Hoofdstuk 13, Adoptie en
pleegzorg
13.1 – Inleiding
De vraag dringt zich op of adoptie een goede optie is voor een kind dat geen ouders heeft om op
terug te vallen. Dit hoofdstuk belicht adoptie en pleegzorg vanuit verschillende invalshoeken.
13.2 – Historische achtergronden
13.2.1 – Zorgen voor andermans kinderen in het verleden
Het is altijd al zo geweest dat kinderen worden verlaten, te vondeling worden gelegd of dat de
pedagogisch onmachtige ouders niet voor hen kunnen zorgen. Zij zijn dan afhankelijk van de
vriendelijkheid van onbekenden. Adoptie- en pleegouders zijn vervangende ouders die kinderen
opvoeden die meestal niet aan hen verwant zijn.
Het oudste adoptiedocument is 4000 jaar geleden gevonden in Mesopotamië. Hierop staat onder
anderen dat de man het kind vond en aanneemt als eigen zoon. Oorspronkelijk was adoptie vooral
bedoeld om een behoeftig kind te helpen. Het belang van het kind stond voorop en het eigenbelang
van de adoptieouders speelde geen grote rol. In dergelijke verhalen worden de signalen van het
hulpbehoevende kind benadrukt. Door middel van deze signalen doet het kind in nood een beroep
op de volwassene die toevallig in de buurt is.
Naast het helpen van een kind in nood, vallen nog twee verschijnselen op bij adoptie in het verleden.
Ten eerste was het gebruikelijk om een kind van een familielid aan te nemen als eigen kind,
bijvoorbeeld als het een wees was geworden. Dit is begrijpelijk als je bedenkt dat kinderen in de
traditionele culturen werden grootgebracht binnen de extended family of groot familie. De
familieleden waren de eerst aangewezen personen om een kind op te vangen. Het tweede
verschijnsel dat opvalt is dat ouders een kind adopteerden als zij ongewenst kinderloos waren, om
zich op die manier te voorzien van stamhouder of troonopvolger. Adoptieouders hadden in het verre
verleden dus ook baat bij adoptie.
13.2.2 – Zorgen voor andermans kinderen vanuit evolutionair
perspectief
Volgens Sarah Blaffer Hrdy onderscheidt de mens zich van diersoorten die alleen hun eigen kroost
accepteren, maar ook van diersoorten die ouderlijk gedrag vertonen ten opzichte van elk jong dat ze
in hun nest aantreffen. Deze middenpositie houdt in dat moeders na de geboorte hun kind kunnen
onderscheiden van andere baby’s, maar dat zij ook alle baby’s en jonge kinderen aantrekkelijk
vinden. Dit maakt het voor een mens mogelijk om voor andermans kind te zorgen.
Vanuit neo-Darwinistisch evolutionair perspectief introduceerde Robert Trivers het begrip parental
investment, ouderschapsinvestering. Daarbij borduurde hij voort op de ideeën over inclusive fitness,
de onbedwingbare neiging van de mens om zijn eigen genenpakket voort te zetten in toekomstige
generaties, niet alleen door zijn eigen kinderen te helpen overleven, maar ook door het helpen van
kinderen van zijn familieleden. Volgens hem is ouderschapsinvestering alles wat een ouder doet om
de overleving van een kind te bevorderen, terwijl die zorginvestering de ouder afhoudt van het
zorgen voor een ander kind, nu of in de toekomst. Een kind krijgt gemiddeld 50% van de genen van
een biologische ouder en overleeft meestal de ouder, waardoor de ouder een wezenlijke reden zou
hebben om de zware en langdurige investering van opvoeding en zorg voor een kind op te brengen.
, Het kind zal later de genen weer doorgeven aan een volgende generatie, waardoor de
genenoverdracht op die manier veilig gesteld is.
Het idee van ouderschapsinvestering heeft implicaties voor de pedagogiek. Het kan wel verklaren
waarom ouders zoveel tijd en moeite steken in het opvoeden van hun kind, maar het is wel moeilijk
onderscheid te maken tussen de pedagogische en genetische motieven voor ouderschap. In de
meeste gezinnen zijn kinderen verwant aan hun ouders en kunnen deze twee motieven niet van
elkaar losgemaakt worden.
De theorie van Trivers klopt niet voor adoptie- en pleegouders. Deze ouders investeren in kinderen
zonder een verwantschapsrelatie met ze te hebben. Ouderschapsinvestering in kinderen die niet je
eigen genenpakket voortzetten, is evolutionair gezien verspilling en ‘onaangepast’ gedrag. Toch zijn
er veel ouders die investeren in andermans kind. Dit suggereert op zijn minst dat er naast genetische
motieven ook andere, wellicht pedagogische, motieven leven bij ouders om voor kinderen te zorgen.
Er zijn twee mogelijke verklaringen voor de ouderschapsinvestering door genetisch niet-verwante
ouders. Ten eerste; in het verleden waren leden van kleine verwantschapsgroepen in enige mate
genetisch aan elkaar verwant, waardoor adoptie of pleegzorg aangepast gedrag door de overleving
van de groep als geheel. Hierdoor zouden ze later op een nieuw helpend lid kunnen rekenen en
werden de genen overgedragen naar een nieuwe generatie. De groep als geheel had dus baat bij het
overleven van een weeskind.
De tweede verklaring is gebaseerd op de gehechtheidstheorie, die stelt dat elk kind beschikt over een
biologisch gedragssysteem dat erop gericht is de verzorging en bescherming van een volwassene uit
te lokken. Signalen zijn bedoeld om de ouder te alarmen of charmeren. In principe op eigen ouder
gericht, maar als deze plotseling verdwijnt, richten ze zich op andere/vervangende verzorgers. Om te
overleven zijn baby’s afhankelijk van een volwassene die ingaat op hun signalen, hen verzorgt en een
veilig gevoel geeft. Om de signalen te versterken, hebben baby’s kenmerken die aantrekkelijk zijn
voor volwassen soortgenoten. Vaak wordt er verzorgend gereageerd op signalen. Mensen voelen
zich aangetrokken een baby, verwant of niet, op te pakken. Deze fascinatie voor jonge kinderen heeft
tot gevolg dat volwassenen zich gedragen als alloparents, hulpouders, die graag een handje helpen.
Volgens Hrdy heeft meemoederend gedrag evolutionaire waarde. Door haar kind over te dragen aan
een hulpouder in het kinderdagverblijf, kan de moeder op pad gaan om in haar eigen onderhoud en
dat van haar kind te voorzien. Als we deze gedachtegang volgen, zijn adoptie en pleegzorg niet zulke
vreemde opties. De mens heeft het in zich voor andermans kind te zorgen.
13.3 – Empirisch onderzoek
13.3.1 – Tehuis of gezin
Experts op een studiecongres in 2009 brachten in kaart wat de gevolgen zijn van het opgroeien ineen
kindertehuis, waarbij zij zich baseerden op recent onderzoek naar de fysieke, neurobiologische,
cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van tehuiskinderen. Wat concluderen deze experts
over de vraag: tehuis of adoptie-/pleeggezin? De ‘Leiden Conference’ is er duidelijk over:
Tehuiskinderen hebben substantiële achterstanden in hun fysieke, neurobiologische,
cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling.
Als kinderen vanuit een tehuis worden geplaatst in een adoptie-/pleeggezin vindt er
onmiddellijke, substantiële inhaalgroei plaats in alle ontwikkelingsdomeinen.
Deze inhaalgroei is voor sommige kinderen incompleet; vooral bij kinderen die langer dan 6
tot 24 maanden in een tehuis verblijven, lijdt een substantiële minderheid langdurig onder
de gevolgen van blootstelling aan tehuisopvoeding.
