Psychologie van arbeid en gezondheid PB0214
Samenvatting – deeltentamen 1
Hoofdstuk 1-6, 13-16 en 18-21 (volgorde op thema)
Hoofdstuk 1 – de psychologie van arbeid en gezondheid: verleden, heden en
toekomst
1.2 wat is arbeids- en gezondheidspsychologie?
De A&G-psychologie is een psychologische discipline die zich bezighoudt met het bestuderen en
bevorderen van welzijn en gezondheid op het werk vanuit de gedachte van een optimale afstemming
tussen persoon en organisatie.
Het gaat om het wetenschapsgebied waarin welzijn en gezondheid op het werk wordt bestudeerd, als
een praktijkveld waarin dit wordt bevorderd.
De gedachte is dat wanneer de kwaliteit van de arbeid goed is, de werknemers zich ook gezond zullen
voelen.
De term gezondheid in de omschrijving van A&G psychologie in brede zin te worden opgevat, dus niet
uitsluitend in termen van lichamelijke en geestelijke gezondheid, maar ook in de termen van
gezondheidsgedrag zoals het gebruik van alcohol, agressie, ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid.
Bovendien wordt in navolging van Warr een multidimensionaal begrip van geestelijke gezondheid
voorgestaan waarbij vier aspecten onderscheiden worden:
- Affectief welbevinden (je prettig voelen op werk)
- Competentie (in staat zijn je werk goed te doen)
- Autonomie (eigen keuzen in je werk kunnen maken)
- Aspiratie (iets in je werk willen bereiken)
In de omschrijving van A&G psychologie wordt gesproken over ‘werk’ en ‘organisatie’. Werk heeft
daarbij niet per se betrekking op betaalde arbeid maar op arbeid in psychologische zin.
Daarnaast houdt de A&G psychologie zich ook bezig met de wederzijdse beïnvloeding van het werk
met andere levenssferen zoals de vrijetijd en gezins- of thuissituatie.
De A&G psychologie houdt zich niet alleen bezig met het individu, in de vorm van werknemer over
leidinggevende, maar ook met sociale systemen waarbinnen het individu het werk functioneert zoals
het team de afdeling of de organisatie in zijn geheel.
De A&G psychologie houdt zich bezig met de volgende doelen:
- Ze hebben een signalerende functie. Door gerichte screeningsonderzoek ofwel
vroegdiagnostiek is het mogelijk om bepaalde risicogroepen of risicofactoren op te sporen,
voorbeeld is de risico-inventarisatie en -evaluatie (RIE), die periodiek in alle organisaties moet
worden uitgevoerd en die als basis dient voor maatregelen om welzijn en gezondheid van
werknemers te bevorderen.
- Houdt zich bezig met primaire en secundaire interventies.
1. Bij primaire preventie wordt door middel van een aanpak bij de bron getracht te
voorkomen dat de gezondheids- en welzijnsproblemen ontstaan.
2. Bij secundaire preventie is er sprake van beperking van de schade door tijdig en adequaat
op te treden bij degene die de eerste symptomen van verminderde gezondheid of welzijn
vertonen.
3. Bij tertiaire preventie gaat in feite om behandeling dat wil zeggen: om het vermijden dat de
problemen nog groter worden en liever nog om te zorgen dat ze afnemen.
1.3 waarom psychologie van arbeid en gezondheid?
1.3.1 veranderingen in en rondom de arbeid
Intensivering van de arbeid
Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek is het werktempo van 1977 tot en met 1997 ieder jaar
met ongeveer 1,5% gestegen. Intensief moeten werken is een belangrijke oorzaak van welzijns- en
gezondheidsproblemen.
,Verandering van de arbeidsinhoud
Door technologische-, economische veranderingen en veranderingen in de beroepsbevolking zoals
een stijgend opleidingspeil, werken steeds minder mensen met hun handen en steeds meer mensen
met hun hoofd of met hun hart.
Daarmee zijn ook de arbeidsgebonden gezondheidsrisico's verschoven van lichamelijke naar
psychische klachten.
Organisatieveranderingen
Er wordt wel eens gesteld dat de enige constante factor in moderne organisaties verandering is. Dit
roept onzekerheid en daarmee spanning op en vormen zodoende een bron van psychische belasting.
Moderne bedrijfsvoering
Nieuwe productiemethoden zoals ‘lean production’ en ‘high performance work systems’ vragen de
nodige aanpassing van werknemers. Niet alleen krijgen werknemers meer verantwoordelijkheid, maar
ook hun leidinggevenden dienen zich aan te passen aan een vaak totaal andere wijze van aansturing,
waarbij hun directe invloed afneemt.
Aantasting van het psychologische contract
Naast een schriftelijk arbeidscontract hebben werknemers ook een ongeschreven psychologisch
contract met de organisatie waarvoor zij werken. Dat wil zeggen dat zij verwachtingen koesteren over
een billijke verhouding tussen inspanningen ten behoeve van de organisatie en de materiële en
immateriële beloning die daar tegenover staat.
De afgelopen jaren staat het psychologische contract onder toenemende druk doordat er enerzijds
steeds meer van werknemers wordt gevraagd, terwijl er anderzijds steeds minder door organisaties
wordt geboden.
Wanneer investeringen en opbrengsten niet met elkaar in balans zijn, kan dit leiden tot psychische
klachten zoals burnout.
1.3.2 sociaal-culturele veranderingen
Arbeidsparticipatie
Niet alleen is de arbeidsparticipatie van vrouwen gestegen maar ook die van oudere werknemers
tussen 55 en 65 jaar. Werkten in 2003 slechts 42% van hen, is dit in 2018 gestegen naar 68%.
Daarnaast is een sterk groeiende groep niet-westerse allochtonen werkzaam (13%). En voert de
overheid een actief participatiebeleid ten aanzien van al diegenen die het zonder een steun in de rug
niet redden op de arbeidsmarkt.
Opkomst van de dienstensector
Aan het begin van de 20e eeuw werkte 30% van de bevolking in de agrarische sector, aan het einde
van diezelfde eeuw was het nog maar 2%.
Verruiming van het ziektebegrip
In de loop van de vorige eeuw zijn steeds meer zaken die tot dan toe als normaal onderdeel van het
leven golden, voorwerp geworden van de gezondheids- en welzijnszorg. Daarmee wordt het
verschijnsel bedoeld dat professionele hulpverleners steeds vaker medische en psychologische
begrippen gebruiken om daar bepaalde alledaagse toestanden en ervaringen mee aan te duiden.
Toegenomen verwachtingen
Tegenwoordig moet het werk leer- en ontwikkelingsmogelijkheden bieden, uitdagend en zinvol zijn.
Individualisering
Vandaag de dag moet men zelf zijn eigen rollen invullen en eigen sociale netwerken opbouwen en
onderhouden. Dit vergt veel spanning en vaardigheden en daarvoor beschikt niet Iedereen in gelijke
mate.
Uitholling van de professionele autoriteit
Men wordt niet meer vanzelfsprekend met respect bejegend. In plaats daarvan moet dit respect
verdiend worden door bekwame en tactische inzet van sociale vaardigheden en door emotionele
,arbeid. Dat impliceert bijvoorbeeld dat leidinggevenden veel meer dan voorheen over sociale
vaardigheden als luisteren, empathie en humor dienen te beschikken.
1.3.3 Ontwikkelingen in Nederland
Arbowetgeving
Volgens de Arbowet is ieder werkgever verplicht om te zorgen voor gezondheid en veiligheid op het
werk en dient hij zich daartoe te laten bijstaan door vier gecertificeerde arbeidsdeskundigen:
- A&O deskundigen. Gespecialiseerd in psychische belasting door werk en daarmee verband
houdende organisatorische vraagstukken.
- Arbeidhygiënist. Gespecialiseerd in het meten en beoordelen van chemische, biologische en
fysische arbeidsomstandigheden (straling, lawaai, trillingen)
- Bedrijfsartsen
- Veiligheidskundigen. Gespecialiseerd op het gebied van veiligheid, zoals preventie van
brand en ontploffingen en het opstellen van veiligheidsvoorschriften.
Gezamenlijke verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en overheid
In plaats van Arbo convenanten waarin concrete te behalen doelen, zoals vermindering van werkdruk
of ziekteverzuim, waren vastgelegd, zijn de wat minder stringente arbocatalogi gekomen. Daarin
geven werkgevers en werknemers op eigen initiatief aan hoe ze zullen voldoen aan de eisen die de
overheid aan veilig en gezond werken stelt.
Hoge kosten
De totale maatschappelijke kosten voor ziekteverzuim arbeidsongeschiktheid en daar aan
gerelateerde zorg werden in 2007 geraamd op 8,7 miljard euro. De kosten voor psychische
ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid werden geschat op 5,3 miljard euro.
Lange traditie
Anders dan in de meeste andere landen kent Nederland een lange traditie op het vlak van
overspannenheid die teruggaat tot het einde van de 19e eeuw.
1.4 de psychologie van arbeid en gezondheid als praktijkveld
Socio-technische benadering: gaat ervan uit dat stressreacties het product zijn van het sociale
systeem waarbinnen de werknemer functioneert.
De A&G psycholoog heeft verschillende taken:
- Assessment. Betreft het op systematische en methodische wijze identificeren van allerlei
soorten van problemen en mogelijkheden, die zich voordoen op individueel niveau,
teamniveau en organisatieniveau.
- Individuele begeleiding en behandeling
- Training. Het kan hierbij gaan om het zowel aan leren van individuele vaardigheden als om
groepsprocessen.
- Advisering. Heeft betrekking op het verminderen van het ziekteverzuim en de
arbeidsongeschiktheid, het verminderen van psychische klachten, het verbeteren van de
kwaliteit van de arbeid, het verhogen van de motivatie en het welbevinden van werknemers en
het verbeteren van de manier van leidinggeven.
- Onderzoek. Het dient steeds een praktisch doel, zoals het stellen van een goede (organisatie)
diagnose, het evalueren van een interventie of het onderbouwen van een advies.
1.5 de psychologie van arbeid en gezondheid als onderzoeksveld
Emil Krapelin en Angelo Mosso verrichtte een labonderzoek naar de aantasting van de
prestatiecapaciteit, bijvoorbeeld door proefpersonen drie tot vier uur achtereen rekensommen te laten
maken. De aantal fouten werd uitgezet tegen de tijd, waardoor een zogenoemde prestatievervalcurve
werd verkregen. Deze curve werd opgevat als een operationalisering van vermoeidheid. Immers, hoe
langer het tijdsinterval des te meer fouten en er ten gevolge van vermoeidheid werden gemaakt.
Walter Cannon voerde als eerste stressexperimenten uit. Hij stelde mensen en dieren in het
laboratorium bloot aan allerlei belastende omstandigheden en observeerde vervolgens hun
fysiologische reacties. Hij kwam op de homeostase, dat ervoor zorgt dat het interne fysiologische
evenwicht bewaard blijft onder wisselende externe omstandigheden.
, Hans Selye kwam op grond van soortgelijke experimenten tot de conclusie dat er sprake is van een
stereotype, gefaseerd verlopend fysiologische reactiepatroon dat onafhankelijk is van de specifieke
vorm van de belasting. Dit zogenoemde algemene aanpassingssyndroom (GAS) bestaat uit
verschillende functionele fysiologische veranderingen, zoals verhoging van de hartslag en de
bloeddruk en toename van maagsecretie. Aan welke stressor het organisme ook werd blootgesteld
steeds volgde dezelfde reactie: het GAS.
Selye staat ook wel bekend als de vader van het stressonderzoek, omdat hij de term stress heeft
geïntroduceerd.
Richard Lazarus heeft als eerste laboratoriumonderzoek naar psychologische stress gedaan, hij werd
later bekend als de grondlegger van de invloedrijke stress- en copingtheorie.
Er kunnen vijf verschillende typen A&G onderzoeken worden onderscheiden:
- Hypothese toetsend onderzoek
- Beschrijvend onderzoek
- Ontwerponderzoek
- Interventieonderzoek
- Organisatieonderzoek
Het theoriegestuurde onderzoek volgt de zogenoemde empirische cyclus, waarbij achtereenvolgens
een hypothese wordt geformuleerd empirisch gegevens worden verzameld en de hypothese
statistisch wordt getoetst.
Probleemgestuurd onderzoek volgt daarentegen meestal een zogeheten regulatieve cyclus, waarbij
achtereenvolgens een probleem wordt geformuleerd, een interventie wordt ontworpen, uitgevoerd en
geëvalueerd.
Probleemgestuurd onderzoek kan echter ook non-cyclisch van aard zijn, dat wil zeggen dat het nog de
empirische cyclus van het hypothese toetsend onderzoek volgt, nog de regulatieve cyclus van het
interventie- of organisatieonderzoek.
In dat geval gaat het om beschrijvend onderzoek dat het doel heeft bepaalde feiten boven water te
halen, dan wel om onderwerponderzoek waarbij het gaat om het maken van gereedschap in de vorm
van instrumenten, richtlijnen en procedures.
Voorbeelden van ontwerponderzoek zijn het construeren van een valide en betrouwbare vragenlijst
om werkstressoren te meten, het opstellen van betrouwbare diagnostische richtlijnen voor
werkgerelateerde psychische stoornissen en het formuleren van criteria voor gezond werk.
1.6 de toekomst van psychologie van arbeid en gezondheid
Naast klacht reductie vormt werkhervatting een tweede, gelijkwaardige behandelingsdoelstelling voor
werknemers met psychische problemen.
Voor wat betreft assessment is de predictieve validiteit, ofwel het voorspellend vermogen van een
instrument van cruciaal belang.
De meest ingrijpende en veelbelovende ontwikkeling in de A&G psychologie is het toepassen en
verder aanscherpen van inzichten uit de positieve psychologie bij werknemers in organisaties.
Samenvattend zou men kunnen zeggen dat er sprake is van een psychologisering van het
arbeidsleven, dat wil zeggen dat het bedrijfsresultaat in toenemende mate afhankelijk is van de
affectieve, cognitieve, gedragsmatige en motivationele kenmerken van werknemers.
Het op peil houden en indien mogelijk verhogen van de mentale capaciteit vormt de belangrijkste
toekomstige uitdaging voor de A&G psycholoog.
