Forensische accountancy
Samenvatting, 2019/2020
Week 1: Algemene achtergrond forensische accountancy .............................................................................. 2
Pheijffer, M. (2009). The cruelest lies are often told in silence. ......................................................................... 2
Pheijffer, M. (2009). De accountant: van ‘dominee tot koopman’, en weer terug............................................. 6
Pheijffer, M. (2008). Forensische Accountancy. ............................................................................................... 10
Pheijffer, M., & Kuijl, J. G. (2008). Forensische Accountancy. .......................................................................... 12
Week 2: Fraude en witwassen ...................................................................................................................... 18
Pheijffer, M. (2010). Meldplicht witwassen en financiering van terrorisme. ................................................... 18
Openbaar Ministerie (2018): Onderzoek Houston: het strafrechtelijk onderzoek naar ING Bank N.V............. 21
Kabki, A. (2014). De criminologie van fraude. .................................................................................................. 26
Onna, J.H.R. van (2014). Patronen in de criminele ontwikkelingen van fraudeurs. ......................................... 33
Dellaportas, S. (2013). Conversations with inmate accountants: Motivation, opportunity and the fraud
triangle. ............................................................................................................................................................ 36
Week 3: Kartelvorming en clementieregeling ............................................................................................... 39
Erp, J. (2013). De clementiethriller als nieuw filmgenre. Het gebruik van gedramatiseerde voorlichtingsfilms
in het toezicht................................................................................................................................................... 39
Week 4: Witteboordencriminaliteit en straffen ............................................................................................ 44
Pheijffer, M. & Zetteler, N. (2019) Geschikt of ongeschikt? That’s the question.............................................. 44
Rakoff, J. S. (2014, January) Why have no high level executives been prosecuted in connection with the
financial crisis? ................................................................................................................................................. 45
Podgor, E. S. (2007). The challenge of white collar sentencing. ....................................................................... 46
Soltani, B. (2014). The Anatomy of Corporate Fraud: A Comparative Analysis of High Profile American and
European Corporate Scandals. ......................................................................................................................... 47
Week 5: Corruptie ........................................................................................................................................ 50
Nelen, H. (2012). Corruptie in de polder: Nederland ontwaakt........................................................................ 50
Huberts, L. W. J. C., van den Heuvel, J. H. J., & van der Wal, Z. (2016). Integriteitsschendingen openbaar
bestuur. ............................................................................................................................................................ 54
Vimpelcom betaalt bijna 400 miljoen dollar aan Nederland voor omkoping in Oezbekistan .......................... 58
Feitenrelaas Vimpelcom ................................................................................................................................... 58
1
,Week 1: Algemene achtergrond forensische accountancy
Pheijffer, M. (2009). The cruelest lies are often told in silence.
Mijn gevaarlijke gedachte
Het is de onjuiste gedachte van commissarissen die ervan uitgaan dat door accountants
gecontroleerde en geaccordeerde cijfers het ware verhaal van een organisatie vertellen. Dit is
niet zo omdat dit op meerdere wijzen cijfermatig kan worden weergegeven. Zo bestaan er dan
ook een aantal hardnekkige misverstanden over jaarverslagen:
- ‘Cijfers zijn heel belangrijk’: op deze manier kan men namelijk weten hoe een bedrijf
ervoor staat. Dit is niet zo want het geschreven woord van de directie (wat het vertelt
en ook wat het verzwijgt) is nog belangrijker.
- Het bevat alle informatie die nodig is om een goed beeld te krijgen van een bedrijf. Dit
is niet zo omdat het iets zegt over het verleden en niets over de toekomst. Het kan wel
een solide basis zijn, maar het heeft maar beperkte waarde. Elke voorspelling die dus
gebaseerd is op cijfers is vaak maar een gissing, en daarom vaak zelfs een vergissing.
De financiën van een onderneming kunnen op meerdere manieren binnen de grenzen van
wet- en regelgeving worden weergegeven. Als men echter ‘creatief’ gaat boekhouden
(creative accounting), is er snel sprake van het overschrijden van deze grenzen en dus fraude.
Hierom is het van belang dat er ook achter de cijfers wordt gekeken.
Cash is a fact, profit an opinion?
Er wordt vaak meer waarde gehecht aan de rapportage over kasstromen dan aan die over
winst. Bij deze laatste moeten dan ook meer keuzes worden gemaakt dan bij rapportage over
kasstromen. Hier zijn regels voor opgesteld (GAAP), en er wordt dan ook de suggestie gewekt
dat de weergave van cijfers van een onderneming juist/getrouw is zolang men binnen de
GAAP blijft. Dit kan in theorie misschien zo zijn maar dit betekent niet dat het ook naar de
‘geest’ van de wet- en regelgeving is. Toch zal iets niet worden afgekeurd als het GAAP is. Dit
alles maakt dus wel dat cijfers niet altijd betrouwbaar zijn, aangezien er allerlei manieren zijn
om deze te manipuleren in de richting die de opstellers voor ogen hebben.
Bij kasstromen is het dus makkelijker omdat deze niet zo makkelijk te manipuleren zijn. Winst
kun je manipuleren naar je eigen hand, dit is voor ‘cash’ niet echt mogelijk. Dit is namelijk een
feit, het is eindig en meetbaar. ‘Cash dividends’ kunnen een sterk signaal aan investeerders
verschaffen over de ware financiële kracht en de geloofwaardigheid van de
inkomstenrapporten.
® Punt is wel dat kasstromen niet alleen uit continu terugkerende contante geldstromen
bestaan. Ze vloeien ook voort uit operationele, investerings- en
financieringsactiviteiten en deze zijn wel weer manipuleerbaar, zowel binnen als
buiten de grenzen van GAAP. Hierom is een belangrijk aspect bij de beoordeling ervan
het duurzaamheidsaspect.
Gerommel met kasstromen is schijnbaar nog populairder dan de creatieve behandeling van
de winst (bijvoorbeeld bij de Parmalat-zaak). Dit is ook een aanwijzing dat de hardheid van
kasstromen ter discussie kan staan.
® Cash is dus geen feit, maar net als bij winst gaat het om een opinie. Toch blijven
kasstromen betrouwbaarder dan winstcijfers. Dit wordt niet genoeg erkend, men kijk
2
, bijvoorbeeld niet genoeg naar de kwaliteit van de winst en de verhouding hiervan tot
de kasstromen.
Berenson: de inperking van het uitbetalen van dividenden heeft ertoe geleid dat bedrijven de
gelegenheid krijgen om veel makkelijker ‘accounting games’ te spelen. Hij claimt dat dit een
belangrijke oorzaak is voor de latere boekhoudschandalen.
Creative accounting (dit leidt tot manipulatie)
Winstdenken staat centraal in de regelgeving. Er is echter weinig wet- en regelgeving ten
aanzien van het kasstroomoverzicht. Pheijffer verbreedt de benadering van creative cash flow
reporting naar creative accounting. Dit laatste is een vorm van earnings management waarbij
gewoonlijk binnen de wet wordt geopereerd. Wat creative accounting vooral zegt is: wees
alert! Deze uitdrukking is vooral ontworpen door mensen die verslag over en commentaar op
marktactiviteit leveren. Zij ontwikkelen zorgen door het observeren van de markt. Het is
gemotiveerd door het verlangen om investeerders te misleiden door ze te presenteren wat ze
graag zouden willen zien.
Er zijn verschillende termen die een vorm van creative accounting aanduiden.
Income smoothing / cookie jar Het gaat hier om winstegalisatie. In goede tijden wordt een reserve aan
reserves de kant gezet voor een slechtere tijd. Op deze wijze kunnen de winsten
relatief egaal of zelfs in een stijgende lijn worden gepresenteerd.
Big bath accounting Dit wordt toegepast om de balans op te schonen. Door in een jaar waarin
het toch al slecht gaat ‘extra ellende’ te nemen, wordt het
waarschijnlijker dat voor de komende jaren een resultaatsverbetering
kan worden getoond.
Dit wordt gebruikt door aantredend management. Zij verschuiven de
pijn naar het oude management, geven hen de schuld en stellen
vervolgens zelf verantwoordelijk te zijn voor het resultaatherstel. Dit kan
ook andersom plaatsvinden.
Premature revenue recognition Het is het te vroeg verantwoorden van omzet. Goederen die feitelijk en
juridisch bezien nog niet zijn geleverd worden wel als zodanig
verantwoord.
Channel stuffing Het is een variant van de vorige drie. Er vinden ongevraagd leveranties
plaats. Zo wordt de omzet vergroot en de debiteurenpositie stijgt. Omdat
het ongevraagde leveranties gaat dienen de transacties later
teruggedraaid te worden, na de verslagleggingstermijn.
Het kan ook gaan om het doen van verkopen op basis van ongebruikelijk
hoge kortingen. Zo wordt omzet als het ware gestolen van de toekomst,
omdat afnemers dan voorlopig genoeg voorraad hebben.
Tabel 1
Redenen waarom creative accounting plaatsvindt:
- Omdat de beloning (gedeeltelijk) winstafhankelijk is
- Om zwakke performance te verhullen
- Omdat winstverlagende maatregelen opportuun kunnen zijn
- Om aan de druk en verwachtingen te voldoen
- Ten behoeve van ratio’s
- Om (potentiële) aandeelhouders en financiële analisten te beïnvloeden
- Om onzekerheid en risico te verminderen
3
, Uitkomsten vloeien dus voort uit een consequente wijze van handelen. Maar het kan ook
anders: je stelt vast wat de uitkomsten van het boekhoudkundige proces moeten gaan zijn en
rekent daar naartoe.
Creative compliance
De vraag is hoe we het ‘binnen de wet opereren’ moeten zien: gaat het om de letter van de
wet? En is dit wel genoeg? In de praktijk wordt er namelijk vaker naar de letter van de wet
gekeken dan naar ‘de geest’, dit is een legalistische benadering. In dit verband wordt de term
creative compliance gebruikt: er wordt niet naar de geest van wet- en regelgeving gehandeld.
Pheijffer vindt dat deze benadering tegenwoordig niet meer afdoende is en zelfs ongepast. Er
wordt binnen het werkveld veel waarde gehecht aan termen als corporate governance,
compliance, transparancy, dan mag je van ondernemers best verwachten dat creatieve
verslaglegging gepaard gaat met openheid ten aanzien van alternatieve
verslaggevingsmethodieken.
Fraude
Bij fraude gaat het om 3 elementen:
- Opzettelijke;
- misleiding;
- met als doel het behalen of beogen van wederrechtelijk voordeel.
Dit gaat meestal gepaard met het plegen van valsheid in geschrifte en/of het openbaar maken
van onware jaarrekeningen. Bij deze delicten wordt het vertrouwen dat belanghebbende in
documenten en waardepapieren moeten kunnen stellen in ernstige mate geschonden. Hierbij
moet wel gekeken worden of in een geval sprake is van het niet volgen van de normen die in
het maatschappelijk verkeer als aanvaardbaar worden beschouwd.
® Dit wijst op een zekere vrijheid/liberaliteit voor de ondernemingsleiding.
‘Aanvaardbaar’ duidt namelijk op iets meer keuzevrijheid dan het woord
‘aanvaardbaar’. Voldoende is hier dat het geboden inzicht tot een verantwoord
oordeel in staat stelt. Deze ruimte werkt creativiteit en het opzoeken van grenzen in
de hand. Dit kan tot gevaarlijke vergezichten leiden.
The thin line: AHOLD als voorbeeld
In een artikel wordt uit de doeken gedaan op welke wijze een groot concern stuurt om aan de
verwachtingen van de markt te voldoen. Bij AHOLD draait het vooral om de optimale
benutting van het werkkapitaal. In het tweede kwartaal worden betalingen aan verschillende
leveranciers opgeschoven tot na het einde van het kwartaal, zodat de boeken er op het
moment van rapportage mooier uitzien. Op het balansmoment zit het geld namelijk nog in
kas. Op deze manier heeft dit ook een eenmalig positief effect op de kasstroom.
- Er lijkt hier sprake te zijn van opzettelijke handelingen. Er kan dan ook sprake zijn van
het behalen van een (wederrechtelijke) voordeel door het gunstiger voorstellen van
de gang van zaken. Er wordt namelijk 13 kwartalen lang een soort spookbedrag van
ongeveer 200 miljoen dollar doorgeschoven. Dit zou op de ethische grens van het
zakendoen liggen.
- Er wordt uiteindelijk in het jaarverslag een persoonlijke toezegging gedaan dat na het
grote boekhoudschandaal alles weer in orde zou komen. De gedragscode predikt
4
