H1 Zuid-Amerika: continent van extremen
1.1 Ligging
Latijns-Amerika is de regio waar Spaans en Portugees gesproken wordt, en
bestaat dus uit Zuid- en Midden-Amerika. De grens tussen Zuid-Amerika en
Midden-Amerika ligt tussen Colombia en Panama. Er zijn nauwelijks eilanden
die deel zijn van het continent, behalve eilandengroepen die ver in de oceaan
liggen.
Qua hoogtezones is Zuid-Amerika in een aantal gebieden in te delen:
- westzijde: Andesgebergte; 8500 km lang. Gemiddeld 4000m hoog en
er liggen een groot aantal werkende vulkanen.
- ten oosten hiervan stromen in het tropische laagland 3 grote rivieren:
Orinoco, Amazone, Paraguay.
- noorden & oosten: Hoogland van Guyana en Hoogland van Brazilië,
gescheiden door het laagland met de Amazone
- Altiplano (hoogland) is in het Andesgebergte op de grens van Chili, Bolivia en Peru.
Hierop ligt het Titicacameer.
- zuidoosten: plateau van Patagonia, een langgerekte hoogvlakte van 500 (oost) naar
1500 m (west).
→ ZIE FIGUUR 1.1
Het stereotiepe beeld van dit continent wordt vaak bepaald door verschillende
cultuurelementen als muziek, dans, sport, kleding en religie (carnaval, tango). Ook de
economische (Amazone gehalveerd door houtkap) en politieke beeldvorming (links bestuur
of dictator) is sterk gekleurd. De perceptie bepaalt de besluitvorming van die persoon.
Hieruit vorm je een kaart die je van een bepaald gebied in je hoofd hebt: mental map. Je
kan ook een geografisch beeld vormen van het gebied (ligging, landschap,
bevolkingskenmerken, interne en externe relaties).
1.2 Ongekende natuur
Een groot deel ligt in de tropische luchtstreek, met een lagedrukgebied. De ITCZ schuift met
de seizoens beweging van de zon mee: in januari op 20 ZB en in juli/aug op 10 NB. Hierdoor
verschuiven ook de regengebieden, waardoor er tropische klimaten voorkomen met 1 of 2
natte en droge perioden per jaar.
Op de Grote en Atlantische Oceaan liggen bij de keerkringen hogedrukgebieden. De
noordoostpassaat en de zuidoostpassaat ontmoeten elkaar bij de ITCZ.
oosten: passaat met aanlandige wind → invloed AC groot. De wind is vochtig en zorgt aan
de loefzijde voor stuwingsregens. Aan de lijzijde is het heel erg droog. Zuidelijker langs de
oostkust ligt geen gebergte, waardoor de lucht ver landinwaarts neerslag kan brengen. De
invloed van de zuidoostpassaat is tot aan de oostkant van het Andesgebergte merkbaar.
Er is ook invloed van de Zuid-Equatoriale Stroom. Door de uitstekende oostelijke
punt van Brazilië wordt de warme zeestroom gedwongen zich in 2en te splitsen. De Brazilië
Stroom s troomt naar het zuiden en de rest naar de evenaar. Doordat Kaap Frio uitsteekt (bij
Rio) wordt de Brazilië Stroom naar het zuidoosten afgebogen. Hierdoor kan de koude
Falklandstroom vanuit het zuiden tot aan Kaap Frio doordringen
De invloed van de Grote Oceaan is minder diep landinwaarts, door het
Andesgebergte en de aflandige passaatwinden. Langs de westkust stroomt de koude
Humboldtstroom. De temperaturen zijn langs de kust dus lager dan normaal is op deze
,breedte. Door de koude lucht boven de GC bevat deze weinig waterdamp en valt er dus
weinig neerslag. Hierdoor ligt er de smalle, langgerekte Atacama Woestijn met zeer droog
klimaat. Er is wel mist als er koude nevelige zeelucht het land op kruipt.
→ het temperatuurverschil tussen oost en westkust is 4-5 C
De zuidpunt van Zuid-Amerika heeft langs de kust een gematigd zeeklimaat met neerslag in
alle jaargetijden (Cf), vanwege de aanlandige westelijke winden met veel neerslag (versterkt
door stuwingsneerslag aan de loefzijde). Rond 40 ZB wordt het continent breder en aan de
lijzijde heerst er een woestijn- en steppe klimaat tot in de kuststrook bij de AC. Er zijn geen
landklimaten door gebrek aan grote landmassa’s. Het zuiden van Patagonia ligt op 55 ZB
(Zuid-Scandinavie). In de winter kan de poolwind zeer koude lucht naar het noorden
brengen. Het gebied ten zuiden van 40 ZB heeft dan temperaturen tot wel -30 C en
sneeuwstormen: pamperos. Soms dringen deze zelfs door tot Sao Paulo (23,5 ZB) en
zorgen voor temperaturen rond de 0.
→ hierdoor kan de complete koffieoogst vernietigd worden
De aflandige zuidoostpassaten op de GC stuwen het oppervlaktewater naar het westen. Er
welt koud water op voor de kust van Zuid-Amerika en staat weinig waterdamp af aan de
lucht, waardoor er weinig neerslag valt. Het water stroomt naar Indonesië en warmt
langzaam op, waardoor de lucht daar wel opstijgt en er veel regen valt.
→ het koude water is zeer rijk aan voedingsstoffen die gegeten worden door plankton en
vissoorten. De visserij is dan ook een belangrijke bron van inkomsten in Peru, Ecuador en
Chili. Elke 3-8 jaar veroorzaakt een verandering van luchtdruk en zeestromen een afwijkend
weertype. De passaatwind neemt in kracht af, omdat de hogedrukgebieden bij Zuid-Amerika
afzwakken. Deze kan dan niet meer het water bij de kust wegblazen. Er gaat een westelijke
wind waaien, waardoor warm oppervlaktewater wordt aangevoerd: El Nino. Het
regengebied trekt dan van Zuidoost-Azië naar de kust van Zuid-Amerika. Het zorgt voor
heftige regenbuien en kan leiden tot overstromingen, aardverschuivingen en
modderstromen. Het heeft ook grote gevolgen voor de visserij. In het Andesgebergte en
Noordoost-Brazilië was het juist droog, wat leidde tot mislukte oogsten, bosbranden en
veesterfte. In Indonesië en op de Filipijnen valt er juist geen neerslag.
Het grootste deel van Zuid-Amerika bestaat uit tropisch regenwoud, ook wel selva = dicht,
ondoordringbaar bos in de warme en vochtige tropen. Het is altijd min 18C en er valt
minimaal 2000 mm neerslag per jaar. Het Amazone Regenwoud ligt verspreid over 9 landen
en is het grootste ter wereld. Het is er niet erg vruchtbaar:
- De bacteriën die goed gedijen bij het warme en vochtige klimaat zetten het dode
bladafval om in mineralen die voor een deel worden opgenomen door planten.
- De neerslag zorgt voor veel uitspoeling
→ weinig mineralen en humus blijft achter en de bodem is dus onvruchtbaar. Door het
ontbreken van humuszuren lossen ijzer- en aluminiumverbindingen niet op, deze
roestvorming geeft de bodem een rode kleur = latosol. Er is een beter kwaliteit van de
bodem in vulkanische gebieden in Brazilië en bij de oevers van de rivieren, door het slib dat
wordt afgezet bij overstromingen. Mangrove = bos langs modderige tropische en
subtropische kusten, in zoutmoerassen en slibrijke rivierdelta’s. Door de getijdenwerking
wordt deze vaak overspoeld en is de grond zout. De wortels steken boven het water uit,
, waardoor planten toch zuurstof op kunnen nemen. Dit voorkomt erosie en stormschade aan
de kust. Ze zijn helaas vaak gekapt voor garnalenkwekerijen.
Het gebied met tropisch regenwoud gaat over in een gebied met licht tropische bossen
(korte droge tijd), wordt het nog droger, dan kom je op de savanne = tropisch grasland met
groepen bomen en struiken. Zo’n 4-6 maanden valt hier geen regen. Er zijn 3 typen:
cerrado = boom savanne, llanos = grassavanne, caatinga = doornachtige struiken.
Het oosten van Argentinië heeft ook pampa’s = uitgestrekte graslanden die vrij
vruchtbaar zijn, omdat hier nog aardig wat neerslag valt. Er worden hier ook tarwe, soja en
zonnebloemen verbouwd. Het zuiden van Patagonia bestaat uit steppen, graslanden die
minder neerslag krijgen per jaar; ongeveer 250-400 mm. De grassen hebben lange wortels
om te kunnen overleven en er zijn uitgestrekte rundveehouderijen.
Aan de westkust ligt in een smalle strook van noord naar zuid: woestijnen (groeit niks),
woestijnsteppe (schaarse begroeiing, grassen+cactussen), mediterrane vegetatie
(loofbomen en struiken; lange wortels+kleine bladeren) en zomergroen loofwoud. Aan de
oostkant wordt deze strook begrensd door het Andesgebergte, het landschap verandert hier
als je van noord-zuid, west-oost of laag-hoog (hoogtezones met eigen klimaat, bodem en
vegetatie) reist.
Er zijn 3 grote stroomgebieden: Orinoco, Amazone en Paraguay. Ze stromen richting de AC.
De Orinoco en Amazone zijn zeer breed en diep en hebben een hoge waterafvoer. Het
stroomgebied van de Amazone beslaat 40% van het landoppervlak van Zuid-Amerika en
voert ⅓ van het water van het continent af. De Paraguay stroomt door een veel droger
gebied en voert dus minder water af. Het regiem (de verdeling van de waterafvoer over een
jaar) wordt bepaald door neerslag, verdamping in de verschillende klimaatgebieden, ITCZ,
de afvoer van smeltwater uit de Andes en de tijdelijke opslag van water in de
ondergrond/overstromingsvlakte (vertraging). Dit laatste zorgt voor uitgestrekte moerassen.
Pas 4 maanden na de regenperiode stroomt het water in de rivier de Paraguay om zijn weg
naar zee te vervolgen. De 2 noordelijke rivieren vervoeren behalve water ook veel zand en
klei. Het sediment kleurt de zijrivieren. De Amazone heeft een enorme delta opgebouwd,
omdat het zoveel sediment vervoert. Een deel wordt door de Zuid-Equatoriale Stroom in de
AC meegevoerd tot de kust van Venezuela. De mens oefent ook invloed uit op het regiem
van de rivier, bv stuwdammen, waterkrachtcentrales, drinkwater en irrigatie.
1.3 Een geologisch ‘paradijs’
Platentektoniek speelt een grote rol bij de vorming van Zuid-Amerika: centraal is de
Zuid-Amerikaanse plaat, noor de Caribische en Cocosplaat, westen de Nazcaplaat en zuid
de Antarctische en Scotiaplaat. In het noorden en oosten liggen 2 plateaus: Hoogland van
Guyana en Hoogland van Brazilië → schilden = uitgestrekt, geologisch stabiel gebied op
een continent met zeer oud gesteente. Ze bestaan uit diepte of metamorfe gesteenten die
door gebergtevorming en erosie dicht aan de oppervlakte zijn gekomen.
In het Krijt ontstonden breuken in het gebied tussen Afrika en Zuid-Amerika. Er vormde zich
een riftzone en magma dat omhoog kwam vormde een nieuwe korst van basalt. De
oorspronkelijke continent delen werden steeds verder uit elkaar geduwd en het gebied in de
