Literatuur module 3 module 9
1. Module 3: literatuur van de zestiende en zeventiende
eeuw.
2. Module 4: literatuur van de achttiende eeuw.
3. Module 5: literatuur van de negentiende eeuw.
4. Module 6: literatuur van 1900 tot 1940.
5. Module 7: literatuur van de jaren 50 en 60 van de 20e
eeuw.
6. Module 8: literatuur van de jaren 70 en 80 van de 20e
eeuw.
7. Module 9: literatuur van de jaren 90 van 20 e eeuw tot
heden.
Module 3: 16e en 17e eeuw
Historische context
1.1 Eenheidsstaat-eenheidstaal
In de 16e eeuw waren er 2 belangrijke ontwikkelingen: de hervorming (of
reformatie) en het streven van de vorsten naar centralisatie en
absolutisme.
Nederland kwam in opstand tegen Spanje, dit werd ook wel de 80-jarige
oorlog genoemd. Een gevolg hiervan was de erkenning van de vrije en
onafhankelijke Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden in de 17e
eeuw. De Republiek ontwikkelde zich tot een land en er ontwikkelde zich
een eenheidstaal, de basis van onze huidige standaardtaal.
1.2 Hervorming
De hervorming ontstond door onvrede over misstanden in de rooms-
katholieke kerk, de tot dan toe heersende kerk in Europa. De burgers
wensten ruimte voor eigen geloofsinzichten en verlangden naar
kerkdiensten in de volkstaal in plaats van het Latijn.
Maarten Luther was een van de eersten die zich verzette tegen kerkelijke
misstanden zoals de aflaathandel. In 1517 spijkerde hij 95 stellingen aan
de kerkdeur van een hof kerk, waarin hij zijn kritiek formuleerde.
Johannes Calvijn verdedigde de gedachten van de predestinatie, de
opvatting dat het eeuwig heil afhankelijk is van goddelijke uitverkiezing.
Hij werd de grondlegger van het calvinisme. Calvinisten vonden het
belangrijk dat men hard werkte, ijverig en spaarzaam was en
plichtbetrachting was ook van belang.
1
, Door de drukpers konden deze opvattingen snel verspreid worden.
1.3 Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden
Nederland was aan het einde van de middeleeuwen verenigd onder
Bourgondische hertogen. Het kind van Bourgondische hertog Filips de
Schone en vorstendochter Johanna was Karel V. Hij werd heer van de
Nederlanden en koning van Spanje. De Nederlanden was een aanduiding
voor zeventien verschillende gewesten.
Karel V wilde, net als dat hij in Spanje al had bereikt, in Nederland een
centraal geregeerde, absolutistische heerschappij. Hij trad streng op tegen
hervormers.
Filips de 2e nam het van zijn vader over. Tijdens zijn regeringsperiode nam
in de Nederlanden het verzet tegen de absolutistische
centralisatiepolitiek sterk toe.
Willem van Oranje werd de leider van het verzet tegen Filips’ politiek. Dit
verzet werd nog sterker na de beeldenstorm toen Alva naar de
Nederlanden werd gezonden, hij moest de ketterij neerslaan en het
absolutisme doorvoeren. Dit leidde tot de Nederlandse opstand of de
tachtigjarige oorlog. Na de moord op Willem van Oranje werden zijn
zoons Maurits en Frederik Hendriks de leidende figuren in de strijd tegen
Spanje.
In deze periode vielen de Nederlanden uiteen in een onafhankelijke
republiek in het noorden, de Republiek van de Zeven Verenigde
Nederlanden en een zuidelijk deel onder Spaanse heerschappij. In 1648
kwam met de Vrede van Münster een eind aan de tachtigjarige oorlog.
Alsnog bleven er in de Republiek zelf interne tegenstellingen. Tijdens het
twaalfjarig bestand (wapenstilstand met Spanje) leidden de
tegenstellingen tot een ernstig binnenlands conflict.
Er ontstonden twee groepen: een partij rondom Johan van Oldenbarnevelt,
die vrede met Spanje wilde, en een partij rondom stadhouder Maurits, die
de oorlog wilde voortzetten.
Ook kwam er een tweedeling bij de calvinisten onderling: de
contraremonstranten, zij accepteerden Calvijns predestinatieleer. De
ander groep, de remonstranten niet. Van Oldenbarnevelt hoorde bij de
remonstranten en Maurits bij de contraremonstranten, hieruit ontstond
een religieus conflict. In 1618 werd Maurits gevangen genomen op bevel
van Oldenbarnevelt en Hugo de Groot. in 1619 werd Oldenbarnevelt
onthoofd.
Dit allemaal kwam ook voort in de literatuur. Oorlogshandelingen en
vervolging werden bezongen in strijdliederen. Joost van Vondel schreef
over de dood van Oldenbarnevelt. P.C. Hooft publiceerde in 1642 de eerste
2
, delen (in proza) van zijn geschiedschrijving van de Opstand: ‘De
Nederlandsche Historiën.’
1.4 Handel en welvaart
Door ontdekkingsreizen ontdekte men nieuwe landen en een nieuw
continent, Amerika. Intensieve handel over de oceanen kwam op gang.
Antwerpen was in de 16e eeuw de belangrijkste handelsstad. Dit was tot
1585 toen kwam de stad in handen van Spanje, dit is de Val van
Antwerpen. Een groot aantal immigranten uit het Zuiden vestigde zich in
Amsterdam.
De handel met Indië en het Verre Oosten kwam op. In 1602 werd de
Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht. De VOC zorgde voor
aanvoer van koloniale waarden als peper, kruidnagel, kaneel, zijde en
porselein. In de 17e eeuw begon men ook met de slavenhandel. Meer dan
500.000 Afrikanen werden door handelaren uit de Republiek als slaaf
verhandeld.
De machtige groep uit zaken-en bestuurderswereld vormde de groep van
regentenfamilies. De aanduiding van de Gouden Eeuw is alleen van
toepassing op deze twee welvarende groepen, die zich luxegoederen en
kunst en cultuur konden veroorloven.
Culturele context
2.1 Kennis en wetenschap
Kennis en wetenschap werd in de 16e eeuw niet meer onder het geloof en
de theologie gesteld, zoals in de Middeleeuwen.
Voor het empirisme gold dat betrouwbare kennis was gebaseerd op
zintuigelijke ervaring en waarneming. Francis Bacon meende dat de mens
door kennis in staat is de natuur te kennen en te beheersen, ‘kennis is
macht’. Ervaring was een betrouwbare bron voor ware kennis volgens
hem. John Locke bouwde voor op zijn visie en stelde dat het menselijke
bewustzijn bij de geboorte als een tabula rasa (een onbeschreven blad)
was: een mens werd vanaf zijn geboorte tijdens zijn hele leven gevuld met
kennis door ervaring op basis van zintuigelijke waarnemingen.
Rationalisten nemen een geheel ander standpunt in. René Descartes
stelde niet de zintuigelijke waarneming maar het kritische verstand
centraal. ‘Ik denk, dus ik ben.’ Daarbij ging hij uit van twijfel, hij twijfelde
aan alles wat niet zeker te weten was. De basis lag bij de ratio, het
verstand. Ook Baruch de Spinoza was een rationalist.
Copernicus formuleerde de hypothese dat niet de aarde, maar de zon het
middelpunt is waar de andere planten omheen bewegen. Deze
copernicaanse wending werd door Galileo Galileï bewezen.
3
, 2.2 Humanisme
Men ging steeds meer nadenken over de mens zelf, het humanisme
kwam op. Het theocentrische (op Godgerichte) wereldbeeld werd
vervangen door een antropocentrisch (mensgericht) wereldbeeld. De
verandering werd bevorderd door de studie van de menswetenschappen
als grammatica, retorica, geschiedenis, literatuur en ethiek. De mens en
dier verschillen door het vermogen van spreken (grammatica en
retorica)en het onderscheid kunnen maken tussen goed en kwaad
(ethiek). Ook pleitten de humanisten voor verbeteringen in de kerk en
debatteerden zij over de misstanden van de kerk.
Erasmus was een humanist, hij had een afkeer van kerkelijke rituelen en
gebruikte klassieke literatuur als leidraad voor de studie van bijvoorbeeld
de Bijbel. Hij pleitte voor gematigdheid, gewetensvrijheid, vrede en
tolerantie. Hij was tegen de misstanden van de kerk, maar geen
hervormer. ‘Lof der zotheid’ was zijn bekendste boek. In het boek laten
mensen zich leiden door domheid, dwaasheid en zelfbedrog. Dat vormt de
basis voor hun ongeluk.
2.3 Renaissance
Het Humanisme speelde in Italië een belangrijke rol bij de ontwikkeling
van de Renaissance, de wedergeboorte. Dit was een poging de klassieke
oudheid in cultuur, kunst en literatuur te doen herleven en na te volgen.
Het streven naar kennis was onlosmakelijk verbonden met artistiek
streven naar vernieuwing. Het ontstond in Noord- en Midden-Italië, een
gebied met veel Romeinse oudheid.
Florence was een belangrijk centrum van de renaissancebeweging. Het
kwam op in de tijd dat stadstaten met zelfbestuur door de handel tot bloei
kwamen. De stadstaten waren republieken, zelfstandig en niet gebonden
aan een vorst. Deze staten oriënteerden zich op een groot en roemrijk
verleden: de republiek van Rome in de oudheid. Ze gingen de cultuur van
het oude Roma vanuit eigen belangen studeren.
De sociale basis van de renaissance waren burgers: humanisten, leden
van de heersende klasse en kunstenaars.
P.C. Hooft leerde de renaissance kennen toen hij in 1600 in Florence
verbleef. Zo verspreidde de stroming zich, maar dit gebeurde ook door de
boekdrukkunst.
Men ontdekte een volledig manuscript van ‘De Architectura’ verhandeling
over architectuur van de Romein Vitruvius. Vitruvius’ boek werd in de 15e
eeuw opnieuw uitgegeven. Hij benadrukte het belang van de symmetrie
en porportie in de bouwkunst. Hij beschreef de ideale mensfiguur in een
cirkel en vierkant. Brunelleschi paste de inzichten van Vitruvius toe.
Renaissanceschilders hebben een herkenbare driedimensionale
ruimteweergave waarin personages met duidelijke lichaamsproporties zijn
geplaatst. Zoals met het lineaire perspectief, dit is een methode om
4
