Jeugd en Recht
WEEK 40:
W.M. Schrama, ‘Aanpassing afstammings- en gezagsrecht gewenst voor
ongehuwd samenwonende ouders’, Justitiële verkenningen nr. 4, 2016,
p. 30-44 (15p.)
In de afgelopen decennia is het relatielandschap in Nederland drastisch
veranderd. Waar in de jaren zeventig bijna alle kinderen binnen het huwelijk
werden geboren, waren in 2015 meer eerstgeboren kinderen geboren buiten het
huwelijk. Traditioneel waren het afstammings- en gezagsrecht vooral gericht op
het huwelijk, maar de opkomst van ongehuwd samenwonen stelt de wetgever
voor uitdagingen, vooral in de rechtsverhouding tussen ouders en kinderen. De
Staatscommissie Herijking Ouderschap en een aangekondigd wetsvoorstel van
D66 richten zich op het verbeteren van de rechtspositie van ongehuwde vaders.
In dit artikel wordt besproken hoe het familierecht zich kan aanpassen aan deze
maatschappelijke veranderingen, met aandacht voor cijfers, problemen in de
huidige wetgeving, en mogelijke oplossingen.
Maatschappelijke context:
is aanzienlijk veranderd. Steeds meer kinderen in Nederland worden buiten het
huwelijk geboren, hoewel deze trend de laatste jaren minder snel toeneemt.
Juridische context:
in het familierecht spelen twee belangrijke vraagstukken een rol in de relatie
tussen ouders en kinderen:
1. Afstamming(srecht) = bepaalt wie de juridische ouders van een kind zijn
2. Gezag(srecht) = regelt wie verantwoordelijk is voor de opvoeding
Als een kind binnen een huwelijk of geregistreerd partnerschap wordt geboren,
hebben de ouders automatisch gezag. Bij ongehuwde ouders moet de vader het
kind eerst erkennen en daarna apart gezag aanvragen via de rechtbank. Hoewel
erkenning eenvoudig is, vereist gezag impliciet toestemming van de moeder. Het
gezamenlijke gezag blijft bestaan, ook als ouders later uit elkaar gaan.
Doelen van afstammings- en gezagsrecht: Het familierecht streeft ernaar om de
verantwoordelijkheden van volwassenen ten opzichte van kinderen duidelijk vast
te leggen en kinderen te beschermen. Drie doelen van het afstammings- en
gezagsrecht zijn:
1. Verantwoordelijkheidsbeginsel: het duidelijk vastleggen welke
volwassenen verantwoordelijk zijn voor afhankelijke kinderen, wat zorgt
voor rechtszekerheid.
2. Beschermingsbeginsel: Het beschermen van kinderen, aangezien zij zelf
geen verantwoordelijkheid kunnen dragen, wat in het belang van het kind
is.
3. Voorkomen van conflicten: Het recht draagt bij aan het voorkomen van
conflicten tussen ouders over de verantwoordelijkheid en zorg voor hun
kinderen.
In de huidige maatschappij, waar veel kinderen buiten het huwelijk worden
geboren, moet het familierecht zich mogelijk verder aanpassen om optimale
,rechtszekerheid en bescherming voor zowel kinderen als ouders te waarborgen,
vooral met aandacht voor de positie van vaders.
Problemen ter zake van het afstammingsrecht:
Uit cijfers blijkt dat het afstammingsrecht in de meeste gevallen goed
functioneert, aangezien de overgrote meerderheid van de kinderen die buiten het
huwelijk worden geboren, binnen een jaar door hun vader wordt erkend. Echter,
bij ongeveer 10% van deze kinderen gebeurt dit niet direct, en na enkele jaren
heeft zo'n 7% nog steeds geen juridische vader. Dit kan leiden tot conflicten,
vooral bij scheidingen, omdat ongehuwde vaders zonder erkenning geen
juridische status hebben. Als de moeder erkenning weigert, moet de vader naar
de rechter, wat spanningen kan veroorzaken tussen de ouders.
Problemen gezagsrecht:
Het gezagsrecht regelt wie de verantwoordelijkheid draagt voor de opvoeding
van een kind, en verschilt van het afstammingsrecht dat bepaalt wie de
juridische ouder is. Moeders krijgen automatisch gezag over hun kind, maar
vaders die niet getrouwd zijn, moeten eerst het kind erkennen om vervolgens
gezag te kunnen aanvragen. Er zijn weinig gegevens beschikbaar over de
toekenning van gezamenlijk gezag, maar conflicten hierover komen regelmatig
voor, vooral na scheidingen. In de meeste gevallen wordt gezamenlijk gezag
toegekend, tenzij er uitzonderlijke omstandigheden zijn. Meer onderzoek is nodig
om de omvang van dit probleem te begrijpen.
Gelijkheid als probleem:
Het potentieel probleem van ongelijkheid tussen ongehuwde moeders en vaders
speelt zowel bij het afstammings- als het gezagsrecht. De rechtspositie van
ongehuwde moeders en vaders is namelijk niet gelijk, met name als het gaat om
het verkrijgen van gezag. Dit is een belangrijk punt voor D66, die pleit voor
aanpassing van de wetgeving om meer gelijkheid te bereiken. Hoewel biologisch
gezien moeders en vaders verschillen, is er nog geen brede maatschappelijke
discussie gevoerd over de vraag of, en in hoeverre, die biologische verschillen
juridische consequenties zouden moeten hebben. Ook al zijn er empirische
verschillen tussen vaders en moeders op het gebied van zorg en arbeid, de
huidige wetgeving, zoals de Wet voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding
(2009), gaat uit van gelijkwaardigheid in de verzorging en opvoeding van
kinderen, ongeacht deze verschillen.
Er is nog geen consensus of het gelijkheidsbeginsel veranderingen in het
afstammings- en gezagsrecht rechtvaardigt, maar er is wel behoefte aan een
maatschappelijk en juridisch debat over de rol van moeders en vaders in relatie
tot het gelijkheidsbeginsel. Ongeacht de uitkomst van dit debat, blijft er reden
om de huidige wetgeving opnieuw te evalueren in het licht van gelijkheid en de
veranderende maatschappelijke context.
Beter doelen realiseren:
De vraag of het afstammings- en gezagsrecht goed functioneert, kan voorzichtig
positief worden beantwoord, maar het is duidelijk dat er onvoldoende empirische
gegevens zijn om dit definitief vast te stellen. Er is echter wel ruimte voor
verbetering om beter aan de oorspronkelijke doelen van deze rechtsgebieden te
voldoen.
,Automatische erkenning van vaders een mogelijke verbetering zou zijn om te
regelen dat alle ongehuwde vaders die samenwonen met de moeder automatisch
juridisch vader worden en gezamenlijk gezag krijgen. Deze aanpak heeft
verschillende voordelen:
1. Lagere drempel: Het zou ouders in staat stellen om zonder administratieve
hindernissen de verantwoordelijkheid voor hun kind te aanvaarden, wat
het proces vereenvoudigt.
2. Duidelijkheid: Deze regeling sluit aan bij veel voorkomende gezinssituaties,
waardoor de rechtspositie van kinderen en ouders helder is en conflicten
bij scheiding over erkenning en gezag verminderd worden.
3. Vermijden van conflicten: Door het huidige systeem te vereenvoudigen,
kan de kans op conflicten tussen ouders worden verminderd. De bestaande
mogelijkheid voor moeders om toestemming voor erkenning te weigeren
creëert immers al onnodige spanningen.
Gelijkheid en verantwoordelijkheid Het is belangrijk dat de wetgever het
principe hanteert dat ouders verantwoordelijk zijn voor hun kinderen, ongeacht
de relatie tussen hen. De juridische positie moet zo worden ingericht dat zowel
moeders als vaders gelijkwaardig worden behandeld, zelfs als de ouders niet
samen zijn.
Versterking van de ouder-kindband De wijziging in het afstammingsrecht in
1998 heeft de focus gelegd op de biologische band tussen ouders en kinderen.
Dit principe zou moeten worden uitgebreid naar vaders die ongehuwd
samenwonen met de moeder, waarbij aangenomen wordt dat deze mannen vaak
de biologische vaders zijn. Dit zou het belang van het kind dienen door juridische
erkenning en bescherming te bieden.
Voorkomen van conflicten Een belangrijk doel van het afstammings- en
gezagsrecht is om te zorgen dat kinderen stabiliteit en continuïteit ervaren, wat
betekent dat er zo min mogelijk ruimte voor conflicten moet zijn. Ouders die na
een scheiding in geschil raken over afstamming en gezag, beginnen hun co-
ouderschap vaak op een negatieve manier.
Kortom, er zijn aanzienlijke voordelen verbonden aan een wetswijziging die
ongehuwde vaders automatisch juridische erkenning en gezamenlijk gezag biedt.
Dit sluit niet alleen beter aan bij de werkelijkheid van veel gezinnen, maar draagt
ook bij aan het welzijn van kinderen door de stabiliteit en continuïteit in hun
leven te waarborgen. Het is cruciaal dat de wetgever deze veranderingen
overweegt om zowel de rechten van ouders als het belang van kinderen te
beschermen.
Concreet voorstel: Dit voorstel beoogt wetswijziging die ongehuwde vaders
automatisch juridische vaderrechten en gezamenlijk gezag geeft bij de geboorte
van hun kind, mits ze samenwonen met de moeder.
Technische haalbaarheid De regeling definieert ongehuwd samenwonende
ouders via de Basisregistratie Personen (BRP). Een man die de geboorteaangifte
doet en op hetzelfde adres als de moeder staat ingeschreven, wordt automatisch
juridische vader en krijgt gezamenlijk gezag, zonder erkenning.
, Beperkingen Deze regeling is niet van toepassing op vaders die niet
samenwonen met de moeder of die de geboorteaangifte niet doen. Het geldt ook
alleen als het kind niet al prenataal is erkend.
Informatiesysteem Een beveiligde internetomgeving moet ouders toegang
geven tot hun juridische status ten opzichte van het kind, inclusief meldingen bij
wijzigingen. De BRP heeft een hoge betrouwbaarheid, maar er moet een
procedure zijn voor het corrigeren van administratieve fouten.
Regels voor ontkenning van ouderschap De bestaande regels voor de
ontkenning van ouderschap blijven van toepassing.
Met deze wijzigingen kan de wetgeving beter aansluiten bij de realiteit van
moderne gezinnen en zorgen voor een eerlijkere rechtspositie voor alle ouders.
Conclusie: Het recht wordt vaak gezien als een reflectie van de maatschappij,
maar het weerspiegelt soms nog verouderde normen en waarden. De afgelopen
jaren hebben maatschappelijke veranderingen in relaties zich snel voltrokken, en
hoewel het recht die veranderingen goed heeft kunnen bijhouden, is er nog
steeds behoefte aan aanpassing.
De huidige empirische gegevens wijzen erop dat het afstammings- en
gezagsrecht voor de meeste ongehuwd samenwonende ouders functioneert,
maar dat maakt wetswijzigingen niet overbodig. Door het automatisch verbinden
van afstamming en gezag voor de vader aan het ongehuwd samenwonen met de
moeder, wordt de rechtspositie van zowel het kind als de vader versterkt. Dit
voorkomt conflicten en biedt duidelijkheid over de juridische regeling, waardoor
de afhankelijkheid van de moeder in deze context vermindert.
Bovendien vergemakkelijkt deze regeling voor de groeiende groep ongehuwd
samenwonende ouders de procedure rond geboorteaangifte, zodat beide
juridische aspecten eenvoudig kunnen worden geregeld. Door de koppeling aan
de geboorteaangifte en registratie in de Basisregistratie Personen (BRP) wordt de
groep ongehuwd samenwonende ouders duidelijk afgebakend.
Deze aanpassingen zorgen ervoor dat het recht beter aansluit bij de huidige
maatschappelijke realiteit, en het is aan de Staatscommissie Herijking
Ouderschap om deze belangrijke stappen te overwegen.
De uitspraak van het Europese Hof van de Rechten van de Mens (EHRM)
in de zaak A.V./Slovenia, EHRM 9 april 2019, nr. 878/13, vanaf par. 68 op
p. 20 t/m par. 88 op p. 26 (7p.)
Deze uitspraak van het EHRM betreft een zaak waar het gaat over het contact
tussen een vader en zijn drie kinderen, nadat vader en moeder gescheiden zijn.
De vader klaagt bij het EHRM dat zijn recht op respect voor zijn family life (artikel
8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM)) is geschonden
met de uitspraken van de Sloveense rechters (van het Kranj Dictrict Court en van
het Ljubljana Higher Court) om het contact tussen vader en kinderen te
beëindigen en het niet bevelen van familietherapie, en met het inadequate werk
van de welzijnsautoriteiten (het Centre).
Het EHRM oordeelt in deze zaak dat er sprake is van een inbreuk op het family
life. Volgens artikel 8 EVRM kan een dergelijke inbreuk gerechtvaardigd zijn als
