DEEL 1 – Introductie in de Psychologie van arbeid en gezondheid
HOOFDSTUK 1: De psychologie van arbeid en gezondheid
1. Inleiding
✓ Inleiding
- arbeids- en gezondheidspsychologie (A&G) is een samensmelting van
• de klinische psychologie
• de gezondheidspsychologie
• de arbeids- en organisatiepsychologie (A&O)
- houdt zich van origine bezig met het disfunctioneren van mensen in arbeidsorganisaties
- tegenwoordig staat ook het vergroten van de effectiviteit, het bevorderen van
gezondheid en welzijn en het verhogen van de motivatie in de belangstelling
- het verbeteren van het functioneren van werknemers
2. Wat is arbeids- en gezondheidspsychologie?
✓ Definitie A&G
- occupational health psychology werd voor het eerst gebruikt in 1990, om een nieuw
vakgebied aan te duiden dat zich ontwikkelde op het snijvlak van klinische en
gezondheidspsychologie enerzijds, en A&O en public health anderzijds
- A&G kan als volgt worden omschreven: een psychologische discipline die zich bezighoudt
met het bestuderen en bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk vanuit de
gedachte van een optimale afstemming tussen persoon en organisatie
✓ A&G betreft zowel een wetenschapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het werk
worden bestudeerd, als een praktijkveld waarin dit praktisch wordt bevorderd
- de term welzijn heeft daarbij
• enerzijds betrekking op individueel welbevinden
• en anderzijds op objectiveerbare kenmerken van de arbeid die geacht worden
het individuele welbevinden te bevorderen
- de term veiligheid ontbreekt in definitie, omdat die in Nederland het domein is van
veiligheidskunde
• neemt niet weg dat inzichten in veiligheidskunde worden gebruikt, en dat A&G-
psychologen en veiligheidskundigen in de praktijk nauw samenwerken
- de term gezondheid dient in brede zin te worden opgevat
• niet uitsluitend in termen van lichamelijke en geestelijke gezondheid, maar ook
van gezondheidsgedrag
• bovendien staan we een multidimensionaal begrip van geestelijke gezondheid
voor, met vier aspecten
o affectief welbevinden
o competentie
o autonomie
o aspiratie
1
, • A&G streeft naar de ideale psychische toestand waarin aan deze voorwaarden
wordt voldaan
• daarbij houdt zij ook nadrukkelijk rekening met de doelen van de organisatie, en
streeft zij naar een optimale afstemming tussen de belangen van werknemers en
organisatie
- de termen werk en organisatie
• werk heeft betrekking op arbeid in psychologische zin: op een gestructureerde,
doelgerichte activiteit met een zeker verplichtend karakter waarbij al dan niet
met anderen waarde wordt gecreëerd
• organisatie dient breed te worden opgevat
- A&G beperkt zich niet tot het domein van het werk, maar houdt zich ook bezig met de
wederzijdse beïnvloeding van het werk met andere levenssferen, zoals vrije tijd
✓ Kenmerkende van A&G is dat zij verschillende perspectieven hanteert
- niet alleen het individu, maar ook de sociale systemen waarbinnen het individu op het
werk functioneert
- niet uitsluitend de subjectieve kant van het functioneren, maar ook de meer objectieve
aspecten
- hetzelfde geldt voor indicatoren van welzijn en gezondheid, want ook daarbij worden
zowel subjectieve als objectieve aspecten betrokken
✓ A&G hanteert verschillende tijdsperspectieven
- enerzijds is er aandacht voor het hier en nu, anderzijds wordt vooruitgekeken als het
bijvoorbeeld gaat om loopbanen
- de unieke kern van A&G ligt in het hanteren van de verschillende inzichten,
perspectieven en methoden
- de bemoeienissen van A&G zijn gericht op verschillende doelen, waarbij het gaat om de
optimale afstemming van persoon en organisatie
- in de eerste plaats heeft A&G een signalerende functie
✓ A&G houdt zich bezig met primaire en secundaire preventie
- bij primaire preventie wordt door middel van een aanpak bij de bron getracht om te
voorkomen dat er gezondheids- of welzijnsproblemen ontstaan
- bij secundaire preventie is er sprake van beperking van schade door tijdig en adequaat
op te treden bij diegenen die de eerste symptomen van verminderde gezondheid of
welzijn vertonen
- soms wordt ook tertiaire preventie onderscheiden, waarbij het om behandeling gaat
✓ Andere disciplines van A&G
- ook behoort het gebied van de arbeidsre-integratie tot A&G
- ten slotte wordt het bevorderen van welzijn en gezondheid tot taken van A&G gerekend
2
,3. Waarom psychologie van arbeid en gezondheid?
3.1 Veranderingen in en rondom de arbeid
✓ Intensivering van de arbeid
- volgens het CBS is het werktempo in Nederland van 1977 tot en met 1997 ieder jaar met
ongeveer 1,5% gestegen
- sinds 1997 is er een stabilisering opgetreden
- anno 2010 behoort Nederland binnen de EU wat betreft werkintensiteit tot de
middenmoot
- intensief moeten werken vormt een belangrijke oorzaak van welzijns- en
gezondheidsproblemen
✓ Verandering van de arbeidsinhoud
- door technologische veranderingen en veranderingen in de beroepsbevolking werken
steeds minder mensen met hun handen en steeds meer met hun hoofd of hart
- daarmee zijn ook de arbeidsgebonden gezondheidsrisico’s verschoven van lichamelijke
naar psychische klachten
✓ Organisatieveranderingen
- allerlei ontwikkelingen zoals globalisering, informatisering en flexibilisering nopen
organisaties tot een continue aanpassing aan steeds wisselende omstandigheden
- dit roept in de regel tal van vragen op, die een bron van psychische belasting vormen
✓ Moderne bedrijfsvoering
- nieuwe productiemethoden vergen de nodige aanpassing van werknemers
- een kenmerk van veel nieuwe concepten is dat verantwoordelijkheden laag in de
organisatie worden gelegd
- ook worden werknemers in toenemende mate op hun individuele
verantwoordelijkheden aangesproken
- leidinggevenden dienen zich daardoor aan te passen aan een vaak totaal andere wijze
van aansturing, waarbij hun directe invloed afneemt
- moderne bedrijfsvoering kan een zware mentale druk leggen op werknemers en
leidinggevenden
✓ Aantasting van het psychologische contract
- naast een schriftelijk arbeidscontract hebben werknemers ook een psychologisch
contract met de organisatie waarvoor ze werken
- dat wil zeggen dat ze verwachtingen koesteren over een billijke verhouding tussen hun
inspanningen en de beloning die daartegenover staat
- de afgelopen jaren staat het psychologische contract onder toenemende druk
• er wordt steeds meer van werknemers verwacht
• er wordt steeds minder door organisaties geboden
- daarbij worden door voortdurende organisatieveranderingen regelmatig verwachtingen
beschaamd
- ook ontdekken werknemers dat allerlei zaken die golden voor de generatie vóór hen,
voor henzelf opeens niet meer gelden
- wanneer investeringen en opbrengsten niet in balans zijn, kan dit leiden tot psychische
klachten
3
,3.2 Sociaal-culturele veranderingen
✓ Arbeidsparticipatie
- arbeidsparticipatie van vrouwen is sinds de jaren 60 sterk toegenomen
- kenmerkend voor Nederland is het hoge aantal parttime werkende vrouwen
- de sterke toename van het aantal werkende vrouwen heeft voor specifieke problemen
gezorgd, zoals verhoogde instroom van arbeidsongeschikten wegens psychische klachten
- ook de arbeidsparticipatie van oudere werknemers is gestegen, en het aantal oudere
werknemers zal nog verder stijgen
- ten slotte is er de afgelopen decennia een sterk groeiende groep niet-westerse
allochtone werknemers op het toneel verschenen
✓ Opkomst van de dienstensector
- het aandeel van de beroepsbevolking dat werkzaam is in de agrarische sector en de
industrie is gedaald
- daartegenover staat een explosieve groei van de dienstensector
- Nederland scoort hierin samen met enkele andere landen het hoogst van alle EU-landen
- kenmerkend voor de dienstensector is het contact met mensen, en de emotionele
belasting die hieruit voortvloeit
- met name in de zorg en in het onderwijs komt veel psychische problematiek voor
✓ Verruiming van het ziektebegrip
- in de loop van vorige eeuw zijn steeds meer zaken die tot dan toe als normaal onderdeel
van het leven golden, voorwerp geworden van de gezondheids- en welzijnszorg
- er worden medische en psychologische begrippen gehanteerd om bepaalde alledaagse
toestanden en ervaringen te duiden, die daardoor binnen het bereik van hulpverleners
komen
- het ziektebegrip is hierdoor in de loop van de tijd steeds ruimer geworden
✓ Toegenomen verwachtingen
- de verwachtingen die de moderne mens aan het werk stelt zijn geleidelijk steeds hoger
geworden
- met het stijgende opleidingsniveau en met krapte op de arbeidsmarkt zijn ook de
verwachtingen ten aanzien van secundaire arbeidsvoorwaarden toegenomen
- op zichzelf zijn die verwachtingen gerechtvaardigd, maar de kans op desillusie is recht
evenredig met de hoogte van de verwachtingen die men koestert
✓ Individualisering
- terwijl mensen vroeger deel uitmaakten van allerlei sociale netwerken, geldt dit in veel
mindere mate voor de dag van vandaag
- het zelf invullen van rollen en kiezen en onderhouden van sociale netwerken vergt veel
inspanning en (sociale) vaardigheden
- tegelijkertijd staan mensen er nu meer dan vroeger alleen voor, omdat veel sociale
verbanden zijn weggevallen
- dat leidt tot minder sociale steun, wat het omgaan met moeilijke situaties en
gebeurtenissen, ook op het werk, meer belastend maakt
4
, ✓ Uitholling van de professionele autoriteit
- voor een aantal beroepen is de natuurlijke autoriteit die uit hun positie voortvloeide
verloren gegaan
- juist in deze beroepen komen veel psychische klachten voor
- de mensen in onze huidige maatschappij zijn mondiger en assertiever geworden en
accepteren geen natuurlijk overwicht meer
- leidinggevenden moeten bijvoorbeeld meer dan voorheen over sociale vaardigheden
beschikken :bij gebrek hieraan is de kans op psychische problemen groot
3.3 Ontwikkelingen in Nederland
✓ Arbowetgeving
- de invoering van de Arbowet in 1983 heeft in Nederland een impuls gegeven aan de
ontwikkeling van A&G
- naast gezondheid en veiligheid werd aanvankelijk welzijn als zelfstandig doel van beleid
genoemd
- bij de wetswijziging van 1998 werd dit begrip uit de wet geschrapt
- desalniettemin rept de wet nog steeds, ook na de laatste wijziging in 2007, over
psychosociale arbeidsbelasting
- volgens de Arbowet is iedere werkgever verplicht om te zorgen voor gezondheid en
veiligheid op het werk
✓ Psychische arbeidsongeschiktheid
- sinds de invoering van de WAO in 1967 is het aantal arbeidsongeschikten explosief
toegenomen
- na 1999 is een daling ingezet, die in 2004 nog is versterkt door de invoering van de Wet
verbetering poortwachter, die als doel heeft ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid in
te dammen, en de WIA, de opvolger van de WAO
- opmerkelijk is dat meeste werknemers vanwege psychische klachten worden afgekeurd
- ook bij afkeuring in verband met aandoeningen van het bewegingsapparaat zijn vaak
psychosociale factoren in het spel
- grote omvang van psychische arbeidsongeschiktheid heeft in Nederland de aandacht
gericht op psychosociale arbeidsrisico’s, een terrein waarmee A&G zich bij uitstek
bezighoudt
✓ Gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
- het verbeteren van arbeidsomstandigheden en het verminderen van ziekteverzuim en
arbeidsongeschiktheid wordt in Nederland gezien als een gezamenlijke
verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
- wel is het zo dat de overheid steeds meer terugtreedt en zich eigenlijk alleen nog maar
bezighoudt met wetgeving, controle en handhaving
5
, ✓ Hoge kosten
- hoewel er geen recente betrouwbare schattingen bestaan van de kosten die psychisch
disfunctioneren in organisaties met zich brengt, heerst het idee dat de kosten hoog zijn
- psychosociale blootstelling en werkgerelateerde psychische aandoeningen vormen niet
alleen een probleem voor het individu of voor de organisatie, maar het is ook een
financieel-economisch probleem voor de samenleving in haar geheel
- het streven naar vermindering van verzuim en arbeidsongeschiktheid vormt een impuls
voor A&G, die kan bijdragen aan kostenbesparing
✓ Lange traditie
- anders dan in de meeste andere landen kent Nederland een lange traditie op het vlak
van overspannenheid
- er is dus in Nederland een vruchtbare bodem waarop A&G kan gedijen
• door traditie
• aanwezigheid van uitgebreid netwerk van instituties
• uitvoerige wetgeving op het vlak van psychosociale arbeidsomstandigheden
• werkgerelateerde psychische problematiek heeft een grote maatschappelijke
omvang
4. De psychologie van arbeid en gezondheid als praktijkveld
✓ De psychologie van arbeid en gezondheid als praktijkveld
- de wortels van A&G als praktijkveld zijn nauw verbonden met de beide wereldoorlogen
- zo vestigden beide oorlogen de aandacht van klinisch psychologen en psychiaters op het
verschijnsel van acute en traumatische stress
- van systematische aandacht voor werkgerelateerde psychische klachten was tot de
laatste decennia van de vorige eeuw echter nauwelijks sprake
- een uitzondering vormt de Tavistock Clinic in Londen, waar vanaf de jaren 50 een
psychoanalytische benadering werd gehanteerd om werkgerelateerde psychische
problematiek te bestrijden
- het Tavistock Institute of Human Relations stond aan de wieg van de organisatiegerichte
aanpak om welbevinden en gezondheid op het werk te bevorderen
- de klassieke studies van dit instituut vormden de basis van de sociotechnische
benadering, een praktische methodiek om de kwaliteit van de arbeid, en daarmee van
gezondheid en welbevinden van werknemers, te bevorderen
- pas in de laatste twee decennia van de vorige eeuw is A&G tot volle wasdom gekomen
✓ De A&G-psycholoog vervult vandaag de dag verschillende taken
- assessment
• dit is een bredere term dan diagnostiek
• betreft het op systematische en methodische wijze identificeren van problemen
en mogelijkheden, die zich voordoen op individueel-, team- en organisatieniveau
- individuele begeleiding en behandeling
• breed palet dat zich uitstrekt van het optimaliseren van het functioneren van
werknemers en leidinggevenden (coaching), via lichtere vormen van begeleiding
(counseling) tot psychotherapie en re-integratie
6
, - training
• bij training kan het zowel gaan om het aanleren van individuele vaardigheden als
om groepsprocessen
- advisering
• meestal betreft het advisering van het hoger management, maar ook wel van het
middenmanagement en de ondernemingsraad
- onderzoek
• in een praktische setting is onderzoek nooit een op zichzelf staand doel
• het vormt steeds een onderdeel van een andere kernactiviteit van de A&G-
psycholoog
✓ A&G-psychologen zijn op tal van plaatsen werkzaam
- zij hebben te maken met vier arbokerndisciplines
• bedrijfsarts: gespecialiseerd in lichamelijke en geestelijke gezondheid in relatie
tot werk
• arbeidshygiënist: gespecialiseerd in meten en beoordelen van
arbeidsomstandigheden
• veiligheidskundige: gespecialiseerd op het terrein van fysieke veiligheid
• A&O-deskundige: gespecialiseerd in psychische belasting en gerelateerde
organisatorische vragen
- in een breder verband hebben A&G-psychologen vaak te maken met professionals uit de
(geestelijke) gezondheidszorg
- ten slotte werken ze in organisaties nauw samen met lijnmanagers en deskundigen op
het gebied van HR
5. De psychologie van arbeid en gezondheid als onderzoeksveld
✓ De psychologie van arbeid en gezondheid als onderzoeksveld
- onderzoeksgebied dat momenteel bekend staat als A&G heeft zijn wortels in onderzoek
naar vermoeidheid en mentale belasting en in fysiologisch stressonderzoek
- Kraepelin en Mosso worden beschouwd als de voorlopers van het arbeidspsychologisch
belastingonderzoek
- omstreeks 1920 voerde fysioloog Walter Cannon als eerste stressexperimenten uit
- ruim twee decennia later kwam de fysioloog Selye op grond van soortgelijke
experimenten tot de conclusie dat er sprake is van stereotiep, gefaseerd verlopend
reactiepatroon dat onafhankelijk is van de specifieke vorm van belasting: het algemene
aanpassingssyndroom of general adaptation syndrome (GAS)
- Selye introduceerde ook de term stress, terwijl hij eigenlijk strain bedoelde, de reactie op
stress in de vorm van het GAS
- tot het einde van de Tweede Wereldoorlog werd stress uitsluitend als een fysiologisch
verschijnsel beschouwd
- de eerste onderzoeken naar psychologische stress werden in de jaren 50 uitgevoerd door
Richard Lazarus, de latere grondlegger van de stress- en copingtheorie
- vooral vanaf midden van de jaren 60 nam het psychologische stressonderzoek een hoge
vlucht, mede door het baanbrekende werk van Institute for Social Research te Ann Arbor
• hier werkte Kahn de gedachte uit dat werkstress vooral samenhangt met de
wijze waarop sociale rollen in arbeidsorganisaties zijn gestructureerd
7
, - in het begin van de jaren 70 werd het Michigan Model door Charles de Wolff
geïntroduceerd in Nederland
• diende als basis voor het eerste Nederlandse onderzoek naar werkstress
- vanaf de jaren 90 kreeg het onderzoek naar arbeid en gezondheid een sterkte impuls
doordat aanzienlijke subsidies ter beschikking werden gesteld
- dit vanwege het feit dat er met de invoering van de Arbowet een grote behoefte
ontstond aan evidence-based gereedschap
- als wetenschapsgebied is A&G deels theoretisch en deels meer praktisch georiënteerd,
oftewel zowel theorie- als probleemgestuurd
✓ Verschillende onderzoeken
- theoriegestuurd onderzoek volgt een empirische cyclus
- probleemgestuurd onderzoek volgt regulatieve cyclus, waarbij achtereenvolgens een
probleem wordt geformuleerd, en interventie wordt ontworpen, uitgevoerd en
geëvalueerd
- bij organisatiebreed onderzoek wordt in de regel gebruikgemaakt van actieonderzoek, al
dan niet in combinatie met een gevalsstudie
- probleemgestuurd onderzoek kan ook non-cyclisch van aard zijn: in dat geval gaat het om
beschrijvend onderzoek of ontwerponderzoek
- elke type onderzoek kent een eigen favoriet medium waarmee de relevante doelgroep
wordt bereikt
- als beschrijvend onderzoek in opdracht van derden is verricht, vindt er terugrapportage
plaats in de vorm van een bedrijfsrapport.
✓ Relevante wetenschappelijke tijdschriften
- meest specifieke internationale tijdschriften op het gebied van A&G zijn Journal of
Occupational Health Psycholgy, Work & Stress en International Journal of Stress
Management
- in Nederland bestaan geen specifieke tijdschriften op het gebied van arbeid en
gezondheid
8
,6. De toekomst van de psychologie van arbeid en gezondheid
✓ De toekomst van de psychologie van arbeid en gezondheid
- er is dringend behoefte aan meer kennis, inzicht en ervaring, maar ook aan ‘feiten’,
richtlijnen en procedures
- wat betreft de onderzoeksagenda zal er verder moeten worden gewerkt aan het
vergroten van het inzicht in de psychologische processen die een rol spelen bij
welbevinden en gezondheid op het werk
- daarbij gaat het om verklarende theorieën waarbij een verband in de vorm van een
psychologisch mechanisme wordt blootgelegd
- bijzondere betekenis zijn psychofysiologie van werkstress en psychoneuro-immunologie,
die de wisselwerking bestudeert van werkgedrag, neurologische hardware en
hormoonhuishouding
- daarnaast is het ook van belang dat er nieuwe concepten worden ontwikkeld die
aansluiten bij veranderingen in de wereld van de arbeid
- verder ligt er een uitdaging voor A&G om de resultaten van cross-sectioneel onderzoek
met hoofzakelijk zelfrapportagevragenlijsten, te repliceren in longitudinaal onderzoek en
kwantitatief dagboekonderzoek
- het is van belang om aan te tonen dat de werkbeleving van werknemers, inclusief de
ervaren klachten en problemen, van invloed zijn op meetbare (objectieve) grootheden
die een rol spelen bij de bedrijfsvoering
- dat impliceert dat A&G-psychologen meer dan nu het geval is moeten samenwerken met
andere disciplines, op het vlak van kosten-batenanalyses van interventies
- vanuit het perspectief van de beroepsbeoefenaars bestaat grote behoefte aan
instrumenten, richtlijnen en procedures met betrekking tot assessment, zowel op
individueel- als op organisatieniveau
- er blijft behoefte bestaan aan interventiemethoden op beide niveaus
✓ Amplitie
- interventies richt zich op het optimaliseren en verbeteren van gezondheid, welbevinden
en prestatie van werknemers
- deze positieve benadering wordt in navolging van curatie en preventie ook wel amplitie
genoemd
- in de praktijk krijgt amplitie vorm door het bevorderen van vitaliteit, bevlogenheid en
duurzame inzetbaarheid van medewerkers
- het transformeren van theoretische kennis naar praktisch handelen is een cruciaal
onderdeel van A&G
- voor wat betreft assessment is de predictieve validiteit van een instrument van cruciaal
belang
- er dient ook nog veel werk te geschieden op het vlak van normering
- wat interventies betreft is er nog steeds behoefte aan gedegen effectonderzoek
9
, 7. Interventiecyclus
✓ Interventiecyclus
- interventiecyclus is een stappenplan van psychologische interventies gericht op het
beïnvloeden van (werk)gedrag of determinanten van dit gedrag, met als doel gewenst
gedrag voort te brengen of te bestendigen, en/of ongewenst gedrag te verminderen of
te laten verdwijnen
✓ De vier fasen, onderverdeeld in stappen, zijn achtereenvolgens
- diagnose
• probleemanalyse
o wat is het probleem dat opgelost moet worden?
o hoe belangrijk is het probleem? (ernst, frequentie)
o voor wie is het een probleem?
• gedragsanalyse
o welke gedragingen en omgevingsfactoren hangen samen met het
probleem?
o wanneer wordt het gedrag vertoond?
o in welke context wordt het gedrag vertoond?
• determinantenanalyse
o hoe kan het gewenste gedrag worden bevorderd?
o inzicht in de achtergronden of determinanten van gedrag – factoren die
het gedrag bepalen
- voorbereiding
• interventiekeuze
o is er een bestaande interventie (methode) die effectief is gebleken?
o kan deze interventie worden toegepast in de huidige situatie of is er
enige aanpassing nodig
• ontwikkelen van interventie
- implementatie
• initiële implementatie
o gekozen of ontwikkelde interventie of behandeling moet worden
uitgevoerd: coachingsplan, een scholingsprogramma of een campagne
• continuering van interventie
- evaluatie
✓ Evaluatie
- tijdens elk van de fasen Diagnose, Voorbereiding en Implementatie wordt geëvalueerd
- evaluatie vormt ook de afsluiting van de interventiecyclus
- deze evaluatie richt zich zowel op het proces als op het effect
• procesevaluatie vindt plaats tijdens alle genoemde fasen
• effectevaluatie vindt plaats voor, tijdens en na de implementatie van de
interventie
10
