Gezondheidscommunicatie - pre-master
Communicatie & Beïnvloeding Radboud University
Algemene introductie
Gezondheid is "Een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en niet de
afwezigheid van ziekte of gebreken" (WHO, 1948). Deze definitie was niet meer volledig en is daarom
omgezet naar positieve gezondheid.
Positieve gezondheid (nieuwe definitie gezondheid): gezondheid is het vermogen van mensen zich
aan te passen en eigen regie uit te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen
van het leven (Huber, 2012)
Hoofdstuk 1 – Gezondheidscommunicatie
1.1 Een korte introductie op (het veld) gezondheidscommunicatie
Gezondheidscommunicatie werd officieel een sub discipline van communicatie is 1975 tijdens de
jaarlijkse conventie van de International Communication Association.
1.2 Wat is gezondheidscommunicatie?
Gezondheidscommunicatie: is de studie van boodschappen/berichten die betekenis creëren in
relatie tot fysieke, mentale en sociale gezondheid.
Gezondheidscommunicatie (aantekeningen les) is een vakterm voor een breedscala aan activiteiten
waarbij sprake is van een vorm van educatie of informatieoverdracht om te stimuleren dat mensen
zich ‘gezonder’ willen en kunnen gedragen.
Schavio’s definitie van gezondheidscommunicatie: "Gezondheidscommunicatie is een veelzijdige en
multidisciplinaire benadering voor het bereiken van verschillende doelgroepen te bereiken en
informatie over gezondheid te delen met als doel het beïnvloeden (1), het betrekken en ondersteunen
van individuen, gemeenschappen, gezondheidswerkers, speciale groepen, beleidsmakers en het
publiek om een gedrag te bepleiten, in te voeren, aan te nemen of te ondersteunen, praktijk of beleid
(2) dat uiteindelijk de gezondheidsresultaten zal verbeteren (3)." (Schiavo, 2011, p. 7)
*de cijfers geven de doelen aan
Elementen gezondheidscommunicatie:
Communicatie: uitwisselen van informatie;
Boodschap: geschreven, gesproken of non-verbaal;
Doelgroep(en);
Communicatiekanalen.
Doelen van gezondheidscommunicatie:
, 1. Het gaat niet alleen om informeren, maar bijvoorbeeld ook om beïnvloeding van
gezondheidsgerelateerde beslissingen.
2. Het gaat over het motiveren tot, aanzetten tot, leren en vasthouden van een gewenste
gedragsverandering.
3. Gericht op verbetering van de gezondheid.
Doelgroepen: verschillende doelgroepen, individueel niveau, communities,
gezondheidsprofessionals, speciale groepen, beleidsmakers en het algemene publiek. Hiervoor
nodig:
Situatieanalyse: individuele, sociale, politieke en gedragsgeleerde factoren die invloed
kunnen hebben op attitudes, gedragingen, sociale normen en beleid over gezondheidsissues.
Profiel van de doelgroep: karakteristieken van de doelgroep, bijvoorbeeld: demografische
gegevens, waarden, wensen, attitudes en gedrag.
1.3 De aard van gezondheidscommunicatie
Onderzoek naar gezondheidscommunicatie is multidisciplinair, interdisciplinair en transdisciplinair.
Onderzoek kan worden uitgevoerd vanuit wetenschappelijk, interpretatief of kritisch-cultureel-
paradigmatisch perspectief. Onderzoeksresultaten kunnen worden vertaald om een positief effect te
hebben op de gezondheid en het welzijn van de samenleving.
Bij multidisciplinair onderzoek op het gebied van de gezondheidscommunicatie onderzoeken
onderzoekers uit meerdere disciplines onafhankelijk van elkaar de communicatiedimensie van een
gezondheidsprobleem.
o Onderzoekers uit de verpleegkunde, geneeskunde, volksgezondheid en communicatie
kunnen bijvoorbeeld elk bestuderen hoe meisjes en jonge vrouwen kunnen worden
overgehaald om het menselijk papillomavirus (HPV)-vaccin te nemen ter voorkoming van
baarmoederhalskanker. Daarbij brengen zij hun unieke disciplinaire kennis in voor de
onderzoeksvraag.
Tegenwoordig begrijpen wij dat een dergelijke onafhankelijke benadering, vooral voor complexe
vragen betreffende het menselijk gezondheidsgedrag, gemakkelijk kan leiden tot verschillende
mensen die zich uitsluitend richten op verschillende aspecten van hetzelfde probleem kunnen
radicaal verschillende indrukken ontwikkelen en nergens in de buurt van de werkelijkheid komen.
Vandaar het belang van interdisciplinair onderzoek.
Bij interdisciplinair onderzoek werken onderzoekers uit verschillende disciplines samen om
meerdere dimensies van een gezondheidsprobleem in het algemeen of het communicatieaspect van
een gezondheidsprobleem te onderzoeken. Het belangrijke verschil is dat zij dit doen in teams
waarvan de leden verschillende soorten expertise inbrengen in het probleem en die van elkaar
kunnen leren om het probleem beter te informeren.
o Voorbeeld hiervan is het aanmoedigen van meiden en jonge vrouwen, in mindere gebieden,
om alle drie de baarmoederhalskanker prikken te halen. Omdat er drie nodig zijn (in een
periode van 6 maanden) om effectief te beschermen tegen HPV.
Translationeel onderzoek: meerdere disciplines integreren kennis om complexe maatschappelijke
problemen aan te pakken/inzetten bij het generen van oplossingen voor gezondheidsvraagstukken.
o Voorbeeld (zijn zeldzaam): CECCR van elke centra onderzoekers in verschillende
expertises, waaronder communicatie, psychologie, gedragswetenschap, engineering en
sociaal werk. Onderzoek is gerelateerd aan kanker maar elk centrum heeft zijn eigen
accenten bevorderen van interactieve kankercommunicatiesystemen om de kwaliteit van
leven van kankerpatiënten en hun families te verbeteren.
,Transdisciplinair onderzoek is onderzoek dat disciplinaire grenzen overschrijdt om nieuwe theorieën
en methoden te creëren die kennis uit meerdere disciplines gebruikt om complexe sociale
problemen aan te pakken. Volgens Parrott en Kreuter (2011) "heeft het brede doel van trans
disciplinair onderzoek betrekking op het wegnemen van belemmeringen voor het denken over wat
mogelijk zou zijn als we alle kennis, zonder rekening te houden met disciplinaire grenzen, inzetten bij
het genereren van oplossingen voor gezondheidsvraagstukken" (p. 11).
Naast het disciplinaire onderscheid kan er ook onderscheid worden gemaakt tussen fundamenteel en
toegepast onderzoek.
Fundamenteel onderzoek (basic) is bedoeld om theoretische modellen te testen en te
verfijnen,
Terwijl toegepast onderzoek (Applied) bedoeld is om een probleem op te lossen (Frey, Botan
& Kreps, 2000).
Beide zijn belangrijk voor gezondheidscommunicatie, en ze hoeven elkaar niet uit te sluiten (en
zouden dat waarschijnlijk ook niet moeten doen). In feite beginnen onderzoekers bij programmatisch
onderzoek vaak met fundamenteel onderzoek en bouwen dan op naar toegepast onderzoek.
Multidisciplinair & veelzijdig:
Care & Cure: genezen en verzorgen; bv. gebroken arm helpen genezen, verzorgen van zieken.
Preventie: gezondheidsproblemen preveniëren; bv. HPV prik tegen baarmoederhalskanker,
corona vaccin tegen corona.
Gezondheidsbevordering: gezond gedrag aanmoedigen om gezondheidsbevordering te
realiseren (bv. 2 stuks fruit per dag, 30 minuten beweging per dag).
1.5 Theorie, methode en metatheorie
Theorie is een georganiseerde set van concepten en verklaringen over een fenomeen.
Methoden zijn de strategieën die onderzoekers gebruiken om het fenomeen te bestuderen;
er zijn twee soorten methodes: kwantitatief en kwalitatief.
o Kwantitatieve methoden vereisen data in numerieke vorm zodat de data door
middel van statistische technieken geanalyseerd kan worden.
o Kwalitatieve methoden vereisen gegevens die een diepgaande analyse van de
sociaal geconstrueerde betekenis van taal en gedrag mogelijk maken. Het doel van
kwalitatief onderzoek is meestal het ontwikkelen van een rijk begrip van bepaalde
ervaringen.
Metatheorie omvat een paradigmatisch perspectief, of een manier van "kijken naar de
wereld". Zij doet aannames over de aard van de werkelijkheid (ontologie), de aard van kennis
(epistemologie), en de rol van waarden in onderzoek (axiologie). Deze aannames zijn
belangrijk omdat ze de manier waarop je onderzoek doet beïnvloeden.
o Ontologie: doet aannames over de aard van de werkelijkheid.
, o Epistemologie: de aard van kennis.
o Axiologie: zijn van invloed op de manier waarop je onderzoek doet.
Verschillende theoretische perspectieven en methoden:
Paradigma’s - manieren van kijken naar de wetenschap:
Realisme: er bestaat 1 objectieve werkelijkheid die je met empirisch onderzoek kunt
vaststellen.
Constructivisme: er zijn verschillende subjectieve, sociaal geconstrueerde werkelijkheden.
“De werkelijkheid” bestaat niet.
We bekijken drie paradigmatische benaderingen van onderzoek naar gezondheidscommunicatie:
1. Wetenschappelijk (scientific)
2. Interpretatief (Interpretive)
3. Kritisch-cultureel (Critical-cultural)
Afhankelijk van het onderzoeksgebied kan in onderzoek naar gezondheidscommunicatie de nadruk
liggen op de ene paradigmatische benadering boven de andere, of kan er werk zijn dat twee of zelfs
alle drie de paradigma's vertegenwoordigt.
1.5.1 Scientific (wetenschappelijke) benadering
Volgens het wetenschappelijke paradigma (a.k.a., post-positivistisch, objectivistisch)
Is er één objectieve "Waarheid" die er is om ontdekt te worden.
Deze "Waarheid" is onafhankelijk van de onderzoeker, die objectief en onbevooroordeeld
kan werken om deze "Waarheid" te onthullen.
Zoals je zou verwachten, omarmt het wetenschappelijke paradigma kwantitatieve methoden,
hoewel kwalitatieve methoden ook een rol kunnen spelen.
o Voorbeeld: studie welke het effect van de woordkeuze van de arts op de communicatie
met de patiënt onderzocht.
1.5.2 Interpretive (interpretatieve) benadering
Het interpretatieve paradigma (a.k.a., humanistisch)
Interesse ligt in het blootleggen en het begrijpen van de subjectieve, gesitueerde
betekenissen van menselijk gedrag.
Er zijn meerdere subjectieve "waarheden" die sociaal geconstrueerd zijn door mensen in
dagelijkse interactie.
De onderzoeker speelt een actieve rol in het construeren van deze "waarheden" en het
onderzoek kan daarom vertekend worden door het perspectief van de onderzoeker.
Goed kwalitatief onderzoek erkent uiteraard de mogelijkheid van een dergelijke vertekening
en neemt maatregelen om die te minimaliseren. Interpretatieve onderzoekers gebruiken
kwalitatieve methoden.
o Voorbeeld: onderzoek naar hoe sigarenrokers die samen in een sigarenwinkel
rondhangen, argumenten construeren om antirook-boosdchappen van de media
en hun artsen, vrienden en familieleden tegen te gaan.
1.5.3 Cirtical-cultural (Kritische-culturele) benadering
Het kritisch-culturele paradigma
Is vergelijkbaar met het interpretatieve paradigma in zijn oriëntatie op ontologie,
epistemologie en axiologie, maar het onderscheidt zich door zijn focus op macht: de sociale,
, politieke, economische en culturele middelen van onderdrukking door de haves van de have-
nots.
Haar methoden streven ernaar mensen die gemarginaliseerd zijn een stem te geven en hen
in staat te stellen sociale verandering tot stand te brengen.
In de context van gezondheidscommunicatie dwingt het kritisch-culturele perspectief ons de
veronderstellingen in twijfel te trekken die we maken over wat het betekent om gezond of
ziek te zijn en wie de autoriteit heeft om te zeggen wat telt als gezondheid bevorderend of
ziektepreventief gedrag (Dutta & Zoller, 2008).
Verder moedigt het ons aan om manieren te vinden manieren om het systeem te veranderen
om meer rechtvaardigheid en gelijkheid te bevorderen.
o Voorbeeld: casestudy van de communicatie tussen zorgverleners en patiënten in een
dialysekliniek (Ellingson, 2008).
Samenvatting HC 1:
Gezondheidscommunicatie (GZHC) omvat een breed scala aan activiteiten waarbij sprake is van een
vorm van educatie of informatieoverdracht om te stimuleren dat mensen zich ‘gezonder’ willen en
kunnen gedragen. Factoren die bij alle activiteiten een rol spelen zijn:
Gedrag(verandering) speelt altijd een rol bij de gezondheidsproblemen.
De oorzaken van gedrags(verandering) worden nauwkeurig geanalyseerd.
Gedrag wordt geprobeerd te beïnvloeden op basis van theorie.
Planmatige gezondheidscommunicatie vereist (interdisciplinaire) expertise om:
Belangrijkste maatschappelijke en gezondheidsproblemen te identificeren (o.a.
epidemiologie, biomedische wetenschappen.
(On)gezond gedrag te begrijpen (o.a. sociologie, gezondheidspsychologie).
Gedrag door middel van voorlichting te beïnvloeden (o.s. communicatiewetenschappen,
psychologie).
Interventies te evalueren (o.a. onderzoeksmethodologie, statistiek)
, Hoofdstuk 13 - Media effecten en gezondheid
In dit hoofdstuk definiëren we massamedia breed: krantenverhalen, tv-drama’s, nieuwsuitzendingen,
websites, commercials, YouTube video's, videospelletjes, tijdschriftartikelen, social feeds, en meer.
Zo'n brede definitie maakt het conceptualiseren van de invloed van massamedia moeilijk, maar het
onderstreept ook de vele manieren waarop media het potentieel hebben om samen te vallen met
gezondheidscommunicatie.
Wetenschappers die een wetenschappelijk perspectief gebruiken om media-effecten op
gezondheid te conceptualiseren benadrukken de rol van de massamedia bij het doorgeven
van gezondheidsinformatie en zijn vaak bezorgd over de nauwkeurigheid van de
gepresenteerde informatie.
Communicatiewetenschappers die een interpretatief perspectief hanteren, richten zich
daarentegen op de rol van het publiek in het begrijpen van die informatie.
Geleerden die een kritisch-cultureel perspectief gebruiken richten zich op de sociale
structuren die de media’s berichtgeving vormen en de manieren waarop openbare kwesties
en individuele gezondheidsproblemen elkaar kruisen.
Elk van deze perspectieven benadrukt verschillende aspecten van de relatie tussen media en
gezondheid, en elk heeft verschillende onderliggende assumpties over de macht van individuen en de
structurele rol van mediasystemen in de samenleving. Deze paradigma's belichten ook de
verschillende paden waardoor wetenschappers de relatie tussen media en gezondheid bekijken.
In dit hoofdstuk bespreken we eerst enkele van de meest voorkomende theoretische perspectieven
die de effecten van media op individuele en maatschappelijke gezondheid. Vervolgens onderzoeken
we in meer detail drie manieren waarop media de gezondheid beïnvloeden via nieuwsberichten,
reclame en amusement.
Kernfactoren bij media-effecten:
1. Nieuwsselectie: Welke items halen het nieuws? paragraaf theoretische perspectieven
2. Media-aandacht: Hoeveel aandacht wordt er aan een issue besteed?
3. Inhoud, framing: Wat wordt er gezegd?
4. Gebruik van taal en beeldmateriaal: Hoe wordt het gezegd?
Conclusie Van Lent et al. (2017, p. 7) "Ook al kunnen mensen moreel en rationeel begaan zijn met
de tragedies en het lijden van anderen, de psychologische afstand van gebeurtenissen oefent
belangrijke grenzen uit op wat de aandacht van mensen trekt en hun emoties opwekt. Deze
bevindingen wijzen op de grenzen van de menselijke conditie - grenzen waarmee rekening kan
worden gehouden bij de communicatie over menselijke tragedies. Het gebruik van aangrijpende
concrete verhalen kan bijzonder belangrijk zijn om psychologisch verre nieuwsgebeurtenissen onder
de aandacht van de lezers te brengen."
13.1 Theoretische perspectieven
Verschillende communicatietheorieën worden gebruikt om de invloed van de nieuwsmedia op de
gezondheid te begrijpen. Sommige theorieën komen voort uit de wetenschappelijke sociaal-
psychologische traditie van media-effecten. Andere theorieën komen voort uit de interpretatieve en
kritisch-culturele tradities en onderzoeken de sociale determinanten van gezondheid. Zij kijken naar
hoe sociale structuren zoals werkplekken, buurten en scholen van invloed zijn op gezondheid en de
manieren waarop mediasystemen deze structuren versterken, waardoor uiteindelijk sociale en
individuele opvattingen over gezondheid worden gestold.
