De bestuurlijke kaart van Nederland
Samenvatni
Hoofdstuk 1 De bestuurlijke kaart van Nederland
1.1 Wat is openbaar bestuur?
Wanneer behoor je tot het openbare bestuur?
Juridisch iezien behoren alle orianisates met een publiekrechtelijke irondslai tot het openbaar
bestuur. Met publiekrechtelijke irondslai wordt bedoeld dat het bestaan van een orianisate
wetelijk vastieleid is,e zoals dat van een iemeente iin de Geemeentewet). eereniiinien,e stchtnien
en vennootschappen zijn vanuit dit ooipunt private orianisates.
Een ander criterium betref de fnancierini. Bedruipen orianisates zichzelf,e door contributes
ivereniiinien) of de verkoop van producten en diensten ibedrijven),e of worden ze iefnancierd uit
aliemene middelen,e dat wil zeiien belastnien,e premies of overheidssubsidies ipublieke
orianisates).
Daarnaast is de doel- of taakstellini van een orianisate van belani. Private orianisates behartien
een deelbelani,e zoals de aandeelhouders of de leden. Publieke orianisates richten zich op het
aliemene belani zoals ioede zori,e onderwijs van hoie kwaliteit en verantwoorde huisvestni van
buriers met een laai inkomen.
Naast de overheid verricht een breed veld van maatschappelijke instellinien publieke taken. Soms
worden deze instellinien zelfs iefnancierd uit belastniopbrenisten en premiehefnien. Dat ieldt
bijvoorbeeld voor dienstverlenende instellinien zoals ziekenhuizen en culturele stchtnien. Dit veld
wordt het ‘maatschappelijk middenveld’ ienoemd. De orianisates die hier deel van uitmaken,e
hebben ieen winstooimerk. Ze zijn onderdeel van de private sector,e die ook commerciële actoren
ibedrijven) omvat.
1.2 Kenmerken Nederlands openbaar bestuur
Het Nederlandse openbaar bestuur heef aantal kenmerken waarin het zich onderscheidt van
bestuursstelsels en andere Europese staten en in Noord-Amerika. Die kenmerken zijn elk afzonderlijk
niet uniek,e maar bij elkaar ienomen zijn ze wel karakteristek voor het Nederlandse openbaar
bestuur. Wij hebben de voliende kenmerken:
Nederland is een constitutionele monarccieoe; dat wil zeien dat een konini staatshoofd is.
Nederland verschilt hierin van een republiek. In teienstellini tot in een absolute monarchie,e
is het handelen van de konini iebonden aan een irondwet of ieschreven consttute.
Nederland is een cecietstarart; het overheidshandelen is onderworpen aan de reiels van het
recht,e zodat de overheid niet naar willekeur mai handelen. Dit heet ook wel het
leialiteitsbeiinsel: de overheid mai alleen handelen op irond van wetelijke bevoeidheden.
Een ander element van de rechtsstaat is dat buriers over irondrechten beschikken,e zoals
vrijheid van iodsdienst,e vrijheid van drukpers en vrijheid van veriaderini.
Nederland kent een iedeeltelijke scheiding der machten; dat wil zeiien dat de wetievende,e
de uitvoerende en de rechtsprekende macht in sterke mate onafankelijk van elkaar zijn en
elkaar controleren.
Nederland heef ook een scieeodong varn keck en starart. Er is ieen staatskerk,e zoals in het
eereniid Koninkrijk en de Scandinavische landen.
1
, Nederland heef een parclementaroc stelsel; wat inhoudt dat de bevolkini rechtstreeks het
hooiste besluitvormende oriaan kiest,e de Tweede Kamer,e waaraan de reierini
verantwoordini schuldii is. Andere landen,e zoals de eS,e kennen een presidenteel stelsel.
Men noemt Nederland ook wel een representateve of indirecte democrate,e waarmee tot
uitdrukkini komt dat de democrate in Nederland behelst dat de bevolkini
verteienwoordiiers kiest die vervoliens de besluiten nemen. eormen van directe
democrate,e zoals referenda,e komen hier weinii voor,e in eS en Zwitserland wel.
Een van de twee pijlers van het parlementaire stelsel is het beiinsel van monostecoële
vecarntwoocdelojkieeod; de ministers zijn verantwoordelijk,e ook voor het optreden van het
staatshoofd en voor het doen en laten van de rijksambtenaren.
Een tweede pijler is de vectcouwenscegel; ministers worden ieacht af te treden zodra zij het
vertrouwen van de volksverteienwoordiiini verloren hebben.
Het parlementaire stelsel is daarnaast duarlostiscie: de volksverteienwoordiiini is
onafankelijk van de reierini en ministers kunnen ieen deel uitmaken van de Staten-
Geeneraal. Hetzelfde ieldt voor iemeenten en provincies: iemeenteraden en Provinciale
Staten zijn iescheiden van respectevelijk het colleie van buriemeester en wethouders en
het colleie van Geedeputeerde Staten.
Anders dan bijvoorbeeld de eS koest de Nedeclarndse bevolkong geen bestuucdecs; de leden
van de iemeenteraden en van Provinciale Staten benoemen respectevelijk de wethouders
en de iedeputeerden. De Kroon benoemt formeel de ministers,e de buriemeesters en
commissarissen van de Konini.
Het Nederlandse kiesstelsel is iebaseerd op een stelsel van evencedoge vectegenwoocdogong,e
wat wil hij zeiien dat het aantal zetels voor een partj in overeenstemmini is met de
aanhani van die partj onder de bevolkini. Dat is anders dan in een districtenstelsel zoals het
eK,e Frankrijk en de eS dat kennen. Daarnaast is er in Nederland ieen kiesdrempel,e wat wil
zeiien dat een partj ieen minimaal stemmenpercentaie hoef te halen om een zetel te
behalen,e terwijl er in Beliië en de Bondsrepubliek Duitsland een kiesdrempel van 5% is.
Daardoor zijn er nauwelijks belemmerinien voor nieuwe partjen om zetels in de
volksverteienwoordiiini te verwerven.
Nederland is een gedecentcarloseecde eenieeodsstarart. Enerzijds is er – anders dan in Duitsland,e
de eS en Beliië – sprake van een rijksoverheid die allerlei zaken aan laiere overheden kan
opleiien. Anderzijds zijn allerlei,e taken verantwoordelijkheden en bevoeidheden
overiedraien aan laiere overheden.
Een constitutioneel ieof is in Nederland,e anders dan in Duitsland en de eS,e niet aanwezii,e
zodat er ieen onafankelijke rechterlijke instante is die weten toets aan de Gerondwet. Een
parlementair initatef om deze zoienoemde consttutonele toetsini wel moielijk te maken,e
is iestrand.
Nederland kent evenmin het fenomeen jucycecietspcarark. In de meeste democrateën zijn
leken door middel van jury’s betrokken bij de rechtspraak. In Nederland blijf de rechtspraak
echter het exclusieve domein van onafankelijke en deskundiie rechters.
Daarnaast kent Nederland vanouds een omvanirijk functioneel bestuuc; dat wil zeiien
bestuursorianen die,e anders dan de drie territoriale bestuurslaien Rijk,e provincie en
iemeente,e een beperkt,e wetelijk vastieleid takenpakket hebben. Een waterschap,e dat
belast is met de waterkerini en waterbeheersini in een bepaald iebied,e is een typisch
Nederland voorbeeld van functoneel bestuur. Wel loopt de omvani va het functoneel
bestuur in Nederland terui. Zo zijn recent de product- en bedrijfschappen,e die vooral in de
airarische sector een belanirijke rol spelen,e opieheven. Hun taken zijn overieheveld naar
het ministerie van Economische Zaken en het bedrijfsleven.
De vooriaande kenmerken van het Nederlandse openbaar bestuur zijn voor een deel het resultaat
van wetievini. Thorbecke’s Gerondwet van 1848 heef de irondslai ieleid voor het principe van
2
