Handelingsgericht werken. Samenwerken aan
schoolsucces
Hoofdstuk 2 Uitgangspunten handelingsgericht werken
2.1 Inleiding
Doel handelingsgericht werken (HGW): de kwaliteit van het onderwijs en de leerlingbegeleiding
verbeteren.
7 uitgangspunten van HGW:
- HGW is doelgericht
- HGW gaat om wisselwerking en afstemming
- Onderwijsbehoeften staan centraal
- Leerkrachten maken het verschil, ouders doen er evenzeer toe
- Positieve aspecten van leerlingen, leerkrachten en ouders zijn van groot belang
- De betrokkenen werken constructief samen
- De werkwijze is systematisch en transparant
2.1.1 Waarop zijn de uitgangspunten gebaseerd?
De uitgangspunten zijn ontleend aan theorieën over de leer- en sociaal-emotionele ontwikkeling van
kinderen en wetenschappelijk onderzoek naar effectief pedagogisch-didactisch handelen.
HGW is een ideaalmodel, een na te streven werkwijze. HGW kan als kader voor reflectie en
kwaliteitsverbetering dienen, met de drie vragen van effectieve feedback als houvast:
- Feed-up: wat spreekt ons aan? Welke doelen willen we ermee bereiken
- Feed-back: hoe dicht bij onze doelen zijn we al? Wat hebben we al bereikt?
- Feed-forward: wat kunnen we doen om nog dichter bij onze doelen te komen?
2.2 HGW is doelgericht
2.2.1 Theoretisch kader
Ambitieuze doelen en effectieve feedback zijn belangrijke kenmerken van goed onderwijs.
Succesvolle onderwijsprofessionals werken doelgericht. Zij analyseren voortduren de effecten van
hun aanpak. Vanuit een kritische houding experimenteren ze doelbewust en evalueren ze de effecten
van hun aanpak.
Hoge verwachtingen voor taal, lezen, rekenen, werkhouding, leren-leren en sociaal-emotioneel
functioneren bevorderen de kwaliteit van het onderwijs. Uitdagende doelen zijn goed voor alle
leerlingen. Ook leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben profiteren van hoge verwachtingen,
op voorwaarde dat die realistisch zijn. Effectieve leerkrachten bespreken hun verwachtingen met
leerlingen en betrekken hen bij de uitwerking ervan.
Doelen zijn zo SMARTI mogelijk:
- Specifiek: concreet, klein, overzichtelijk. Het is duidelijk wat je ziet of hoort als het doel
bereikt is, de criteria voor succes zijn helder.
- Meetbaar: voldoende objectief vast te stellen, zodat bij de evaluatie nagegaan kan worden of
het doel daadwerkelijk behaald is.
- Ambitieus en aanvaardbaar: leerkrachten, leerlingen en ouders zien het hoge doel zitten, ze
zien het nut ervan in.
- Realistisch: reëel en haalbaar, uitdagend maar niet te hoog gegrepen gezien de
mogelijkheden en beperkingen van het team, de leerkracht, de groep, de leerlingen en hun
ouders.
- Tijdgebonden: wanneer en voor hoe lang. Ook de evaluatiedatum is bekend.
, - Inspirerend: de betrokkenen hebben er zin. Het doel is betekenisvol, het stimuleert hen tot
creatief denken en het motiveert hen tot actie.
Het visualiseren van doelen en vooruitgang is zeer effectief, het geeft leerlingen grip op hun
leerproces en leerkrachten geeft het zicht op de impact van hun aanpak.
2.2.2 Doelgericht werken: implicaties voor HGW
Doelen voor de gehele school zijn noodzakelijk. Die zijn te ontlenen aan de kerndoelen, de
referentieniveaus en de leerlijnen. Ze zijn uit te drukken in het percentage leerlingen dat op een
bepaald moment een bepaald niveau bereikt heeft. Doelen zijn ook te verwoorden in termen van de
kennis en de vaardigheden die vereist zijn voor een soepele overgang naar de volgende groep of het
voortgezet onderwijs. Vanuit doelen voor de lange termijn (einddoelen) formuleert het team doelen
voor de korte termijn (tussendoelen) en vertaalt die naar een kwalitatief sterk onderwijsaanbod voor
de komende periode.
2.3 Het gaat om wisselwerking en afstemming
2.3.1 Theoretisch kader
Kinderen ontwikkelen zich niet in isolement, maar in wisselwerking met hun omgeving. Zij ontlokken
reacties bij hun leerkrachten, medeleerlingen, ouders, broers/zussen en vrienden en beïnvloeden
daarmee indirect weer zichzelf. De ontwikkeling verloopt in een voortdurende wisselwerking tussen
kind, onderwijs en opvoeding.
Nature: aanleg en brein
Nurture: opvoeding en onderwijs.
Kinderen en hun opvoeders ontlokken reacties bij elkaar en beïnvloeden daarmee indirect weer
zichzelf.
Leerlingen en leerkrachten hebben behoefte aan een goede relatie en ze willen zich competent en
autonoom voelen. Lukt het een leerkracht niet om een positieve relatie met een leerling op te
bouwen vanwege diens probleemgedrag, dan ervaart zij weinig positieve feedback. De leerling
beloont haar als het ware niet. Daarmee kan haar competentiegevoel in gevaar komen, wat leidt tot
stress.
Ongunstige factoren in het kind en de omgeving belemmeren de ontwikkeling. Deze factoren
verhogen het risico op een problematische ontwikkeling en worden daarom risicofactoren genoemd.
Stimulerende factoren in het kind en de omgeving zwakke de invloed hiervan af, ze beschermen het
kind als het ware tegen de risico’s. Hoe meer belemmerende factoren in het spel, hoe groter de kans
op problemen.
Een constructieve samenwerking tussen school en ouders doet de leerprestaties, het sociaal-
emotioneel functioneren en de werkhouding van leerlingen verbeteren. Kinderen leren beter en
gaan met meer plezier naar school wanneer hun ouders zich betrokken voelen bij de school. Het is
eveneens gunstig voor het werkplezier van leerkrachten en het vertrouwen van de ouders in de
school.
2.3.2 Wisselwerking en afstemming: implicaties voor HGW?
HGW concretiseert de begrippen wisselwerking en afstemming. Je kunt een kind sterker maken.
Maar als de aanpak van zijn leerkracht en ouders dezelfde blijft, dan is het succes van korte duur.
HGW richt zich daarom op het versterken van stimulerende factoren in kind en omgeving en op het
verminderen of wegnemen van belemmerende factoren. Zowel de analyse als de aanpak richt zich op
de leerling en op zijn leerkracht/groep, gezin/familie en vrije tijd. Zo’n gecombineerde aanpak is
succesvoller.
,Het begrip match betreft de mate waarin de aanpak van een leerkracht of ouder past bij de
behoeften van een kind. Bij een goede match lukt het de leerkracht en ouders om af te stemmen op
wat hun leerling/kind nodig heeft. Bij een mismatch lukt dat nog niet. Samen met het team kun je
zoeken naar kansen en mogelijkheden voor een kind.
Hoe zwakker de match, hoe meer problemen de leerling, leerkracht en ouders ervaren. Een
problematische situatie is vrijwel nooit alleen te wijten aan het kind of aan de omgeving. Er is
meestal iets aan de hand in de afstemming. Daar richt HGW zich op. Wanneer de leerkracht
ontmoedigt en de ouders geïrriteerd raken, dan ontstaat een vicieuze cirkel: de problemen
versterken elkaar.
Praten over en observeren van wisselwerking en afstemming vormt een belangrijk onderdeel van
HGW. De betrokkenen brainstormen over deze begrippen en ze observeren ze in de les, op de gang
en op het schoolplein. Een collega kan op verzoek van de leerkracht de wisselwerking en afstemming
observeren. Door niet alleen naar de leerlingen te kijken, maar ook naar de interacties ontstaat een
beter begrip van de situatie. Suggesties uit zo’n observatie sluiten bovendien aan bij het
pedagogisch-didactisch handelen van de leerkracht. Een voorwaarde is dat de leerkracht helder
aangeeft wat ze precies wil weten en waarom.
2.4 Onderwijsbehoeften staan centraal
Onderwijsbehoeften geven aan wat een leerling nodig heeft om een doel te behalen.
2.4.1 Theoretisch kader
Goed onderwijs stemt af op de overeenkomsten en verschillen in een groep. Essentieel daarbij is hoe
een team naar groepen en leerlingen kijkt en hoe het daarover praat. Onderwijsbehoeften geven
hierbij houvast.
Het ombuigen van probleemgericht denken naar oplossingsgericht handelen biedt perspectief. Een
leerling die veel behoefte heeft aan bevestiging vinden we doorgaans aardiger dan een leerling die
voortdurend dwingend om aandacht vraat. Zo’n houding benadrukt ook de visie dat iedere leerling
het zo goed doet als hij kan. Het gedrag staat ergens voor. Meestal is er sprake van onkunde, zelden
gaat het om onwil.
Passend onderwijs staat voor maatwerk: onderwijs dat aansluit bij de mogelijkheden, talenten en
onderwijsbehoeften van leerlingen.
Teams hebben doorgaans een positiever beeld van een leerling die beschreven is in termen van
onderwijsbehoeften dan in termen van problemen en stoornissen. Zo’n beschrijving biedt ook meer
houvast voor de aanpak.
2.4.2 Onderwijsbehoeften staan centraal: implicaties voor HGW
Het gaat bij HGW niet zozeer om wat er mis is met een kind, maar om wat het kind nodig heeft om
een bepaald doelt te bereiken. Hiermee verschuift de aandacht van het probleem/stoornis naar de
gewenste aanpak. Werk je handelingsgericht, dan benoem je het probleem kort en stap je over naar
het doel en de behoeften. Zoek samen met collega’s, leerlingen en ouders uit wat werkt bij deze
leerling. Brainstorm hierbij samen over de open vragen:
- Wat heeft deze leerling nodig om dit doel te halen?
- Wie heeft welke suggesties?
- Is er behoefte aan houvast, maak dan een keuze uit de hulpzinnen: gezien het doel welke zijn
van toepassing?
Onderwijsbehoeften beschrijven in eerste instantie het wenselijke aanbod. Bespreek vervolgens wat
je hiervan al biedt en wat nog niet. Vertel in hoeverre het haalbaar is om dat extra’s te bieden en wat
daarvoor nodig is.
, Bij het in kaart brengen van de onderwijsbehoeften zijn de kennis en ervaring van alle betrokkenen
waardevol. Door die informatie samen te voegen, ontstaat zicht op de gewenste aanpak.
Bij de overdracht van een leerling van de ene groep of school naar de andere en van PO naar VO
worden de mogelijkheden, talenten en onderwijsbehoeften van de leerling overgedragen evenals de
aanpak die werkt. Zodoende hoeft de nieuwe leerkracht of docent niet opnieuw het wil uit te vinden.
Vertaal de gegevens uit observaties, gesprekken, toetsen en schriftelijk werk naar doelen en benut
de verzamelde informatie bij het in kaart brengen van de onderwijsbehoeften. Het basisaanbod
wordt daarbij zoveel mogelijk afgestemd op de overeenkomsten en verschillen in de groep.
Leerlingen met dezelfde behoeften worden samengevoegd, zodat beter kan worden omgegaan met
de verschillen. Wat essentieel is voor de individuele leerling, is meestal ook nuttig voor andere
leerlingen.
Ouders kunnen het leren op school ondersteunen. HGW richt zich daarom niet alleen op de aanpak
van de leerkracht, maar ook op die van de ouders. Daarbij gaat het om de opvoedbehoeften van een
kind. Die geven aan wat een kind nodig heeft om bepaalde doelen te bereiken.
2.5 Leerkrachten maken het verschil, ouders doen er evenzeer toe
2.5.1 Theoretisch kader
Scholen dragen voor zo’n 20% bij aan het schoolsucces van leerlingen, kenmerken van de leerling en
zijn thuissituatie bepalen ongeveer 80%. Binnen die 20% hebben kenmerken van de school voor 1/3
en kenmerken van de leerkrachten voor 2/3 effect op de ontwikkeling van leerlingen. Zij benutten die
door hun onderwijs zoveel mogelijk af te stemmen op de onderwijsbehoeften van hun leerlingen.
Binnen de 80% speelt het onderwijsondersteunende gedrag van de ouders een grote rol van
betekenis. Dit is gedrag waarmee de ouders de kans op schoolsucces verhogen.
Effectieve leerkrachten behandelen niet alle leerlingen op dezelfde manier, ze hanteren verschillende
aanpakken bij verschillende leerlingen. Een goede leerkracht weet veel onderwijsleerproblemen te
voorkomen en op te lossen. Zo’n leerkracht is effectief voor alle leerlingen, ongeacht hun
kenmerken. Alle leerlingen gaan vooruit door diens sterke pedagogisch-didactische competenties.
Een warme hechte relatie met hun leerkracht biedt leerlingen emotionele ondersteuning en
veiligheid, met als gevolg positieve relaties met medeleerlingen en betrokken taakgedrag. Dit geld
met name voor de kwetsbare leerlingen en is wederzijds: een positieve relatie motiveert de
leerkracht om extra te investeren in de ondersteuning van die leerling. Een negatieve relatie
daarentegen leidt bij leerlingen tot antisociaal of teruggetrokken gedrag en weinig betrokken
taakgedrag.
Kenmerken van ouders die het schoolsucces beïnvloeden:
- Inkomen
- Opleiding
- Beroep
- Onderwijsondersteunend gedrag
Het onderwijsondersteunend gedrag van de ouders bevat 3 aspecten:
- Betrokkenheid van de ouders bij het onderwijs aan hun kind: interesse tonen voor
schoolwerk, schoolvorderingen bespreken, het kind stimuleren om hard te werken op school,
helpen met huiswerk etc.
- Supervisie door de ouders: toezicht houden op het gedrag van het kind en dat begeleiden
tijdens buitenspelen, tv kijken, computergebruik en games, ervoor zorgen dat hun kind
gezond eet, geen drugs/alcohol gebruikt en genoeg slaat krijgt, zodat het op tijd op school is
en uitgerust aan de lessen kan deelnemen.
