‘Een beknopte geschiedenis van Nederlands’ – James C. Kennedy
Hoofdstuk 1 – Van moeras naar handelssteden. Nederlandse geschiedenis
tot 1384
De voorloper van de normale mens, de Homo Heidelbergensis vestigde niet in NL omdat een
groot deel bedekt was met een dikke laag ijs: door de nieuwe ijstijd werd de afstand met
zuidelijke gebieden namelijk onoverbrugbaar. Pas rond 10000 v. chr. kwamen er mensen,
maar die bouwden geen permanente huizen.
Door het smelten van landijs lag de Noordzee niet langer droog en herstelde deze, een paar
vondsten laten zien dat mensen om wisten te gaan met het waterrijke gebied:
◦ De kano van Pesse (oudste boot ter wereld)
◦ Graf bij Hardinxveld-Giessendam waar naast de resten van een vrouw ook voedsel
lag wat liet zien dat er gejaagd werd op vissen.
Rond 5500 v. chr waren de eerste tekenen van een landbouwcultuur op de plateaus in Zuid-
Limburg, toch domineerden de jagers en verzamelaars nog. Waarom Limburg?
◦ Dichtst bij EU dus konden andere technieken overnemen
◦ Geschikte leemgronden
Wat volgde was de trechterbekercultuur (4000-2800 v.chr): migratiestroom van jagers en
verzamelaars in het noordoosten van het land gevestigd. Zij hadden een complexe en
hiërarchische samenleving en rond 3400 v. chr. bouwden ze hunebedden.
Pas rond 700 v. chr kwam de ijzertijd, laat door de geïsoleerde positie van NL. Pas rond 500
v. chr werd het noorden bereikt. De Kelten gebruikten deze technieken voor het eerst (dit was
een vraag op het tentamen!!!!): zij trokken naar het zuiden en westen van NL en onderhielden
de La Tène-cultuur. Langzamerhand werden de Kelten vervangen door Germanen vanuit het
noordoosten en daarmee werd de Keltische taal ook vervangen. Met de ijzertijd kwam er dus
een groei van inwoners naar 100000 mensen.
Voor de Romeinen was er constante strijd tegen water in NL en leefde er zo’n 10000 tot
100000 mensen. Het Noorden was toen het welvarendst doordat ze daar terpen bouwden.
Romeinse Nederlanden
De Bello Gallico is de eerste bron waarin NL uitgebreid besproken wordt (onder de Rijn).
Rond 57. v. chr. bereikte Caesar het gebied onder de Rijn. In het zuiden van Nederland had hij
2 tegenstanders:
◦ Menapii in het westen
◦ Eburonen in het oosten
Door een machtsstrijd in Rome hadden de Romeinen eerst niet echt aandacht voor NL,
waardoor ze pas rond 12 v. chr. kwamen. Met behulp van de Bataven onderwierp Nero
Claudius Drusus Germanicus de Germanen, i.r.v. dat de Bataven geen schatting hoefden te
betalen. In 9 n. chr. werden Romeinen op schokkende wijze in het Teutoburgerwoud
verslagen en trokken zich terug ten westen van de Rijn.
De Rijn (Limes) was een contactgebied waar forten/legerkampen (castella) en wegen (vici)
werden gebouwd, zoals in bijv. Nijmegen.
1
,In 28 n.chr rebelleerden de Friezen tegen de Romeinen en verdreven ze. Landen ten noorden
van de Rijn bleven grotendeels uit handen van de Romeinen, maar rond 48 sloten de Friezen
en de Romeinen wel vrede, wat handel verbeterde.
De Rijn was niet altijd een stabiele grens. In 69 na christus kwam een Bataafse opstand
onder leiding van Julius Civilis. nadat de Romeinen de Bataven onrechtvaardig hadden
bejegend. Ook wilde Julius Civilis wraak nemen nadat de Romeinen zijn broer hadden
geëxecuteerd. Daarnaast hadden de Romeinen geëist dat Bataven zich bij het Romeinse leger
zouden voegen: niet meer vrijwillig.
◦ Eerst leek de opstand succesvol door steun van Germanen en politieke chaos in Rome,
maar toen in 70 n. chr Vespasianus keizer werd kon hij een leger sturen om de Bataven te
verslaan. De opstand bereikte weinig, maar groeide wel uit tot een populaire mythe: NL
vocht voor vrijheid, maar Nederlanders zijn waarschijnlijk geen afstammelingen van de
Bataven, omdat de Bataven later uit grondgebied vertrokken waren. Dit heet de Bataafse
mythe (tentamenvraag!).
Nederlands grondgebied onder de limes werd van het Romeinse Rijk en “Germania inferior”
genoemd. Je kreeg nieuwe steden met Romeinse namen zoals Ulpia Novio magus
(Nijmegen): eerste stad met romeinse stadsrechten. De Limes was zo vreedzaam dat
Romeinen hun militairen konden reduceren.
Leven in het Romeinse Rijk (RR)
NL bleef dunbevolkt, maar Zuid-Limburg speelde een belangrijke rol in handel tussen Gallië
en het Rijnland, omdat Rome daar een belangrijke weg had aangelegd die Gallië verbond met
een Rijnland. Zuidelijke nederzettingen waren het meest uitgebreid: Maastricht kreeg zelfs
een brug over de Maas. Romeinen zeggen dat de kalkgronden in Limburg erg goed waren
voor landbouw (vergelijkbaar met N-Italië!). Landgoederen ‘villae’ waar pachters in dienst
van landeigenaren werkten gebruikten allerlei Romeinse technieken.
Het Noorden was, zoals gezegd, van weinig invloed op Rome, maar door handel met Friezen
wel economisch belangrijk! Rivieren werden belangrijke handelsroutes en romeinen legden
zelfs kanalen aan om ze beter bevaarbaar te maken. De stabiliteit door de Pax Romana
stimuleerde nieuwe religieuze en culturele uitingsvormen; kleine groepen spraken en lazen
latijn (eerste geschreven taal in dit gebied) zelfs boven de Limes en romeinse wetten vaak
de norm.
Ook de religie van de Bataven veranderde door de Romeinen: oude Germaanse tradities
van mensenoffers verdwenen doordat Romeinen dat afkeurden: Bataven gingen eigen goden
in Romeinse stijl aanbidden, inheemse goden bleven bestaan. De tempel bij Elst voor
Hercules Magasanus is een voorbeeld. Germania Inferior was een mix van Keltische,
Germaanse en Romeinse culturen.
Dus… invloeden:
◦ Limes als contactgebied
◦ Latijns schrift en communicatie
◦ Actieve handel over Noordzee en rivieren en romeinse villae in Limburg
◦ Religie (syncretisme)
◦ Er was ook germanisering: romeinen beïnvloed door Germanen.
Romeinse neergang, migratie en ontvolking
2
,Rond 270 kwamen de eerste barbaarse invallen die nog tegen werden gehouden. De economie
werd al slechter en het klimaat onstuimiger, wat leidde tot grote migraties van Germanen
richting de Limes.
Rond 250 was Rome verzwakt door politieke instabiliteit en toen werd de limes ook
verbroken door Franken (=benaming voor een aantal Germaanse volken die los met elkaar
verbonden waren). Door invasies van de Franken trokken velen uit hun landgoed. Alleen
Maastricht bleef: populatiedaling.
Eind 3e eeuw:
Romeinen wist orde te herstellen en houten forten werden door stenen vervangen: toen
kwamen weer meer mensen in het gebied, maar de villae vervielen tot kleine houten
boerderijen. De vestiging van bewoners hing dus af van hun bereidheid om nederzettingen te
bouwen en een pact met Romeinen te sluiten.:
◦ De Salische Franken waren bijv. eerst niet bereid te komen wonen maar kregen van
de Romeinen toestemming om Salland, Overijssel te wonen in ruil voor de verdediging van
Romeinse Belangen.
400
Romeinen trokken naar het zuiden en veel inwoners ook en het Germaanse volk Chamavi
nam het rivierengebied in. De bevolking werd gereduceerd tot het niveau van voor de
Romeinen. In 406 kwam de slag bij Mainz en wisten de Romeinen tijdelijk de Limes te
herstellen maar het brokkelde langzaam af. Christendom verspreiding ging traag en
rudimentair.
Merovingers en Karolingen , samenleving in de vroege middeleeuwen
Na de Romeinen kwamen langzaam migranten uit Duitsland en Zuid-Scandinavië naar NL.
dit waren geen hele stammen maar afsplitsingen daarvan. Zo had je bijv. de Salische Franken
(ook wel Merovingners genoemd) die zichzelf beschouwden als afstammelingen van koning
Merovech. Ze waren geen gecentraliseerde samenleving, maar de leider kreeg macht door
zichzelf te bestempelen als opvolger van Merovech en werden “grafio” genoemd, hun macht
was nog niet met graven te vergelijken.
Ook Angelen en Saksen kwamen naar delen van Friesland en Holland, vermengden zich met
Friezen en werden zo ook Friezen genoemd. Er waren dus 3 groepen in NL, dit waren losse
gemeenschappen die qua cultuur veel gemeen hadden. Door interactie tussen deze groepen
zou de Nederlandse taal ontstaan.
◦ Friezen
◦ Saksen (die naar het oosten trokken en daar vestigen en zich afscheidde van Friezen,
gaan later naar Engeland)
◦ Franken (later naar Gallië, Doornik)
Tussen deze groepen was etnogenese: vorming en verandering van sociale groepen, dus
geen continuïteit (dit was een tentamenvraag)
Aan ontbossing en groei van nederzettingen is te zien dat de bevolking rond 600-700 toenam.
Friezen zijn actief als handelaren; mensen wonen vooral in de buurt van bevaarbare
rivieren. Dorestad (daar was een netwerk van emporia) werd de hoofdstad van de handel
door haar ligging aan het kruispunt tussen handelsstromen: aan de splitsing van de Lek en de
3
, Rijn. De economische voorspoed bleek uit de munt die in Dorestad geslagen werd. In
kustgebieden dreven Friezen op grote schaal handel.
Opkomst van Frankische christendom
De koning van Franken, Clovis, bekeerde zich tot het katholicisme. Hierdoor worden de
Mrovingers een christelijke dynastie. Rond 630 wist de Merovingische koning Dagobert de
stad Utrecht te veroveren: de eerste stap van machtstoename van Franken in de noordelijke
Lage Landen.
Na de Romeinen bleven maar een paar plekken christelijk in NL, met name rondom
Maastricht. Servatius trad hier aan als eerste bisschop van de Nederlanden waardoor daar nog
een christelijke gemeenschap kon voortbestaan. De vroegst bekende kerk in NL werd in 560
in Maastricht gebouwd.
Het christelijke geloof in NL verspreidde zich met horten en stoten: vooral de Friezen en
Saksen verzetten zich tegen deze nieuwe religie. Engelse missionarissen (gestuurd door
recent bekeerde Angelen en Saksen) speelden een belangrijke rol in het kerstenen van de
Friezen, omdat hun taal meer verwantschap had met de taal van de Friezen. In 670 vond de
eerste succesvolle missie voor het kerstenen van Friezen plaats.
Verdere kerstening van Friezen kon niet plaatsvinden zonder militaire druk: koning Radboud
verzette zich sterk tegen de Franken en de kerk. In 690 werd hij bij Dorestad verslagen door
Pepijn II van Herstal, hofmeier van de Merovingers. Toen Pepijn in 714 overleed kon
Radboud aartsbisschop Willibrord (stichtte abdij Echternach) van Utrecht tijdelijk
verdrijven. Willibrord was in 695 gezalfd tot “aartsbisschop van de Friezen” en gebruikte
Utrecht als militaire basis om te bekeren. Toen Radboud doodging kon Karel Martel heel
Friesland binnen de Frankische invloedssfeer brengen. Hij versloeg ze in 734 bij Boorne
Toch zou het nog lang duren tot het christelijke geloof definitief werd geaccepteerd; dat is te
zien aan dat in 754 Bonifatius (gebruikte het schrift om geloof te verspreiden, vooral onder
elites en stichten van kloosters was van belang: hij stichtte Fulda) werd gedood in Dokkum,
een Duitse evangelist. Pas een eeuw daarna was het gebied stabiel christelijk, ook al werd na
de dood van Bonifatius een strafexpeditie gestuurd.
het verspreiden van christendom onder Friese leiders en het stichtten van kloosters was
onderdeel van de eenheidspolitiek in Friesland. Verspreiding van het christendom was met
name gericht op de elite.
Karolingen
De Merovingers zouden hun macht verliezen aan hofmeiers en de afstammelingen van Karel
Martel zouden de macht overnemen. Pepijn de Korte liet zichzelf kronen door Bonifatius
met toestemming van de paus in 751. Zijn zoon Karel de Grote zou het Frankische Rijk tot
hoogtepunt brengen en in 800 werd hij keizer van het HRR. In 772 startte hij een campagne
tegen de Saksen die een kerk in Deventer hadden verwoest, hij won en het Saksische deel van
NL kwam onder zijn gezag.
Nederlands tijdens de Karolingen
◦ Tot verdun meer centrale macht
◦ Er kwam ook rechtspraak: het vorstelijk hof trok van palts naar palts (palatium) wat
zorgde voor uniformering.
◦ Er was gewoonterecht: Lex Frisionorum
4
