HOOFDSTUK 3 – Rechtsmacht
Inleiding
Regeling in nationale wetgeving
Internationaal recht bevat geen algemene voorschriften inzake het ruimtelijk bereik van nationale
strafwetten → transnationaal strafrecht (Ambos).
- Internationaal recht bevat wel een reeks bijzondere voorschriften die het ruimtelijk bereik van
nationale strafwetten beïnvloeden. Het gaat vooral om verplichtingen de nationale strafwet te
kunnen toepassen op strafbare feiten die buiten het eigen grondgebied zijn begaan.
- Internationaal recht stelt tevens grenzen aan het ruimtelijk bereik van nationale strafwetten. Aan
bepaalde personen en organisaties komt een zogenoemde volkenrechtelijke immuniteit toe.
Het ruimtelijk bereik van de nationale strafwet is in elk land afzonderlijk geregeld. In Nederland zijn
de hoofdregels neergelegd in het WvSr (Boek I, Titel I, tweede stuk).
Uiteenlopende betekenissen
- Rechtsmacht: strafmachtrecht, het betreft de toepasselijkheid van de nationale wet in het
algemeen. Jurisdictie: rechtsmacht.
- Er kan met rechtsmacht ook worden gedoeld op de bevoegdheid van een internationaal of
nationaal gerecht om een feit te berechten. Bevoegdheid van nationale gerechten in Nederland:
competentie. Het gaat om de nationale rechtsmachtverdeling.
- Met rechtsmacht kan ook worden gedoeld op de bevoegdheid of de mogelijkheid gezag uit te
oefenen, hetzij feitelijk hetzij formeel. Lotuszaak: een staat is niet bevoegd zijn gezag uit te
oefenen op het grondgebied van een andere staat → territoriale rechtsmacht. Feitelijke
mogelijkheid om gezag uit te oefenen: rechtsmacht gebruikt om een verdachte van bepaalde
misdrijven te vervolgen → grondgebied onder wiens rechtsmacht de verdachte van het plegen
van het misdrijf wordt aangetroffen (waar uitoefenen van gezag feitelijk mogelijk is).
Wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht
- Jurisdiction to prescribe oftewel legislative jurisdiction betreft de bevoegdheid regels te stellen:
regelstellende rechtsmacht. Regels komen voort uit wetgeving en rechtspraak.
- Jurisdiction to adjudicate oftewel judicial jurisdiction: rechtsprekende rechtsmacht. Hieronder
kan ook vallen het tenuitvoerleggen van rechterlijke beslissingen.
- Executive jurisdiction ofwel jurisdiction to enforce: handhavende rechtsmacht.
- Voorstel tot vierde categorie: jurisdiction to prosecute. Optreden van de politie en OM tijdens de
opsporings- en vervolgingsfase.
Soevereiniteit
Het gebruik maken van rechtsmacht is vanuit internationaal perspectief vooral van belang omdat
rechtsmacht een manifestatie is van staatsgezag en daarmee een manifestatie van soevereiniteit.
Afhankelijk van welke rechtsmacht in het geding is en de wijze waarop die rechtsmacht wordt
uitgeoefend moet de vraag worden beantwoord of een inbreuk wordt gemaakt op de soevereiniteit
van een andere staat.
- Regelstellende (wetgevende) rechtsmacht: geen inbreuk op de soevereiniteit van een andere
staat.
- Om sprake te zijn van een inbreuk op de soevereiniteit van een andere staat, moet het gaan om
enige dwang of dreiging van dwang → strafrecht: (dreiging van) dwang die nodig is om een
concrete verdachte aan het strafproces te onderwerpen. Twee situaties
o Het geval waarin overheidsfunctionarissen van de ene staat zelf fysiek opereren op het
grondgebied van een andere staat → altijd in strijd met de soevereiniteit, ongeacht of
het gaat om de uitvoerende of rechtsprekende macht.
, o Het geval waarin overheidsfunctionarissen zelf fysiek op hun eigen grondgebied
opereren. Zij zouden dan toch door middel via tussenpersonen of technische
hulpmiddelen op het grondgebied van een andere staat kunnen opereren. Per geval
moet bekeken worden of er sprake is van een inbreuk op de soevereiniteit van een
andere staat.
Rechtsmachtconflicten
Negatief rechtsmachtconflict: strafrecht van geen enkele staat is van toepassing op een concreet feit,
terwijl het wel beantwoordt aan een nationale delictsomschrijving van een of meerdere staten.
- Absoluut negatieve rechtsmachtconflicten doen zich zelden voor (bijv. mishandeling op volle zee
van een stateloos persoon door een ander stateloos persoon).
- Relatief negatief rechtsmachtconflict: wanneer de verdachte niet kan worden gebracht voor de
rechter van de staat waarvan het strafrecht van toepassing is terwijl evenmin een alternatief
voorhanden is. Indien verstekvonnissen in de bevoegde staat onmogelijk zijn, blijft berechting
noodgedwongen achterwege.
Positief rechtsmachtconflict: indien op een concreet strafbaar feit en de betrokkenen daarbij de
strafwet van meerdere staten van toepassing is (bijv. organisatie van drugssmokkel).
- Abstract positief rechtsmachtconflict: twee of meer staten kunnen in abstracto een geval
vervolgen volgens hun rechtsmachtregeling.
- Concreet positief rechtsmachtconflict: twee of meer staten maken concurrerend daadwerkelijk
gebruik van dit recht → dreigen van rechtsmachtgeschillen. Om te voorkomen:
o (vooraf) verplicht rechtstreeks overleg tussen de vervolgende autoriteiten van lidstaten
die voornemens zijn hetzelfde feit te gaan vervolgen
o (achteraf) voorschriften die een veroordeelde tegen hernieuwede vervolgingen
beschermt (ne bis in idem)
Verbod van terugwerkende kracht
Rechtsmacht is bij verschillende landen in een andere categorie ingedeeld, ofwel bij het materieel
strafrecht ofwel bij het formeel strafrecht. Het verbod van terugwerkende kracht geldt wel voor
bepalingen van materieel strafrecht maar niet voor bepalingen van formeel strafrecht omdat die
bepalingen meteen kunnen worden toepast → niet beslissend. Voor het antwoord op de vraag of
rechtsmacht met terugwerkende kracht mag worden gevestigd, zijn wel van belang de redenen die
tot de indeling van de rechtsmacht in een van beide categorieën leiden.
- Swart: rechtsmacht behoort tot het formele strafrecht, omdat het niet een moreel aspect betreft
dat de verdachte behoeft te kennen om zijn gedrag op af te stemmen.
- Commissie De Wal: “de aanwijzing der grenzen van het gebied der Nederlandsche strafwet”
opgenomen in WvSr. “de vraag of de strafwet op een concreet geval van toepassing is behoort
tot het materiële strafrecht; alle voorschriften voor het ontstaan en voorbestaan der actie
(vervolgbaarheid), behoren tot dit recht.” In het buitenland was dit namelijk ook gerekend tot
het materiële strafrecht. Hiermee wordt geacht dat het verbod van terugwerkende kracht van
toepassing is.
Strafbaarheid en rechtsmacht zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Er bestaan wel
uitzonderingen op het verbod van terugwerkende kracht. In twee gevallen kan met terugwerkende
kracht extraterritoriale rechtsmacht worden gevestigd.
- Het verbod van terugwerkende kracht wordt niet geschonden indien met terugwerkende kracht
extraterritoriale rechtsmacht wordt gevestigd over een gedraging die op het betreffende
moment strafbaar was op de plaats waar het werd begaan of naar het recht van de staat waartoe
de verdachte behoort → verdachte heeft gedrag kunnen afstemmen. In dat geval is de
strafwaardigheid van het feit niet nieuw; nieuw zijn de wettelijke grondslag voor de
vervolgbaarheid en de bevoegd verklaarde rechter.
,- Het verbod van terugwerkende kracht staat niet in de weg aan het vestigen van extraterritoriale
rechtsmacht indien het betrekking heeft op een handelen of nalaten dat ten tijde van het
handelen of nalaten een misdrijf was overeenkomstig de algemene rechtsbeginselen die door de
beschaafde volkeren worden erkend (art. 7 lid 2 EVRM). HR Mpambara: geen terugwerkende
kracht verleend in de Wet internationale misdrijven, uiteindelijk door de wetgever alsnog met
terugwerkende kracht universele rechtsmacht gevestigd over genocide.
Kompetenz-Kompetenz: de bevoegdheid rechtsmacht vast te stellen
Interne soevereiniteit: de staat handhaaft op zelfgekozen wijze de rechtsorde binnen het eigen
territorium. De soevereiniteit van de staat houdt in dat hij bepaalt welke gedragingen die op zijn
grondgebied zijn begaan strafbaar zijn en welke niet en ook dat hij bepaalt welke strafbare
gedragingen in een concreet geval worden vervolgd en welke niet. Naast het grondgebied kunnen
ook de nationaliteit van dader of slachtoffer of het nationaal belang een rol spelen. Er zijn wel
grenzen aan het vaststellen van rechtsmacht.
Drie benaderingen
- Staat is volkomen vrij zijn strafrecht van toepassing te verklaren op alle soorten gedragingen,
gepleegd in binnen- en buitenland.
- Een staat heeft de vrijheid om zijn jurisdictiebeginselen naar eigen goeddunken te formuleren,
met als uiterste grens aan deze vrijheid een volkenrechtelijke verbodsnorm. Deze
verbodsnormen hebben vrijwel steeds betrekking op in het buitenland begane strafbare feiten.
- Een staat mag zijn strafwet slechts uitstrekken over in het buitenland gepleegde feiten indien het
volkenrecht daartoe machtigt.
Lotuszaak: ondersteuning tweede benadering. Staten zijn vrij hun rechtsmacht uit te breiden, totdat
zij stuiten op een volkenrechtelijke verbodsregel.
Een vierde benadering: terughoudendheid bij het vestigen van
extraterritoriale rechtsmacht
Er moet, met andere woorden, een verband bestaan tussen het feit en de verdachte waarover
rechtsmacht wordt gevestigd en de staat die het op grond daarvan wil berechten en er moet reden
zijn waarom dit wordt gedaan naast of in plaats van de staat met een mogelijk sterker verband met
dat feit of met de desbetreffende verdachte.
Bij de voorbereiding van de Wet herziening regels betreffende extraterritoriale rechtsmacht in
strafzaken, is op onderdelen terughoudendheid betracht door een evenwicht te zoeken tussen de
ernst van het feit en de band met het feit zoals die tot uitdrukking komt in de grondslag voor
rechtsmacht. Bij het vestigen van extraterritoriale rechtsmacht moet telkens sprake zijn van een
“juist evenwicht tussen de band met het feit en de ernst van het feit”. Als de band met het feit sterk
is, wanneer de verdachte Nederlander is, dan hoeft het feit minder ernstig te zijn om in rechtsmacht
te voorzien. Als de band met het feit zwak is, wanneer het slachtoffer Nederlander is, dan moet het
feit relatief ernstig zijn om op grond daarvan in rechtsmacht te voorzien → gevangenisstraf van ten
minste acht jaren.
Voordeel van terughoudendheid bij het vestigen van extraterritoriale rechtsmacht is dat
internationale rechtsmacht zich autonoom kan ontwikkelen.
Beoordeling door de rechter
Internationaal recht bevat geen geschreven beperkingen voor het vestigen van rechtsmacht terwijl
de rechter de inhoud van een wet niet aan algemene rechtsbeginselen mag toetsen (art. 120 Gw).
Staten mogen zich niet mengen in de binnenlandse aangelegenheden van een andere staat
(“inmengingsverbod” van art. 2 lid 7 Handvest VN). De verbod betreft evenwel ongeschreven
volkenrecht dan Nederlands recht niet opzij kan zetten (art. 93 en Gw en HR Decembermoorden). HR
, Decembermoorden: de Nederlandse wet moet “buiten toepassing blijven indien deze toepassing niet
verenigbaar zou zijn met een ieder verbindende bepalingen van verdragen of van besluiten van
volkenrechtelijke organisaties”. Met andere woorden: internationaal gewoonterecht kan niet
meebrengen dat nationale wetgeving buiten toepassing blijft. Hieraan kan nog worden toegevoegd
dat een individu zich niet met succes kan beroepen op het volkenrechtelijk inmengingsverbod omdat
dit zich tot staten richt.
De omgekeerde situatie doet zich voor indien de Nederlandse rechter buiten de wet om rechtsmacht
kan ontlenen aan een verdrag. Deze mogelijkheid is erkend in BRvC Ahlbrecht. De wetgever heeft
met betrekking tot verdragen inzake de overname van strafvervolging een rechtstreekse toepassing
erkend. Daarbij gaat het om bepalingen waarin met zoveel woorden staat dat de gerechten van de
verdragsluitende partijen rechtsmacht hebben. Andere voorschriften, waarbij aan de partijen ruimte
wordt gelaten te bezien op welke wijze gevolg wordt gegeven aan toegekende rechtsmacht in
concrete strafbare gevallen, leent zich niet voor rechtstreekse toepassing zonder tussenkomst van de
wetgever.
Nationaal belang en internationale solidariteit als fundamenten voor
rechtsmacht
Buitenlandse gedragingen kunnen evengoed nationale belangen aantasten, in het bijzonder
gedragingen die op de staat zijn gericht. Door de strafrechtelijke bescherming uit te breiden met de
nationale belangen van economische, politieke of militaire partners, vervaagt het onderscheid tussen
nationaal belang en internationale solidariteit.
- Oehler: nationaal belang en internationale solidariteit fundamenten waarop de beginselen van
rechtsmacht rusten.
- Vander Berken: onderverdeling aan de hand van aanknopingspunten. Ruimtelijk
aanknopingspunt (territorialiteits- en vlagbeginsel); persoonlijk aanknopingspunt (actief en
passief personaliteitsbeginsel) en zakelijk aanknopingspunt (beschermingsbeginsel,
zaakwaarnemingsbeginsel en het universaliteitsbeginsel).
- Categorisering naar oorsprong: stoelt de rechtsmacht op unilaterale nationale regelgeving of op
bilaterale dan wel multilaterale, internationale of supranationale regelgeving.
- Strijards: onderverdeling naar rechtsgronden (introverte en extraverte titel).
Nationaal belang overheerst bij het territorialiteitsbeginsel tezamen met het vlagbeginsel, het
beschermingsbeginsel en het passief personaliteitsbeginsel. De internationale solidariteit overheerst
bij het actief personaliteitsbeginsel, het universaliteitsbeginsel en afgeleide rechtsmacht.
Het territorialiteitsbeginsel en de locus delicti
Het territorialiteitsbeginsel
Het territorialiteitsbeginsel vormt het centrale beginsel in de nationale rechtsmachtregelingen.
- Positief: strafwet van een staat is van toepassing op binnenlands begane feiten.
- Negatief: strafwet niet van toepassing op handelingen die buiten zijn grondgebied zijn begaan
anders dan bij wijze van uitzondering en uitsluitend in verband met bepaalde personen of
belangen.
- Negatief: door bepaalde gedragingen niet strafbaar te stellen, bewerkstelligt de staat dat de
betreffende gedragingen op zijn grondgebied straffeloos zijn → bijv. euthanasie of abortus.
Rechtvaardigingen territorialiteitsbeginsel:
- De staat bepaalt soeverein welke feiten strafbaar zijn en welke niet. Verdragsverplichtingen en
internationale misdrijven vormen hierop een relatieve uitzondering.
- Op de plaats waar het strafbare feit wordt begaan wordt de rechtsorde en in vele gevallen tevens
een concreet belang geschonden.
- Goed uitgangspunt voor het vermijden van zowel positieve als negatieve rechtsmachtconflicten.
- Bevordert een doeltreffende strafrechtspleging.
