Begrippen uit Andeweg & Irwin – Nederlandse politiek in vergelijkend perspectief 2019-
2020
Accountability Day/Verantwoordingsdag
Derde woensdag van mei, Tweede Kamer debatteert over jaarlijkse rapporten van de
verschillende overheidsdepartementen en een reactie op deze rapporten van de
Rekenkamer. Heeft te maken met het “parlement als instituut”, als controlerende
macht in de scheiding der machten. Parlement kan Parlementaire Onderzoeken
instellen om het effect van beleid te controleren. Heeft ook te maken met het
tegengaan van een ‘sorry-democratie’, meer ministers worden gedwongen om op te
stappen.
Acquis communautaire
Het geheel van EU-verdragen, verordeningen, richtlijnen, inclusief de jurisprudentie
van het Hof van Justitie van de Europese Unie. Het acquis communautaire heeft veel
invloed op het dagelijks leven voor de burger van de Europese Unie, maar is ook het
meest onzichtbaar. Met het realiseren van het acquis communautaire zijn lidstaten
een verregaand samenwerkingsverband aangegaan met als hoofddoel het creëren
van een interne markt. Na de voltooiing van de interne markt werd overgestapt op
het idee van een Europese Unie die veel meer zou omvatten dan alleen economische
aspecten. Met het Verdrag betreffende de Europese Unie (Maastricht) veranderde de
naam van Europese Economische Gemeenschap in Europese Gemeenschappen. Met
het Verdrag van Lissabon werd dat de Europese Unie. Schengen-zone viel origineel
buiten het acquis. Het verdrag van Lissabon zorgde voor een verzwakking van de
invloed van het Nederlandse parlement op EU-beleidsvorming.
Agentschappen
Nederlandse overheid delegeert veel taken aan (semi-)autonome agentschappen en
organisaties. Agentschappen vallen onder ministeriele verantwoordelijkheid. Kleine
bureaucratie, grote overheid. Voorbeelden: Immigratie- en Naturalisatiedienst,
Nationaal Archief, Meteorologisch Instituut.
Anti-Revolutionaire Partij (ARP)
1879-1980. Eerste politieke partij in Nederland. Opgericht door Abraham Kuyper.
Aanhangers waren gereformeerden/”kleine luyden”. Een van de twee grote
Protestantse politieke partijen, samen met de Christelijk-Historische Unie (CHU,
hervormden). Een van de drie religieuze partijen. Later opgegaan in CDA samen met
CHU en KVP, omdat kerkaanhang sterk afnam en door ontzuiling. Protestanten waren
de tweede dominante religieuze groep. Orthodoxe Protestanten voelden de impact
van de liberalen niet alleen in de politiek, maar ook binnen de Nederlandse
Hervormde Kerk (grootste protestantse kerk). Orthodoxe protestanten voelden zich
ook achtergesteld in economische zin. Eersten die zich organiseerden als een
emancipatiebeweging. Scheidden zich af en stichten de Gereformeerde Kerk in 1880.
Kuyper begreep dat hij meer zetels nodig had om invloed uit te oefenen en pleitte
daarom voor uitbreiding van het kiesrecht, hetgeen daadwerkelijk geschiedde in
1917. De politieke strategie van Kuyper was de antithese, het bewerkstelligen van
een politieke scheidslijn tussen confessionele partijen, zoals zijn eigen ARP en de
katholieken, enerzijds en de seculiere partijen anderzijds. Anti-revolutionair verwijst
naar het verwerpen van de Franse revolutie.
Antithese
, Term bedacht door oprichter ARP. In de negentiende eeuw refereerde de links-rechts
dimensie aan religieus en niet-religieus, waarin rechts religieus was. Antithese =
cleavage tussen gelovigen en niet-gelovigen tot aan WO I/begin twintigste eeuw.
Verloor relevantie sinds Pacificatie van 1917. Werd vervangen door issues als
socialisme versus kapitalisme, economische planning versus economische vrijheid en
de rol van de staat. Grote politieke issue tussen links-rechts was die van subsidie voor
religieuze scholen, opgelost in de Pacificatie. Nu een belangrijke issue: euthanasie
(SGP fel tegen).
Behavioural corporatism vs. Institutional corporatism
Er is een institutioneel element en een ‘gedrags’element (behavioral) in het
corporatisme. Typologie van Visser en Hemerijck, 1997. Tijdens de fase van
‘innovative corporatism’ (na WO II) werd corporatisme steeds meer
geïnstitutionaliseerd; Stichting van de Arbeid (1945) werd opgericht en de
Sociaaleconomische Raad (1950). Periode daarna (jaren 50 en 60) werd
gekarakteriseerd door consensus-zoeken en insitutionele integratie van
georganiseerd belang: ‘responsive corporatism’. Behavioural corporatism is altijd
hoog geweest in Nederland, institutionalisering kwam hier later bij. Tijdens jaren 70
en 80 kwam er weer meer polarisatie tussen werkgevers en vakbonden: ‘immobile
corporatism’ (institutioneel hoog, behavioural laag, want geen samenwerking met
behulp van bestaande instituten). Zou hebben geleid tot ‘corporatist disengagement’
als het Wassenaar Akkord van 1982 niet tot een hernieuwde samenwerking zou
hebben geleid: terug naar ‘innovative corporatism’ (hoge samenwerking, lage
institutionalisering).
Bicameralisme
Ontstaan tijdens unie met België (1815), omdat België dit wilde. Condities in
provincies Holland en Zeeland waren niet bevorderlijk voor het ontstaan van een
adellijke stand. Het zijn van een Republiek voor twee eeuwen had de rol van de kleine
aristocratie in Noord-Nederland ook niet versterkt. De Zuidelijke aristocratie (in
België dus) was niet tevreden met enkel het zijn van een van de landgoederen
gerepresenteerd in de Staten-Generaal, zoals de traditie in het Noorden was. Daarom
was de Eerste Kamer in het leven geroepen waarin leden voor het leven werden
benoemd door de Koning. In de Eerste kamer zaten Belgische aristocraten en
Nederlandse regenten en haastig gecreëerde Nederlandse gelijkwaardigen. De Eerste
Kamer, onderdeel van de Grondwet, bleef nadat de Belgen vertrokken. Moeilijk om
op te heffen omdat de Eerste Kamer hier zelf mee moet instemmen.
Biesheuvelcommissie (1982)
Commissie over de relatie tussen stemmer en beleidsvorming. Adviseerde de
introductie van een vorm van referendum: een populair (door volk) veto over wetten
goedgekeurd door het Parlement en dat de formateur gekozen zou worden door de
Tweede kamer. Een van de pogingen om politiek vertrouwen terug te winnen door
hervormingen. Sinds de jaren 60 werden dit soort commissies al opgezet om
problemen te bestuderen en oplossingen te bedenken. Andere commissies: Van Veen
(1971) adviseerde minder departementen en betere procedures om coördinatie te
verbeteren. Vonhoff (1981) wilde balans tussen machtige “deelbelangen” en minder
machtig “algemeen belang” verbeteren door departementen te groeperen in vijf
beleidsgebieden met een coördinerende minister en meer generieke adviesraden.
Deetman (1990) bestond uit leiders van Parlementaire partijen in Tweede Kamer,
, genereerde 98 suggesties voor hervorming om coördinatie te verbeteren en de
positie van “generalisten” te verbeteren. Een paar hiervan: het opzetten van een
algemeen ambtenarenapparaat, het versterken van de positie van de Minister-
President, minder parlementaire commissies maar met een bredere omvang, en het
introduceren van een vorm van kiesdistricten. Waren voor een “Duits” systeem van
mixed member proportional (MMP), waarin Tweede kamer wordt gekozen door
kiesdistricten. Gals-Donner (1967) wilde iets doen aan het zwakke verband tussen
verkiezingsuitkomsten en de compositie van de overheid, in reactie op opkomst van
D66. Adviseerde aparte verkiezingen voor de formateur.
‘Bowling alone’ (Putnam)
Term om individualisering van samenleving in Westerse landen te omschrijven.
Stabiele, georganiseerde groepen maken plaats voor ad hoc single-issuegroepen. Ook
worden steeds minder mensen überhaupt lid van een groep. Centralisatie en
hiërarchische controle maken plaats voor netwerken en onderhandelen
(corporatisme). Nieuw, tweede centrum voor beleidsvorming: rechterlijke macht.
Nederland is nog steeds consensus-georiënteerd, maar andere landen worden dit ook
steeds meer. Ook Nederland fragmenteert steeds meer en gaat richting ‘horizontale’
coördinatie, maar dit is hier al een eeuwenoude traditie, en is hierdoor verder
gevorderd. Nederland als “natuurlijk laboratorium” voor het bestuderen van de voor-
en nadelen van consensusbestuur.
Bureaucratie
Gehele ambtenarenapparaat. Nederland: “orkest zonder dirigent.” Kleine
bureaucratie, maar Nederlandse overheid delegeert veel aan semiautonome en
autonome bureaus en organisaties. Gekenmerkt door functionele
decentralisatie/sectorisatie/verkokering. Actoren naast politici, ambtenaren:
belangenbehartigers/lobby’s en de rechterlijke macht. Overheidsdepartementen zijn
vrij autonoom, weinig centralisatie. Nederland als “positiesysteem”: mensen worden
aangenomen voor hun vaardigheden en training. Sinds 1980 trend richting
“kerndepartementen”: doen alleen aan beleidsvorming of algemene administratie.
Sinds 1995: Algemene bestuursdienst om de sectorisatie te overzien.
‘business of politics’
Politiek niet als spel maar als serieuze zaak/bedrijf. Een van de zeven regels van
Lijphart tijdens 1917-67 en 1977-2001 (Van Praag). Heeft te maken met Nederland als
consociationele democratie. Elite-samenwerking vergelijkbaar met internationale
politiek: compromissen, zoals de Grote Pacificatie. Ook: (selectieve) geheimhouding.
Nederlandse elite werkte samen om coöperatie te faciliteren in tijden van verzuiling.
Land van minderheden kan leiden tot zero-sum game: duidelijke winnaars en
verliezers. Om dit tegen te gaan: decentralisatie van beleidsvorming, niet naar het
lokale (verticaal) maar naar 'zakelijke' minderheden (horizontaal). Leidde tot
segmentele autonomie: in verzuilde samenleving kon de overheid maar een paar
issues behandelen door grote cleavages tussen de zuilen. De zuilen organiseerden
zichzelf in hun eigen sociale organisaties, industriële corporaties, vakbonden etc.
Belangengroepen van de zuilen waren goed vertegenwoordigd in sociaaleconomische
commissies. Ging politieke ‘overload’ tegen in centrale overheid. Ook belangrijk:
proportionaliteit (evenredige vertegenwoordiging) om conflict tegen te gaan.
Evenredige vertegenwoordiging is een kiessysteem waarbij het percentage behaalde
zetels bij goede benadering evenredig is met het percentage behaalde stemmen.
