Samenvatting Inleiding Onderzoek
Onderzoeksmethoden hoofdstuk 1: Sociaalwetenschappelijk
onderzoek en wetenschappelijke integriteit
In de sociale wetenschappen gaan we uit van de aanname dat mensen sociale wezens zijn, dat wil
zeggen wezens die harmonieus of conflictueus samenleven met andere mensen. Binnen
samenlevingen nemen we allerlei verschijnselen waar die het onderwerp vormen van sociaal-
wetenschappelijk onderzoek. Op grond hiervan hebben we theoretische inzichten geformuleerd.
Vanuit de maatschappijwetenschappen kijken onderzoekers naar samenlevingen als geheel, maar ook
naar groeperingen daarbinnen, en ook naar factoren die het functioneren van die groeperingen
beïnvloeden. Maar ook vanuit andere disciplines kijken onderzoekers naar mensen als sociale
wezens, zoals bijvoorbeeld vanuit de bestuurs- en managementwetenschappen,
gedragswetenschappen en gezondheidswetenschappen.
Wetenschap wordt omschreven als een systematisch geheel van kennis. Die kennis is theoretisch van
aard: het gaat om een samenhangend geheel van uitspraken waarmee wordt geprobeerd om allerlei
sociale verschijnselen te beschrijven, te verklaren of te voorspellen. Om tot een dergelijk geheel te
komen, moeten wetenschappers systematisch, dat wil zeggen planmatig, te werk gaan.
Het onderzoeksplan bevat een aantal stappen die elke onderzoeker voorafgaande aan de uitvoering
van het onderzoek moet maken. Het doel is om tot een resultaat te komen dat als een bijdrage aan
het systematisch geheel van kennis kan worden beschouwd. Het is een plan dat in de beginfase van
het onderzoek wordt ontwikkeld, maar dat je in de loop van het onderzoek nog kunt bijstellen.
In het onderzoeksplan start je met een probleemstelling waarin vraagstelling en doelstelling worden
onderscheiden. Daarmee richt je je als onderzoeker op wat je wilt onderzoeken en waarom. Vanuit
die probleemstelling kies je voor een onderzoeksontwerp. Daarin staat centraal: Hoe ga je als
onderzoeker te werk om antwoorden te verkrijgen op de probleemstelling van het onderzoek?
Wetenschappers zijn niet erg geïnteresseerd in allerlei losse waarnemingen van mensen in de sociale
werkelijkheid, maar proberen juist inzichten te krijgen over systematische waarnemingen. Die
waarnemingen hebben met elkaar gemeen dat ze zintuiglijk en dus empirisch waarneembaar zijn: we
kunnen empirische waarnemingen doen door bijvoorbeeld mensen te bevragen en naar hun
antwoorden te luisteren of door mensen te bekijken en hun gedrag te registreren.
In tegenstelling tot een journalist die de antwoorden van enkele al dan niet willekeurige personen uit
het publiek optekent, dien je als wetenschapper systematisch te werk te gaan. Een wetenschapper
die een grootschalig veldonderzoek of een experiment verricht, heeft op zich wel belangstelling voor
de losse antwoorden van de geselecteerde respondenten, maar heeft bovenal belangstelling voor de
systematische patronen in en de relaties tussen de antwoorden.
Wetenschappers hebben als gemeenschappelijk doel om systematische, empirische waarnemingen
van bepaalde aspecten van de sociale werkelijkheid te verrichten om daarover theoretische inzichten
te ontwikkelen of om eerder ontwikkelde theoretische inzichten te toetsen. Zij verrichten
fundamenteel wetenschappelijk onderzoek dat als doel heeft om een bijdrage te leveren aan de
(groei van) wetenschappelijke kennis. Daarbij worden onderzoekers vooral gedreven door
nieuwsgierigheid.
, Praktijkgericht onderzoek heeft als doel om kennis te genereren die direct bijdraagt aan oplossingen
van praktijkproblemen die bestaan bij aanwijsbare personen, groepen of organisaties buiten de
wetenschap. Ook daarvoor moeten onderzoekers eerst weten hoe de sociale werkelijkheid in elkaar
zit voordat oplossingen voor het praktijkprobleem kunnen worden gesteld.
Bij methodologie gaat het om de wetenschap van de sociaalwetenschappelijke methoden. Het is
mogelijk om wetenschappelijke uitspraken over onderzoeksmethoden te doen. Deze uitspraken
vormen het voorwerp van systematisch onderzoek. Methodologische keuzes en de relaties tussen
probleemstellingen en onderzoeksontwerpen zijn gegrond op visies die zijn ontwikkeld in (delen van)
de wetenschapsfilosofie.
Fundamentele wetenschappers hebben de gedeelde focus op het ontwikkelen dan wel toetsen van
theoretische inzichten op grond van empirische waarnemingen. Desondanks zijn er grofweg twee
benaderingen in de sociale wetenschappen te onderscheiden: de empirisch- analytische en de
empirisch-interpretatieve benadering.
Veel wetenschappers rekenen zich tot de ene of de andere benadering. Op grond van die
benaderingen verschillen zij vaak van mening over de keuze voor probleemstellingen, maar vooral
over de keuze voor het ene of andere onderzoeksontwerp. Al deze waarnemingen kunnen op
verschillende manieren worden geanalyseerd. Deze analyse leidt tot wetenschappelijke uitspraken
die worden gerapporteerd, waarmee theoretische inzichten worden ontwikkeld of getoetst.
De bouwstenen van theorieën zijn stelsels van uitspraken waarin relaties worden beschreven tussen
abstracte begrippen als representaties van aspecten van de sociale werkelijkheid. Wanneer je als
onderzoeker kiest voor een aspect van de werkelijkheid waar vrijwel nog geen onderzoek is gedaan,
ben je gedwongen om met je onderzoek de sociale werkelijkheid te verkennen of te exploreren: dat
noemen we dan een explorerend onderzoek.
Wanneer je als onderzoeker kiest voor een vraagstelling waarover al theoretische inzichten zijn
verworven, kun je die theoretische inzichten gebruiken om daaruit specifieke hypothesen af te leiden
en specifieke uitspraken te doen over hetgeen je verwacht aan te treffen in de sociale werkelijkheid:
dat noemen we dan ook toetsend onderzoek.
Methodologische spelregels hebben vooral te maken met de relaties tussen de theoretische
uitspraken en empirische waarnemingen zelf, maar ze gaan ook over de transparantie van het
onderzoeksproces en de controleerbaarheid van de empirische gegevens. Om de relatie te leggen
tussen wetenschappelijke uitspraken en empirische waarnemingen, moet je eerst wetenschappelijke
definities opstellen van de abstracte begrippen die je gebruikt. Daarna moeten onderzoekers
eenduidig en op transparante wijze beschrijven hoe zij hun vraagstellingen en de abstracte begrippen
die daarin voorkomen, daadwerkelijkheid waarneembaar denken te maken. Daarnaast is de validiteit
en betrouwbaarheid van de verzamelde gegevens van belang, hier zijn vaak veel discussies over.
Onderzoekers hebben uiteenlopende tradities ontwikkeld als het gaat om keuzes voor interessante
probleemstellingen. Bovenal hebben ze ook tradities ontwikkeld voor de daaraan gekoppelde keuzes
voor bepaalde onderzoeksontwerpen. Dit heeft geleid tot het gebruik van verschillende termen voor
(nagenoeg) dezelfde zaken (respondenten, proefpersonen en deelnemers). Toch groeien de
disciplines in bepaalde opzichten naar elkaar toe en werken zij steeds meer samen.
Er zijn grondvormen van empirisch sociaalwetenschappelijk onderzoek, zoals het grootschalig
veldonderzoek, het experiment, het etnografische veldonderzoek, de inhoudsanalyse, systematisch
literatuuronderzoek, meta-analyse en het gebruik van bestaande door anderen verzamelde gegevens.
