Geschiedenis van opvoeding & onderwijs
Hoorcollege 1 22 april 2020
Chronologisch lezen boek: republiek – vroegmoderne tijd (ca. 1500-1800) > H1, 4, 8, 11 19e eeuw > H2, 5, 9,
12 20e eeuw > H3, 6, 7, 10, 13, 14
Kindertijd Ca. 1500-1800: H4 t/m 4.6 (2017: 18/4)
Bronnen: waar halen ze kun kennis vandaan?
Teksten:
1. Prescriptief (normatief): hoe het hoort (volgens de schrijver)
• Adviesboeken, etiquette, moralistische traktaten
2. Descriptief (feitelijk): teksten waarin een feitelijke toestand wordt beschreven (wel een opinie van de
schrijver in te herkennen)
• Statistiek, jaarverslagen
• Archieven van overheid, rechtbank (er zijn altijd kinderen geweest die de wet
overtraden), kerk, kindertehuizen, verenigingen
3. Egodocumenten: documenten die je informeren over de binnenkant van de schrijver zelf > gaan over
het ego, over zichzelf
• Brieven, dagboeken, autobiografieën (op latere leeftijd, terugblikken op hun leven)
4. Literaire fictie: (realistische) romans (romans die een voorbeeld geven van hoe het “had kunnen zijn”)
• Bijvoorbeeld Ciske de Rat > een realistische roman-cyclus
Afbeeldingen:
– Morele boodschap of werkelijkheid? Bijvoorbeeld Gravure van Adriaem van de Venne
Voorbeeld:
– 17e-eeuwse Hollandse meesters: kinderen en ouders vaak afgebeeld
– historicus S. Schama (Overvloed en onbehagen, 1987): Republiek was ‘republiek van kinderen’ -
kindertijd ‘uitgevonden’ in Nederland
Maar: afbeeldingen waren morele boodschap, geen werkelijkheid
Gravure van Adriaen van de Venne bij Jacob Cats’ Houwelick
1625
hier gaat het om de morele boodschap >
Vliegeren gaat bijvoorbeeld over hoogmoed
en is verkeerd.
Steltlopen is ook verkeerd > Sinne beeldige
boodschappen (staat er boven)
Zie Boek p. 171
Ook dit is een afbeelding die laat zien dat het helemaal verkeerd is > dit
is juist hoe het niet moet!
Dus interpretatie is belangrijk!
De vrouw met dikke buste is bijvoorbeeld een dame van zeden.
Jan steen “het bedurve huishouden” 1660
Morele boodschap via omkering: p.99
Afbeeldingen – boodschap of wekelijkheid?
• Adriaen van Ostade 1648
, • Boodschap via ‘omgekeerde wereld’ in veel vroegmoderne afbeeldingen
• Wetenschappelijk debat over interpretatie bronnen
Er is wel debat over geweest of vaders wel of niet meehelpen in het huishouden > maar we denken dat het niet
zo moet > de vader moet zich bezig houden met het werk
Kindertijd ca. 1500 – 1800 in West-Europa: een debat:
Debat tussen historici: ‘evolutionisten’ (1960-1987) en ‘revisionisten’ (1983-1995):
a) evolutionisten: nadruk op discontinuïteit
- ‘uitvinding van de kindertijd’ (Schama) > daarvoor waren het gewoon kleine wezens
- ‘ontdekking van het kind’ (Ariès) > vanaf 17e eeuw gingen mensen inzien dat kinderen opvoeding en
onderwijs nodig hadden (dacht hij)
- ‘ontstaan van het moderne gezin’ (Shorter) > hij zei dat pas op het einde van de vroegmoderne tijd
(1800), de moederliefde is ontstaan o.i.v. economische ontwikkelingen
- ‘emotionalisering van het gezinsleven’ (Stone) > schreef over Engeland, in 1700 werd het emotioneler
in het gezinsleven
Ze zien allemaal een grote evolutie. Ontdekken kinderen en hun ontwikkeling.
bronnen: m.n. teksten van moralisten
Van de hier genoemde namen hoef je alleen Aries te onthouden. De begrippen tussen aanhalingstekens zijn
kernbegrippen uit de betreffende studies. Die hebben betrekking op Nederland (Schama), Frankrijk (Aries,
Shorter) en Engeland (Stone) en situeren die omslag (modernisering) ergens tussen 17 e eeuw en ca. 1800.
Voor wie denkt dat geschiedenis neerkomt op gegeven feiten: dit debat laat goed zien dat ook kennis van de
geschiedenis tot stand komt door onderzoeksresultaten naast elkaar te leggen en dat er dus ook nooit een
definitief antwoord zal zijn (voortschrijdend inzicht). Iedere generatie historici stelt weer andere vragen.
Maar ook in de historische wetenschappen zijn dingen soms (voorlopig) uitgedebatteerd.
Dat zie je hier: rond 1995 snapte iedereen dat de geschiedenis van kind en opvoeding zowel een evolutie
kent (ouders kregen en namen meer tijd voor hun kinderen en schreven daar ook vaker over) als continuïteit
(de meeste ouders snapten al ca. 1500 en waarschijnlijk nog veel eerder dat kinderen fundamenteel andere
behoeften hebben dan volwassenen en waren geneigd daaraan tegemoet te komen door het tonen van
liefde). Intussen veranderden de uitingen van die liefde, evenals de bronnen die ze laten zien. Historici zijn
voor al hun inzichten afhankelijk van bronnen (zie de Inleiding). Verschillende bronnen (tekst en beeld)
bieden verschillende soorten informatie.
b) revisionisten: nadruk op continuïteit (begonnen vanaf 1980 te schrijven)
– kindertijd, ouderliefde en erkenning belang van opvoeding al ca.1500 (16e eeuw) in Europa
bronnen: m.n. egodocumenten (brieven, dagboeken, etc.) > kregen dus een andere kijk op de staat omdat ze
andere bronnen bekijken
Onderzoekers: b.v. Linda Pollock, Rudolf Dekker
Philip Ariès (1960) = 1e ‘evolutionist’, zag:
Ontstaan ‘kindertijd’ in 17e eeuw: sentiment de l’enfance > men ontdekte de kindertijd (het belang er van)
• Ontdekking kwetsbaarheid en vormbaarheid kind > het aangewezen zijn op zorg
• Ontstaan aparte kinderwereld (school) > groeiende afstand kind – volwassene (hij vergat de meisjes)
• Schooldiscipline motor die het besef van kindertijd aandreef!
Ontstaan intiem gezinsleven in 18e eeuw: sentiment de la famille
Bronnen: woordenboeken, moralistische traktaten, afbeeldingen, kleding, spelen
Woordenboeken: avant > voor de 17 e eeuw niet de betekenis van kind alleen > maar ook
ondergeschikten werden zo genoemd. Pas in de 17 e eeuw gereserveerd voor kind > in
Nederland was dit heel anders! In de 16 e eeuw namelijk al
sentiment de l’enfance = gevoel voor (het anders zijn van) het kind, c.q. voor het belang van een aparte
, kindertijd (vorming) -
Sentiment de la famille = gevoel voor het belang van het gezin en van intiem gezinsleven
Maar: bevestigt dit de stelling of niet?
Serie afbeeldingen rond de stelling van Ariès (ontdekking van het kind)
• ondergraven of bevestigen deze?
• tonen verandering in genre en thema’s of in kijk op kind en gezin?
Madonna met kind 1452 > Al vanaf 13e eeuw Jezus als kind-kind
kennen we al vanaf de 13 e eeuw, toen werd jezus echt als kind
afgebeeld en niet als klein volwassen poppetje
Dus bevestigt dat er een ontdekking van het kind is geweest.
Het Heilig Huisgezin 1535
Zie ook pagina 136-137
Oudste gezinsportret 1530 – Haarlem door Maarten van Heemskerck
Zie p. 116. Welke symbolen herken je hier?
Uit de tijd van de Renaissance > je kunt zien dat het een
belangrijk gezin is omdat de man zo groot is afgebeeld
In 16e eeuw voor het eerst kinderen zo afgebeeld > en zo
fris en fruitig
= humanistisch gekleurd
1652 Willem van den Kerckhof met gezin
Dit gezin was uitzonderlijk groot voor die tijd (zie 4.3). Zie ook pp. 116-119.
17e eeuw werd het gezinsportret een nieuw iets > het werd toen een nieuw genre.
Gezinnen waren in Nederland toen helemaal niet zo groot > gezinnen waren gemiddeld 4
personen omdat veel kinderen heel vroeg stierven
De engeltjes daar komt ze nog op terug
, Ca. 1650 Govaert Flinck: meisje bij kinderstoel
Zie ook p. 173.
Ook kinderen voor het eerst
apart afgebeeld
Kleding was bij Aries een
argument > in de 17 e eeuw
kregen jongens ineens andere kleding aan dan volwassen mannen.
Kinderportretten zaten in de 17e eeuw vaak vol symboliek. Zitten vol aanduidingen
op het belang van opvoeding.
Moeder met dochter en zoontje ca. 1650
Aan de kraag kunnen historici zien dat het een jongen was, vanaf 7
jaar kregen jongens andere kleding aan > dan waren ze groter en
mocht dat.
Maar dit geldt weer alleen voor jongens! Dus het gaat niet voor alle
kinderen op
Pieter Breughel Kinderspelen 1560
Boodschap of werkelijkheid? Zie p. 170.
Dit is een voorbeeld van pure symboliek > er
hangen bijvoorbeeld twee kinderen op hun kop:
• Verwijst naar de omgekeerde wereld.
De wereld verwijst naar wat in die tijd aan het
verdwijnen is: een universele speelcultuur
(iedereen speelt, ongeacht de leeftijd) > dat
verdwijnt richting, spelen is iets voor kinderen.
Dit hele schilderij is een waarschuwing tegen een onbezonnen
partnerkeuze > de doop optocht (blauwe mantels) verwijzen naar dat de vader is beduvelt > dus het kind is niet
van de vader.
Aan mannen gericht > je moet niet met vrouwen trouwen die al een seksuele partner gehad
hebben
Het heeft dus helemaal niets met spelen te maken.
Philip Ariès (boek 1960) = 1e ‘evolutionist’, zag:
Ontstaan ‘kindertijd’ in 17e eeuw
Ontstaan intiem gezinsleven in 18e eeuw
> Kritiek op Ariès: afwezigheid kindertijd en intiem gezinsleven vóór die tijd niet bewezen
‘Revisionisten’ reageerden na ca. 1980 op evolutionisten
Nadruk op continuïteit inzake kindertijd en ouder-kind relatie
b.v. Linda Pollock (1983): onderzocht gevoelens en ervaringen ouders in egodocumenten (ca. 350 dagboeken
en autobiografieën 1500-1900)
Conclusie: kindertijd en ouderliefde aanwezig vanaf ca. 1500
