De toetsstof voor onderwijs en pedagogiek van het tentamen van pedagogisch handelen en
communiceren bestaat uit de volgende onderdelen:
- Kiezen voor het jonge kind hoofdstuk 1 (p. 17-29)
- Kiezen voor het jonge kind hoofdstuk 5 (p. 162-202)
- Kiezen voor het jonge kind hoofdstuk 7.2.1, tabel 7.1 (p. 268)
- Kiezen voor het jonge kind hoofdstuk 9.1.2 (p. 422-435)
- Kiezen voor het jonge kind hoofdstuk 9.3 (p. 457-460)
- Hoe ga je om met kinderen op school hoofdstuk 2 (p. 43-69)
- Hoe ga je om met kinderen op school hoofdstuk 3 (p. 71-93)
- Hoe ga je om met kinderen op school hoofdstuk 6 (p. 157-175)
- Hoe ga je om met kinderen op school hoofdstuk 9 (p. 221-231)
- PowerPoints colleges
,Hoofdstuk 2 Zelfbeeld: concrete uitwerking
2.1 Een goede relatie en beïnvloeden van het zelfbeeld
Niet elke leerling functioneert goed. Oorzaken van niet goed functioneren zijn vaak terug te voeren
op een negatief zelfbeeld van het kind. Niet goed functioneren gaat ten koste van leren, lesgeven en
leeropbrengsten. Het is dus in het belang van leerling én leerkracht dat dit negatieve zelfbeeld wordt
omgebogen naar een positief zelfbeeld. Een negatief zelfbeeld gaat gepaard met bepaalde gevoelens
en gedrag: onzekerheid, vaak afweer, teruggetrokkenheid, gauw in je schulp kruipen, weinig
vertrouwen in een ander. Dergelijke gevoelens en gedrag maken een kind minder of soms zelfs
moeilijk ontvankelijk voor een positieve benadering. Is de relatie tussen jou als leerkracht en de
leerling niet goed of zelfs slecht, dan is de kans klein dat hij openstaat voor je pogingen zijn zelfbeeld
te beïnvloeden richting positief zelfbeeld. Dat heeft vervolgens weer een slechte invloed op de
relatie, waardoor je in een vicieuze cirkel terechtkomt.
Is er een goede relatie tussen leerkracht en leerling dan voelt de leerling zich veilig en kan alle
aandacht besteed worden aan het beïnvloeden van het negatieve zelfbeeld. En doordat de leerling
merkt dat de leerkracht hem accepteert in zijn eigenheid, staat hij open voor hulp.
2.2 Ik ben de moeite waard
Om als leerkracht je handelen te kunnen richten op het positief beïnvloeden van het zelfbeeld, is het
nodig dit begrip concreet te maken. Een positief zelfbeeld is als het ware een optelsom van goede en
minder goede eigenschappen en vaardigheden, waarvan de uitkomst is: ‘Ik ben de moeite waard’. Bij
het optellen weegt de ene eigenschap of vaardigheid zwaarder dan de andere.
(Voorbeeld + figuur 2.1 over de invloed van de omgeving op het zelfbeeld op p. 45)
Het idee van het kind ‘ik ben de moeite waard’ is dus een concretisering van het begrip positief
zelfbeeld. Bij een overwegend negatief zelfbeeld zal het kind het idee hebben niet de moeite waard
te zijn. Het beeld ‘ik ben de moeite waard’ bestaat uit vier aspecten:
1. Een emotioneel aspect: ‘Ik voel mij veilig, heb vertrouwen en voel zekerheid’.
2. Een sociaal aspect: ‘Ik ben aardig en lief’.
3. Een cognitief aspect: ‘Ik ben bekwaam’.
4. Een lichamelijk aspect: ‘Ik ben mooi, sterk, atletisch’.
Zelfbeeld: emotioneel aspect
Het emotionele aspect van het zelfbeeld houdt vooral een gevoel in van veiligheid, vertrouwen en
zekerheid. Al in een heel vroeg stadium van de ontwikkeling van een kind ontstaat de grondhouding,
die zich zal ontwikkelen tot een van vertrouwen of van wantrouwen. Zich veilig voelen is een
voorwaarde voor een goede emotionele ontwikkeling, waarbij het nodig is dat een kind zich kan
hechten. Voor een goede gehechtheidsrelatie is contact nodig met de opvoeders. Vanaf de geboorte
begint, al dan niet, een proces van hechting. In een later stadium, de peutertijd, gaat het erom of het
kind zijn eigen gedacht, gevoelens en gedragingen mag en durft te ontplooien. Er zijn drie
psychologische basisbehoeften, te weten autonomie, relatie en competentie, die met elkaar de
intrinsieke motivatie creëren voor het ontwikkelen als mens. Bij deze component gaat het vooral om
het ontwikkelen van een gevoel van autonomie. Dit verwijst naar de mogelijkheid zich te
ontwikkelen tot een zelfstandig wezen dat verantwoordelijk is voor zichzelf.
, Als dit om welke reden dan ook niet gaat, dan kunnen gevoelens van twijfel, onzekerheid en
schaamte de overhand krijgen en een gevoel van onveiligheid veroorzaken. Het kind ziet daardoor
geen kans voldoende autonomie te verwerven en blijft daardoor afhankelijker van zijn omgeving dan
gewenst is.
Zelfbeeld: sociaal aspect
De component ‘aardig en lief’ betreft vooral de sociale aspecten van het zelfbeeld. Dit komt overeen
met de basisbehoefte aan relatie. Deze behoefte verwijst naar een zich veilig weten bij en het
ontwikkelen van vertrouwen in een ander. Wanneer de sociale grondhouding positief is, dan zal een
kind veel eerder de durf hebben relaties aan te gaan en kan dan tegen een stootje als deze niet altijd
positief verlopen. In de gevallen waarin een positieve grondhouding zich niet voldoende heeft
kunnen ontwikkelen, is de kans groter dat een kind naarmate het ouder wordt, moeite heeft met
relaties, geen relaties durft aan te gaan en zich isoleert. Een kind dat zichzelf aardig en lief vindt, zal
minder gauw problemen ondervinden in zijn sociaal functioneren dan een kind dat zichzelf niet
aardig en lief vindt.
Het is belangrijk dat je er als leerkracht aan bijdraagt dat het kind zichzelf lief en aardig vindt. Je doet
dat door van dingen die het kind zegt of doet steeds weer te laten blijken dat jij die aardig en lief
vindt, waarbij je vooral je aandacht richt op de lieve en aardige dingen die het kind zegt en doet.
Omdat het kind het vaak aanvoelt als je niet oprecht bent, is het belangrijk dat je het accent legt op
dingen die je daadwerkelijk goed vindt.
Zelfbeeld: cognitief aspect
De component ‘bekwaam’ heeft vooral te maken met de cognitieve aspecten van het zelfbeeld, ook
wel de basisbehoefte aan competentie. Deze behoefte zien we terug in het streven naar vertrouwen
in het eigen kunnen, bijvoorbeeld door het opdoen van succeservaringen. Hierdoor ontstaat een
gevoel van bekwaamheid. Empirisch is gebleken dat mensen die denken dat ze bekwaam zijn, méér
tevreden zijn met zichzelf, beter problemen kunnen oplossen, eerder nieuwe dingen proberen en
graag willen leren.
Kinderen ontlenen een gevoel van bekwaamheid aan wat ze (goed) doen. Ze zijn voortdurend bezig
met het ontdekken en met proberen zelf dingen te doen. Als een kind met een zwakke motoriek voor
het eerst netjes schrijft, kan het zijn dat het meer spellingfouten maakt dan anders. In zo’n geval kun
je het best letten op wat wél goed gaat en het kind daarvoor prijzen. Het kind zal zich op die manier
bekwamer gaan voelen dan wanneer je vooral op fouten let.
Als leerkracht geef je het kind het gevoel iets te kunnen. Hoe meer dingen het kind zelf gaat doen,
des te bekwamer kan het zich voelen en ook worden. Door de omgeving van het kind handelbaar,
bereikbaar te maken, vergroot je de kans dat het kind zich bekwaam gaat voelen. In het onderwijs is
het uitermate belangrijk het kind het gevoel te geven dat het wat kan. Een van de manieren om dat
te doen is het belonen en stimuleren van pogingen om het zelf te doen. Hierbij houd je er rekening
mee dat het kind nog veel moet leren, en dat alles nog niet zo gaat als je zou willen. Daarom is het
belangrijk om af te stemmen op de ontwikkelings- of leerfase van het kind.
