Oriëntatie op geschiedenis
1
,Inhoud
Tijdvak 1: De tijd van jagers en verzamelaars (Prehistorie – 3000 v.Chr.) .............................................. 4
1.1 Jagers-verzamelaars .................................................................................................................. 4
1.2 De komst van de landbouw ....................................................................................................... 5
1.3 De eerste stedelijke culturen .................................................................................................... 5
Tijdvak 2: De tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.Chr. – 500 n.Chr.) ................................................. 7
2.1 De Griekse polis ......................................................................................................................... 7
2.2 Klassieke kunst en cultuur ......................................................................................................... 8
2.3 Het Romeinse imperialisme ...................................................................................................... 9
2.4 De Germaanse wereld ............................................................................................................. 11
2.5 Jodendom en christendom ...................................................................................................... 11
Tijdvak 3: De tijd van monniken en ridders (500 – 1000) ..................................................................... 13
3.1 De feodale wereld ................................................................................................................... 13
3.2 De verspreiding van het christendom ..................................................................................... 15
3.3 Heren en horigen ..................................................................................................................... 16
3.4 Ontstaan en verspreiding van de islam ................................................................................... 16
Tijdvak 4: De tijd van steden en staten (1000-1500) ............................................................................ 18
4.1 Opkomst van handel en ambacht ........................................................................................... 18
4.2 Steden met stadsrecht ............................................................................................................ 19
4.3 Het begin van staten ............................................................................................................... 20
4.4 Strijd tussen kerk en staat ....................................................................................................... 21
4.5 De kruistochten ....................................................................................................................... 22
Tijdvak 5: De tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600) ............................................................. 24
5.1 De Renaissance ........................................................................................................................ 24
5.2 Ontdekkingsreizen ................................................................................................................... 25
5.3 De Reformatie ......................................................................................................................... 26
5.4 Nieuwe wetenschappelijke belangstelling .............................................................................. 29
5.5 De Nederlandse Opstand ........................................................................................................ 29
Tijdvak 6: De tijd van regenten en vorsten (1600-1700) ....................................................................... 32
6.1 Vorstelijk absolutisme ............................................................................................................. 32
6.2 De Nederlandse Gouden Eeuw ............................................................................................... 34
6.3 Handelsimperium en wereldeconomie ................................................................................... 35
6.4 De wetenschappelijke revoluties ............................................................................................ 36
2
,Tijdvak 7: De tijd van pruiken en revoluties (1700-1800) ..................................................................... 38
7.1 De Verlichting .......................................................................................................................... 38
7.2 Plantages, slavernij en abolitionisme ...................................................................................... 39
7.3 Verlicht absolutisme ................................................................................................................ 40
7.4 Democratische revoluties ........................................................................................................ 41
Tijdvak 8: De tijd van burgers en stoommachines (1800-1900)............................................................ 44
8.1 Ideologieën en politieke stromingen....................................................................................... 44
8.2 Industriële revolutie ................................................................................................................ 45
8.3 Democratisering ...................................................................................................................... 47
8.4 De ‘Sociale Kwestie’ ................................................................................................................. 48
8.5 Emancipatiebewegingen ......................................................................................................... 49
8.6 Modern Imperialisme .............................................................................................................. 50
Tijdvak 9: De tijd van de wereldoorlogen (1900-1950) ......................................................................... 52
9.1 De wereldoorlogen .................................................................................................................. 52
9.2 Totale oorlog ........................................................................................................................... 54
9.3 Totalitaire systemen ................................................................................................................ 55
9.4 De economische wereldcrisis .................................................................................................. 56
9.5 Massaorganisatie en massapropaganda ................................................................................. 57
9.6 De volkenmoord ...................................................................................................................... 58
9.7 De Duitse bezetting van Nederland......................................................................................... 59
9.8 Opkomst van nationalisme in de koloniën .............................................................................. 59
Tijdvak 10: De tijd van televisie en computer (1950-heden) ................................................................ 61
10.1 De dekolonisatie .................................................................................................................... 61
10.2 De Koude Oorlog ................................................................................................................... 63
10.3 De jaren zestig ....................................................................................................................... 65
10.4 Europese eenwording............................................................................................................ 66
10.5 Globalisering en migratie ...................................................................................................... 66
3
, Tijdvak 1: De tijd van
jagers en verzamelaars
(Prehistorie – 3000 v.Chr.)
1.1 Jagers-verzamelaars
De mensensoort homo sapiens is uit eerdere soorten geëvolueerd. Als we de eerdere mensachtigen
meerekenen bij het beschrijven van de geschiedenis van ‘de mensheid’, moeten we die zo’n 2,5
miljoen jaar geleden laten beginnen, het tijdstip waarop naar de huidige stand van kennis de eerste
mensachtigen in Oost-Afrika voorkwamen.
Verspreiding van de moderne mens De moderne mens bestaat waarschijnlijk zo’n
200.000 jaar geleden Oost Afrika 200.000 jaar. Omstreeks 120.000 jaar geleden
120.000 jaar geleden Midden-Oosten waren ze in het Midden-Oosten en omstreeks
60.000 jaar geleden Azië en Australië 60.000 jaar geleden hadden ze via Azië en de
45.000 jaar geleden Europa Indonesische eilanden Australië bereikt.
45.000 jaar geleden Amerika’s Ongeveer 45.000 jaar geleden trokken ze
Europa binnen. Mogelijk omstreeks dezelfde tijd
trokken mensen over de Bering Straat om de Amerika’s te bevolken. In de gebieden waar de
moderne mens binnentrok, leefden sinds lange tijd mensachtigen van een andere soort, de
zogenaamde ‘Neanderthalers’. Deze mensensoort is enige tijd later uitgestorven. Vanaf zo’n 30.000
jaar geleden had de moderne mens het rijk alleen.
Benaming steentijd Tijdens de periode van de
Paleolithicum Oude steentijd, de tijd van de jagers-verzamelaars stenen werktuigen deed zich
Mesolithicum Overgangstijd met aanzet tot een boerencultuur een belangrijke omwenteling
Neolithicum Nieuwe steentijd, de tijd van de landbouwers voor: de ontwikkeling van de
landbouw en de vervanging
van de nomadische jager-verzamelaarscultuur door een boerencultuur met vaste woonplaatsen.
Daarom is men gaan spreken van oude steentijd (paleolithicum) als de tijd van de jagers-
verzamelaars, en nieuwe steentijd (neolithicum) als de tijd van de landbouwers. Daartussenin wordt
vaak een overgangstijd onderscheiden waarin aanzetten tot een boerencultuur tot ontwikkeling
kwamen: de midden-steentijd (mesolithicum).
De eerste landbouwculturen ontstonden zo’n 10.000 jaar geleden in het Midden-Oosten. Op het
huidige Nederlandse grondgebied vinden we de oudste landbouwers omstreeks 5300 v.C. In het
overstromingsgebied van de grote rivieren van Irak tot Egypte ontstond het schrift rond 3000 v.C.
Over onze streken werd voor het eerst geschreven door de Romeinen omstreeks het begin van de
(christelijke) jaartelling.
De Kimaatsverandering (60.000 v.C.)
De prehistorie heeft verschillende ingrijpende klimaatsveranderingen gekend. Bekend zijn de
‘ijstijden’ met daartussenin warmere perioden. De laatste ijstijd begon ongeveer 60.000 jaar geleden
en eindigde zo’n 12.000 jaar geleden.
4
,1.2 De komst van de landbouw
Omstreeks 9.000 v.C. leefde in de streek van Jericho en de Dode Zee het volk van de Natufiërs. Zij
waren jagers-verzamelaars, maar omdat ze in een bijzonder rijk gebied terecht waren gekomen,
hadden ze de neiging op één vaste plaats te blijven wonen. Ze bouwden stevigere huizen dan een
rondtrekkend volk zich
doorgaans kon veroorloven. De Hunebedden
Bij een landbouwcultuur De hunebedden van Drenthe
horen andere werktuigen en zijn gemaakt door een vroege
gebruiksvoorwerpen dan bij boerencultuur in Nederland,
een cultuur van uitsluiten die naar haar aardewerk de
jager-verzamelaars. Zo waren trechterbekercultuur (3500-
er sikkels nodig om graan te 2700 v.C.) genoemd wordt.
oogsten, maalstenen die De trechterbekermensen
graankorrels tot meel konden gebruikten zwerfstenen die
malen. zo’n 150.000 jaar geleden
Een maalsteen is een typisch met het landijs van de
voorwerp dat thuishoort in voorlaatste ijstijd waren
een cultuur met een vaste opgestuwd.
woonplaats. Zo’n zwaar ding
kon je niet gaan rondslepen. Ook niet gemakkelijk te vervoeren is aardewerk. Op grond van al dit
soort overblijfselen kan een neolithische cultuur gemakkelijk worden onderscheiden van een cultuur
uit de oude steentijd. Het waren ‘sedentaire’ culturen, tegenhanger van de nomadische van de oude
steentijd. In landbouwculturen speelde bezit een veel grotere rol dan in culturen van jager-
verzamelaars. Waar vormen van bezit ontstaan, ontstaat ook meer sociale ongelijkheid. Waar de
landbouwoverschotten opleverde, maakte zij het ook het ontstaan mogelijk van groepen niet-
productieve leden van de samenleving, bijvoorbeeld priesters en mensen die leiding moesten geven.
1.3 De eerste stedelijke culturen
De omstandigheden in vruchtbare rivierdalen boden weliswaar een gunstige voedingsbodem voor
een rijke landbouwcultuur, maar dat wil niet
zeggen dat alles vanzelf ging. Zo werden de
zomers in Mesopotamië – met het veranderende
klimaat – in toenemende mate heet en droog.
De Eufraat en de Tigris veroorzaakten in het
voorjaar zware overstromingen. Aan zulke
natuurlijke omstandigheden kon alleen het
hoofd geboden worden door kunstmatige
regulering van het water: irrigatie waar en
wanneer het gebied te droog was en dijkenbouw
om overstromingen te beteugelen. Deze
omstandigheden in Mesopotamië en Egypte
dwongen de mensen ertoe goed na te denken
over de manier waarop het land in cultuur
zouden brengen. Samenwerking over grotere afstanden was daarbij onmisbaar. Iedereen was
immers afhankelijk van dezelfde rivier en had met dezelfde overstromingen te maken. Voor het in
goede banen leiden van de voedselproductie was centrale leiding nodig. Aangezien een rijke
landbouwcultuur óók een goede basis opleverde voor bezitsvorming en daaruit voortvloeiende
sociale verschillen, ontstond er een leidinggevende bovenlaag van rijken en machtigen. Het
zorgvuldig in cultuur gebrachte landbouwgebied in Mesopotamië en Egypte werd niet slechts
centraal bestuurd en geadministreerd. Het werd beschouwd als eigendom van de staat, dat wil
zeggen: van de vorst. Zo kon de vorst uitkeringen doen aan plaatselijke bestuurders, ambtenaren,
5
,priesters en militairen. Wat door boeren uit de omgeving werd ingeleverd, werd in pakhuizen
opgeslagen en verdeeld onder niet-producerende lagen van de bevolking. Je zou dan ook kunnen
spreken van een distributie economie.
Omstreeks 3300 v.C. vonden de Soemeriërs, de oudste hoogontwikkelde bewoners van
Mesopotamië, het schrift uit. De vorm van de tekens die zij maakten heeft wel wat weg van spijkers.
Daarom wordt gesproken van spijkerschrift. Administratie en bestuur konden nu goed geregeld
worden. Nog belangrijker was dat gedachtewerelden konden worden vastgelegd.
De godsdiensten waren ‘polytheïstisch’, dat wil zeggen dat er vele goden werden vereerd. Het
basisidee van een polytheïstische godsdienst is: voor alles bestaat een god, en er kunnen altijd nog
meer goden bestaan waarvan de mensen het bestaan
misschien nog niet kennen. In een later stadium van de
menselijke geschiedenis, voor het eerst bij het joodse volk,
ontstonden monotheïstische godsdiensten. Het
basisbeginsel daarvan is: er is één god voor alles en er
kunnen naast deze god geen andere goden bestaan.
Tijdens de regeerperiode van farao Echnaton (1351-1334
v.C.) leek er een breuk te komen met het Egyptische
polytheïsme. Op de plaats van de oppergod Amon-Re, de
god van de zon, zette deze farao de onbekende godheid
Aton. De namen van andere goden werden tijdens het
bewind van Echnaton niet meer genoemd, waardoor het
leek alsof hij streefde naar een soort monotheïsme. Maar
na zijn regeerperiode van 17 jaar keerde men weer terug
naar de oude tradities.
6
, Tijdvak 2: De tijd van
Grieken en Romeinen
(3000 v.Chr. – 500 n.Chr.)
2.1 De Griekse polis
Aan het begin van de 8e eeuw v.C. vormde de Griekse wereld een lappendeken van vele tientallen
stadstaten. In het Grieks worden ze aangeduid als ‘polis’. Elke polis bestond uit een bepaald
territorium met een aantal dorpen en een stedelijk centrum, vaak gelegen aan de voet van een
akropolis, een burcht. Kenmerkend voor een polis was een gevoel van saamhorigheid onder de
bewoners dat tot uiting kwam in het streven om de eigen autonomie. Elke stadstaat zag de andere
vooral als een bedreiging van de eigen autonomie. Gevolg van dit wantrouwen was rivaliteit en
onderlinge strijd. Toch waren de bewoners van de stadstaten zich ervan bewust dat zij veel met
elkaar deelden, zoals taal, godsdienst en culturele manifestaties gehouden die alleen voor Grieken
toegankelijk waren.
In de 8e eeuw werd in alle stadstaten de dienst uitgemaakt door een elite van vooraanstaande
families, die meer grond bezaten dan hun medeburgers en daardoor over meer inkomsten
beschikten. De verdediging van de polis rustte in hoofdzaak op hun schouders: zij waren de enigen
die zich een paard en een wapenuitrusting konden permitteren. In de loop van de 7e eeuw v.C. begon
de machtspositie van de aristocratie te wankelen. Gedwongen door overbevolking en droogte
verlieten veel bewoners hun polis om zich te vestigen in nieuwe nederzettingen aan de kusten van
Zuid-Italië, Sicilië, Noord-Afrika en Klein-Azië. De Middellandse Zee werd min of meer een Griekse
binnenzee. Dat was een enorme stimulans voor handel en specialisatie. Naast de boerenstand en de
aristocratie ontstond in de stadstaten nu een nieuwe bevolkingsgroep: de burgerij die bestond uit
kooplieden, ondernemers en ambachtslieden. Nu kon de burgerij zich een wapenuitrusting
veroorloven en deelnemen aan de verdediging van de polis. Nu de ‘nieuwe’ burgers ook hun leven
riskeerden voor de vrijheid van hun polis, eisten zij een rol op in het openbaar bestuur. Het gevolg
was dat in de 6e eeuw v.C. een machtsstrijd uitbrak tussen de verschillende sociale groepen.
In de polis Sparta was de macht in handen van twee koningen en een college van vijf belangrijke
ambtsdragers, de magistraten. Zij werden geadviseerd door een raad van ouderen, de gerousia,
bestaande uit 28 mannen die de leeftijd van zestig jaar hadden bereikt en voor het leven waren
benoemd. Ten slotte was er de volksvergadering. De meerderheid van de inwoners bestond uit
zogeheten perioiken, tweederangsburgers die wel vrij waren, maar geen politieke rechten hadden,
en de collectief tot slavernij gebrachte oorspronkelijke bevolking van de landstreek Sparta, de
heloten, die volkomen rechteloos waren. Hun voornaamste taak was het bewerken van de grond
voor de Spartanen, zodat deze zich geheel aan de krijgskunst konden wijden.
Bestuur van Sparta
2 koningen + college van 5 ambtsdragers Dagelijks bestuur
De gerousia bestaande uit 28 mannen Raad van ouderen die advies gaf
volksvergadering Kwam incidenteel bijeen
Perioiken Vrije tweederangsburgers
Heloten Slaven die volkomen rechteloos waren
7
