SAMENVATTING: Pedagogiek in Beeld
Een inleiding in de pedagogische studie van opvoeding, onderwijs en
hulpverlening
M.H. van IJzendoorn & L. van Rosmalen
Derde, volledige herziene druk
Samenvatting hoofdstuk 12, 15, 16, 17, 21, 26, 27, 28 (deeltoets 2, IPW)
Hoofdstuk 12, blz. 153 t/m 164
Effectieve ondersteuning van sensitiviteit in de opvoeding
Samenvatting
In dit hoofdstuk beschrijven we interventieprogramma’s die erop gericht zijn ouders te ondersteunen bij
het sensitief opvoeden en disciplineren met als uiteindelijk doel een positieve ouder-kindrelatie en
vermindering van gedragsproblemen bij het kind. Interventiestudies hebben hun waarde bewezen op
het theoretische en klinische vlak. Bij het Leidse programma Video-feedback Intervention to promote
Positive Parenting and Sensitive Discipine (VIPP-SD) wordt gebruikgemaakt van video-feedback: het
terugkijken en bespreken van video-opnames van opvoeder en kind. In verschillende studies bleek VIPP-
SD effectief te zijn, zowel in de context van (klinische) gezinnen als in de kinderopvang. Om de blik te
verruimen naar andere culturen, spoorden we wereldwijd 70 interventiestudies op. De meeste
interventies waren bestemd voor een speciale groep ouders of kinderen, zoals ouders uit een
achterstandssituatie, of ouders met premature baby’s. Ook onderzoek naar VIPP-SD werd uitgevoerd in
verschillende landen en culturen, zoals kansarme gezinnen in Portugal en Turkse gezinnen in Nederland.
12.1. Inleiding
De opvoeding gaat tegenwoordig minder vaak vanzelf dan vroeg. Veel ouders hebben behoefte aan
informatie en ondersteuning.
12.2. Historische achtergronden
Interventiestudies hebben hun waarde bewezen op minstens twee terreinen:
1. Hebben een substantiële bijdrage geleverd op het theoretische vlak.
2. Van grote klinische betekenis.
Theoretisch: Wanneer sensitiviteit door onderzoek significant samen blijkt te hangen met veilige
gehechtheid, moet het mogelijk zijn om door experimentele manipulatie van de sensitiviteit de
gehechtheidskwaliteit te veranderen. Een interventiestudie levert vervolgens onomkeerbaar bewijs dat
er voor het ontwikkelen van veilige gehechtheid inderdaad een causale rol is weggelegd voor sensitief
ouderschap.
Klinisch: interventiestudies kunnen behandelmethoden die in de praktijk ontstaan, op een systematische
manier onderzoeken en toetsen op effectiviteit. Hier profiteert de klinische praktijk weer van.
,Empowerment = het versterken van de eigen kracht, bijv. het versterken van de al aanwezige positieve
opvoedingsvaardigheden van een ouder.
12.3. Empirisch onderzoek
12.3.1. Methodologische overwegingen
De eerste vraag die gesteld moet worden na het ontwikkelen van een interventieprogramma is of de
interventie heeft gezorgd voor een verandering, of dat een andere factor hier verantwoordelijk voor is.
Interne validiteit = is het de interventie die heeft gezorgd voor een verandering in gedrag, of kan dat
worden toegeschreven aan andere factoren?
Externe validiteit = kan een effectieve interventie met succes worden gegeneraliseerd, en zo ja, naar
welke doelgroepen?
Bedreigingen van de interne validiteit:
History in de periode dat de interventie plaatsvindt, kunnen opvoeders ervaringen opdoen die
tot veranderd gedrag leiden.
Maturation (rijping) in de periode tussen voor- en nameting kunnen opvoeder(s) en kinderen
veranderen door ontwikkelings- of groeiprocessen.
Testeffecten mensen ie meedoen aan een voormeting kunnen de opdrachten onthouden,
waardoor zij bij de nameting anders reageren.
Instrumentatie als er verschillende instrumenten worden gebruikt bij de voor- en nameting,
bijvoorbeeld omdat de kinderen ouder zijn geworden, valt niet uit te sluiten dat een
gedragsverandering door het verschil in instrumenten komt.
Selectieve of differentiële uitval: als relatief veel gezinnen uit een van de groepen voortijdig hun
deelname aan het onderzoek beëindigen, is er sprake van selectieve uitval; dit kan tot een
onder- of een overschatting van interventie-effecten leiden.
Randomized Controlled Trial = Experimenteel design met voor- en nametingen en met random
toewijzing aan een interventie- of controlegroep; de minste bedreigingen.
Hawthorne-effect = het succes van een interventieprogramma kan niet alleen worden toegeschreven aan
de inhoud van de interventie, maar is ook het gevolg van de aandacht die de gezinnen kregen van de
onderzoeker. Door de controlegroep te voorzien van een dummy- of placebo-interventie, kan een
verschil in aandacht worden voorkomen.
12.3.2. Een evidence-basis programma met video-feedback: VIPP-SD
VIPP-SD = een preventieve interventie gericht op het verhogen van de sensitiviteit en het verbeteren van
disciplineringsstrategieën van ouders, met als einddoel het bevorderen van positieve interacties tussen
opvoeder en kind en het voorkomen of verminderen van gedragsproblemen bij kinderen in de leeftijd tot
zes jaar. Er wordt gewerkt aan het vergroten/versterken/bevorderen van:
Observatievaardigheden van opvoeders
Kennis van opvoeders over opvoeding en ontwikkeling van jonge kinderen
Vermogen van de opvoeders zich in hun kind in te leven
Sensitief opvoeden en sensitief disciplineren
, 12.3.3. Sensitiviteit en disciplineren
Sensitiviteit en disciplineren spelen een belangrijke rol bij het ontstaan en voortbestaan van
gedragsproblemen bij kinderen.
Sensitiviteit = het opmerken van signalen van een kind, deze juist interpreteren en er prompt en
adequaat op reageren.
Disciplineren = het stellen van grenzen en het reguleren van lastig of ongehoorzaam gedrag van het kind.
12.3.4. VIPP-SD: structuur en inhoud
Het VIPP-SD-programma wordt uitgevoerd bij het gezin thuis of in de kinderopvang en omvat zes
bezoeken van ongeveer anderhalf uur. Eerst worden filmopnames gemaakt, daarna worden opnames
van de vorige keer bekeken en besproken. De interventie bestaat uit drie fasen van elk twee sessies.
Fase 1 richt zich op het perspectief van het kind. Naast kennismaking en het opbouwen van een
positieve relatie met de opvoeder, wordt samen met de opvoeder geoefend met het observeren van het
gedrag van het kind en gewerkt aan het inleven in het kind. Ook worden strategieën besproken die
kunnen helpen om het kind een alternatief te geven voor ongehoorzaam gedrag en worden de
opvoeders aangemoedigd om hun kind meer positieve beloningen zoals complimentjes te geven. De
bezoeken richten zich vooral op het gedrag van het kind. Bij het terugkijken van de filmopnames worden
positieve interacties tussen opvoeder en kind bekrachtigd.
Fase 2 er wordt actief gewerkt aan het opvoedingsgedrag door te laten zien hoe en wanneer positief
opvoedingsgedrag effectief is. Ook wordt samen met de opvoeder besproken hoe dit positieve gedrag in
andere situaties kan worden toegepast. Opvoeder krijgt tips voor hoe om te gaan met een driftbui van
het kind.
Fase 3 twee herhalingssessies, waarin alle thema’s nog eens aan de orde komen.
‘Speaking for the child’ = techniek die in het tweede bezoek wordt geïntroduceerd. Ondersteuner geeft
‘ondertiteling’ bij het gedrag van het kind en nodigt opvoeder uit om dat ook te doen. Wordt gebruikt
om gedrag van het kind beter te leren zien en te begrijpen.
Thema’s VIPP-SD per bezoek
Sensitiviteit Discipline
1. Gehechtheid en exploratiegedrag inductie en afleiding
2. Verplaatsen in het kind positieve bekrachtiging
3. Sensitiviteitsketen sensitieve time-out
4. Delen van emoties empathie voor het kind
Effectiviteit
VIPP-SD door NJI erkend als ‘effectief volgens sterke aanwijzingen’ (hoogste kwalificatie).
