, Geweld H8: Overlevingsstrategieën
Niet het meegemaakte geweld gaat voor problemen zorgen, maar de ontwikkelde
overlevingsstrategieën. Deze overlevingsstrategieën zijn oorspronkelijk bedoeld als
bescherming, maar blijken op den duur traumatiserend te werken, waardoor men uiteindelijk
een beperkt leven gaat leiden.
Geweld geeft wonden
Op het moment dat je als mens door geweld beschadigd wordt, raak je gewond. Soms is er
sprake van een lichamelijke wond, soms een emotionele of een mentale wond. Altijd is er
ook een wond op zielsniveau (de ervaring dat je als individu er niet toe doet).
Ontstaan van overlevingsstrategieën
De meeste overlevingsstrategieën ontstaan in de jeugdjaren, in de tijd dat we onze
persoonlijkheid vormen. We hebben een persoonlijkheid nodig om als volwassen individu
zelfstandig te kunnen leven, in relatie met de wereld en de mensen om ons heen. Onze
3
,persoonlijkheid is onze concrete bestaansvorm waarmee we in het leven staan. Onze
persoonlijkheid vormen we:
- Enerzijds in de dagelijkse ontmoetingen met de wereld om ons heen; in relatie met
de normen, waarden, denkbeelden en ideaalbeelden.
- Anderzijds in ontmoeting met de werkelijkheid, naar aanleiding van hoe we deze
ervaren.
- Daarnaast is het ook afhankelijk van onze innerlijke kwaliteiten en vermogens. We
leren ook te handhaven: om ons open te stellen voor de wereld of deze buiten te
sluiten.
Op die manier vormen we op den duur bepaalde gedragspatronen in het leven, die de basis
vormen van de ontwikkeling van onze specifieke persoonlijkheid. Deze gedragspatronen
worden in de loop van de tijd onbewuste automatismen; ze treden vanzelf in werking als we
in aanraking komen met bepaalde ervaringen
Deze patronen worden onze overlevingsstrategieën – ook wel verdedigings- of
afweermechanismen – genoemd: het zijn onze onbewuste manieren van omgaan
met min of meer bedreigende ervaringen.
Overlevingsstrategieën kunnen variëren van gezond tot ongezond, afhankelijk van waar een
kind mee in aanraking komt en wat het daarmee doet. Het is gezond als een kind zich tot
een volwassene kan ontwikkelen die in staat is voor zichzelf te zorgen en kan functioneren
in relaties met andere mensen. De overlevingsstrategieën treden dan alleen in werking als
er echt gevaar is.
Soms zijn mensen door hun overlevingsstrategieën zo beperkt, dat ze niet in staat zijn om
als volwassene enigszins normaal te functioneren. Deze groep mensen maakt een grote
kans om op een bepaald moment in aanraking te komen met de psychiatrie.
Doel
Een overlevingsstrategie is primair bedoeld om te beschermen, wanneer zichzelf
veiligstellen geen optie is.
- Dit doet het enerzijds door zich af te sluiten van de bron van de pijn: de gevaarlijke
buitenwereld.
- Anderzijds sluit het zich af voor de eigen innerlijke belevingswereld, zodat het de pijn,
eenzaamheid, hulpeloosheid en doodsangst niet meer ervaart.
Als deze strategie zich gevormd heeft en doelmatig blijkt te zijn dan zal het kind deze vaker
gebruiken, het wordt een gewoonte die automatisch in werking treedt bij iedere dreiging. Het
kind ‘wordt’ de eigen overlevingsstrategie, vindt dat normaal en denkt dat dat is wie hij of zij
is.
De normale reactie op een levensbedreigende situatie is een verhoogde waakzaamheid,
waarbij ons bewustzijn vernauwd en geconcentreerd wordt om zo alert mogelijk te kunnen
reageren. Dit heeft tot gevolg dat er een heel simpele werkelijkheid gemaakt wordt, waarbij
alles wat er op dat moment niet toe doet niet bestaat.
Normaal gesproken verandert dit weer als de dreiging over is. Wanneer een kind
voortdurend bezig is met overleven, dan leeft het voortdurend met een vernauwd bewustzijn,
dat bepaalde aspecten van de werkelijkheid buitensluit. Tegen de tijd dat het kind volwassen
is, vindt het deze werkelijkheid normaal.
4
, Dit betekent een wereld van simpele denkbeelden, geen plaats voor onrust,
onzekerheid en (dreigende) crisis. Het is een afgesloten systeem, met daarbinnen
een sterke behoefte aan een gevoel van zekerheid, rust, veiligheid en stabiliteit.
In deze afgesloten wereld leeft men volgens vaste patronen, die niet verstoord mogen
worden. Het is een zwart-witwereld, zonder tinten en kleuren.
Van bescherming tot gevangenis
Overlevingsstrategieën geven geen ruimte voor innerlijke ontwikkeling. Men blijft het kind
van toen, bekijkt de wereld en zichzelf door die ogen en reageert op dezelfde manier als
vroeger. Innerlijk blijft men het gewonde kind.
Er zijn voor- en nadelen van overlevingsstrategieën:
Voordelen helpt iemand door te gaan met leven, ondanks de gewelddadige werkelijkheid
Nadelen dat het op latere leeftijd tot gevolg kan hebben dat iemand de gevangene wordt
van de eigen overlevingsstrategie. Daarbij komt ook dat de overlevingsstrategieën
automatisch in werking treden, of de persoon het nou wil of niet.
Men is gevangene van het verleden
Overlevingsstrategieën traumatiseren
Uiteindelijk zijn het dus niet de meegemaakte geweldervaringen, maar de zelf gecreëerde
overlevingsstrategieën die op latere leeftijd voor problemen gaan zorgen. Niet het
meegemaakte geweld bepaalt de mate van traumatisering, maar de wijze waarop het
slachtoffer daar vervolgens mee omgaat.
De dader is verantwoordelijk voor (en schuldig aan) het aangedane geweld en de eventueel
veroorzaakte wond (trauma), maar niet voor de manier waarop het slachtoffer met deze
verwonding omgaat.
De noodzaak van inzicht
De neiging van veel geweldslachtoffers is om zichzelf te zien als slachtoffer voor het leven.
Daarmee zet men zichzelf vast in beperkingen van het overleven, bepaald door het verleden
en blijft men afhankelijk van anderen om de klachten die op den duur ontstaan te
behandelen, op te lossen of te verminderen.
Maar er zijn ook mensen die meer willen, die steeds meer last krijgen van de beperkingen
van deze manier van leven. Deze mensen zoeken hulp omdat ze iets missen en daarnaar
op zoek willen.
Overlevingsstrategieën worden gewelddadig
Overlevingsstrategieën worden op den duur niet alleen beperking, maar ook gewelddadig.
Gewelddadig tegen de persoon zelf, maar ook tegen anderen. Op het moment dat
overlevingsstrategieën gewelddadig worden of men zich daarvan bewust wordt, is dit
meestal een teken dat de overlevingsstrategie niet langer voldoende werkt, zodat het de
innerlijke ervaringen van het gewond-zijn niet (voldoende) meer kan afschermen. Veelal
wordt er gezocht naar nieuwe overlevingsstrategieën, naar betere. Een betere en andere
5
